STANDARTLASHTIRISH HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR Reja: 1. O’zbekistonda standanlashtirislming tarixiy jarayonlari 2. Standartlashtirish bo‘yicha asosiy tushunchalar va ta’riflar 3. Standartlashtirish va sifat Markaziy Osiyo mamiakatlarining, xususan O'zbekistonda standartlashtirishning boshlanishi haqida aniq bir raqamii vaqt va makonni keltirish avvalgi boiim ning ba’zi bir holatlariga takror bo'iishi tabiiy. Alloma donishmandlarimizning tarixiy asarlariga nazar solsangiz, bunga hech shubha qolmaydi. Qadimdan Eron va Turon Zaminida ishlab chiqarish munosabatlari, jarayoniari, savdo, iqtisodiy, ilmiy-texnik ishlari o'zaro yaqin va chambarchas holatda olib borilgan. Shu munosabat bilan Eron mutaffakkiri Kaykovusning XI asida yozilgan “Qobusnoma” asaridan bir parchani eslash kifoya: “Hozirgi men yashayotgan zamonda inson qo‘l urgan har qanday ish boHmasin ularni tartibsiz qoldirib boHmas, har narsada tartibni anglask zarur”. Har qanday sohada me’rosni (an’ana, odat, tarbiya) tartibli holatda qoldirilishini aniq tasdiqlagan. Kaykovus vaqti kelganda ko'p ishga ulgurishni nazarda tutgan edi. Asarda san’at, haykaltaroshiik, musiqa va boshqa sohalarda inson faoliyati xulqatvoriga qo'yilgan talabiar shu kunlarda ham o 'z ifoda va mazmuniga ega. Qadimgi ailomalarimiz asariaridagi va ota-bobolarimizning “etti o'lchab. bir kes”, “o'ylam asdan so'zlatna” kabi hikmatli o'gitlari standartiashtirtish jarayonlarining elementlaridir. Standartlashtirish elementlari Turon zaminidagi mamlakatlar, xususan, O'zbekiston mir.taqasida bunyod etilgan noyob m e’morchilik boyliklarida, standart g'ishtlam i rango-rang bezaklar bilan uyg'unlashgan o'lchovlarda qo'Ilanilishi insonni mahliyo qiladigan G o'ri amir, Bibixonim, Pahlavon Mahmud, Xiva tashqi va ichki qal’alari, Ulug'bek madrasasi, Kalon minorasi, Ko'kaldosh madrasasi va boshqalarda mujassamlashgan. Markaziy Osiyo mamlakatlari va O'zbekistonda qadimdan: qadoq (400 g atrofida), chaksa (6 kg), pud (16 kg), batmon (160 kg) kabi massa birliklari; enlik (panja eni, 2 sm atrofida) so ‘yam (bosh barmoq va ko'rsatkich barmoq o'lchovi - 18 sm atrofida), qarich (bosh barmoq bilan chinchaloq barmoq o'lchovi - 23 sm), qadam (ikki oyoqni yurishdagi o'rtacha oralig'i - 0,75 m atrofida), quloch (ikki qo'lning elka sathida cho'zilishdagi uzuniik - 1 , 5 m atrofida), bir tosh (taxminan 0,75 km), bir chaqirim (taxminan 3 tosh) kabi uzuniik birliklari; tanob (100 m2 atrofida) sirt birliklari standart birliklar sifatida keng qo'llaniiib kelingan. Kirpich so'zining - qirbich, koibasaning - qo'lbos, utyug (dazmol)ning - o‘t yuk kabi protiplarining turkiy tilda mavjudligi, algebrarting al-jabr, meditsinaning - madadi sip.o kabi tushunchalar bilan uyg‘unligi ham Markaziy Osiyo mamlakatlarida Standartiashtirish obyekti va jarayonlari tarixining yetarlicha chuqur va mazmunliligidan dalolat beradi. Markaziy Osiyo, xususan, O'zbekistonda standartiashtirishning rasmiy bosqichi 1923-vil Toshkent shahrida “O'ichov va tarozilar mahkamasi Turkiston markazi” tashkil etihshdan boshlandi. Du markazning Qo'qon. Samarqand, Ashxobod, Olma-Ota shaharlarida tarkibiy shahobchalari tuzildi. 1926-yilda 0 ‘zbekiston ishchi-dehqon inspeksiyasi xalq komissariati huzurida standartiashtirish mahkamasi tashkil etildi. U davrlarda standart uch xil turda tasdiqlanar edi: sinaladigan, tavsiya etiladigan, majburiy qollanadigan. О zbekistonda standartiashtirish ishlari Markazqo‘m tasdiqlagan. sohalar tahliliga ko'ra tuzilgan yillik rejalar asosida olib borilar edi. 1932-yil mart oyida “O'zbekiston mintaqalarini 2 xil vaqt kamariga o'tkazish to‘g'risida” Sovnarkom qarori qabul qilindi: 4-vaqt kamari (Moskva vaqtiga + 2 soar.) va 5-vaqt kamari (Moskva vaqtiga +3 soat). O'zbekistonda standartiashtirishning zamonaviy bosqichi 1973-yili 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat Standart boshqarmasi (O’zdavstandart) tashkil etilganidan boshlanadi va 1991-yilgacha bo'lgan davmi qamrab olgan. 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng, ya’ni 1992 yil mart oyidagi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O'zbekiston Respublikasida standartiashtirish ishlarini tashkil qilish to 'g ‘risida”gi 93- q&rori qabul qilingandan buyon, standartiashtirishning yangi davri boshlandi. 1993—1998 va 2000—2003-yillarda O'zbekistonda standartlashtirishni jadailashtirish borasida bir qator o'ta muhim hukumat qarorlari chiqdi, muayyan chora-tadbirlar belgilandi. 2002-yili O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 342-qaroriga binoan “O'zdavstandart” - О zstandart agentligi nomi bilan yangicha bosqichda faolivat olib bormoqda. Standartlashtirishni rivojlantirishning xalqaro standartiashtirish jarayoni bilan uyg'unlashgan asosiy yo'nalislilari belgilanib, sohalar standartlari, me’yoriy hujjatlami ishlab chiqish va joriy etish bo'yicha vakolatli davlat muassasalari, nazorat qilish va kuzatib borish bo’yicha idora, tashkilotlar belgilandi. 2009-yildan lexnik jihatdan tartibga solish tizimining qonuniy va tashkiliy asoslari shakllanib, bu bo'yicha ishlar amaliyotga tatbiq qilib keiinmoqda. Standartlashtirish bilan qadimdan insonlar shug‘ullanib kelishgan. Buni eramizdan 6 ming yil oldin Misr va Shumerda yozish, sanoqlaming paydo bo'iishi bilan bog'lashim iz mumkin. Unda keltirilgan beigilar, piktogrammaiar va boshqa turli xil shakllarni vozilgan xatlarda ko‘rishimiz mumkin. Bu esa o‘sha davrlardagi standartlashtirishning yaqqol bir ko‘rinishi. Sonlarni vaviloniiklar eramizdan oldingi 4000-yiiiarda kashf etishgan va fcydalanishgan. 0 ‘niik sanoq tizimi ham aynan shu Vavilon (Bobil) davlatida yaratilgan. Nota yozuviari ham qadimiy m e’yorlashtirilgan til sifatida Gretsiyada eramizdan oldin 200-yillarda paydo bo‘lganligini aytishimiz mumkin. Xitoyda eramizdan oldingi 206-220-yillarda xaritalardagi shahar va qishloqlaming shartli belgilari bilan belgilanishi ham haqiqatdir. Eramizdan oldingi 1700-1600~yillarda Feste saroyidagi diskla.-- quymasini aynan bir xilligi ham standartning bir ko'rinishidir. Xitoy imperatori Sin Shixuandi (taxminan 2200 yil oldin) soliqlami yig'ishda og'irlik toshlari, o'lchovlar va tangalami bir xillashtirgan. U ierogliflami bir xillashtirib, katnon o'qlari va ulaming bir xil uzunligi ta’minlagan. 1785-yili Fransuz muhandisi Leblan 50 dona qurol-aslaha qulflarini yaratdi. Ularning har biri boshqa qurol-aslahalar uchun qo'shimcha ishlovsiz tushar edi, ya’ni bular o'zaro almashinuvchan bo'lgan. 1846-yiida esa Germaniyada temir yo'llaming enligi (koleyasi)ning va vagon ulash iiashmasining unifikatsiyasi (bir xillashtirilishi) amalga oshirildi. 1869-yilda esa temir yo'l relsi pronli o‘lcharnlari bo'yicha standart namunalar to'plami chikdi. 1870-yilda Yevropaning bir qator mamlakatlarida “Standart” g'ishtlar ishlab chiqarila boshlangan. 1891-yilda Angliyada, keyinchalik esa boshqa Yevropa mamlakatlarida standart, o'lchamlari m a’ium tartibga solingan burama kertik (rczba)lar ishlab chiqarila boshlandi. XIX asming cxirlariga kelib Yevropa mamlakatlari, ayniqsa, ko‘p va mayda mamlakatlar asosida shakllangan Germaniyada standartlashgan deb atalishi mumkin b o lg an mahsulotlar soni juda ko'payib ketgan. Chunki kavta bir mamlakat ichida kichik-kichik respublikalar mavjud bo‘lib, hali urnumlashgan talablar shakllanmagan, o‘lchovlar tasodifiy tanlangan edi. Masalan, uzuniik Genrix-Il tirsakka teng o ‘lcham “lokot” nomi bilan, buyuk Karl oyog'i o'lchamiga teng birlik “fut” nomi bilan yuritilgandi. 1790-yilda Fransiyada ilk bor uzuniik birligi sifatida “metr” yaratilib, u er meridiani chorak uzunligining o ‘n milliondan birini tashkil etdi. Oradan 85 yil o‘tgach, Parij konvensiyasida xalqaro o'ichov va tarozilar mahkamasi uzuniik birligi sifatida “metr”ni qabul qildi. Bu voqea ilmiytexnik taraqqiyotning muhim hodisalaridan biri bo‘ldi. Standartlashtirish tizimi yangi buyumga o‘z vaqtida yuqori sifatli loyiha-konstruktorlik hujjatlari berish, korxonaning yangi rnahsulotini berilgan sifat ko‘rsatkichiariga asosan tayyorlashni va, kerak bo'lsa. mahsulotning ishlab chiqarishdan olib tashlashni belgilaydi. Standartlashtirish mahsulot muomalada bo'lganida va sotish bosqichlarida mahsulotni joylashtirish (qadog'i)da yaxshi tartib va sharoitlar yaratishga, yuklashga va joylashtirishga, saqlashga, omoorlarda mahsulot sifatini buzilmay saqlashga, transportda olib yurishda, buyumni tarqatish, sotish tashkiiotlariga muayyan talablami belgilaydi. Standartlashtirish tub mohiyati bilan ishlab chiqarishni tashkil etishning eng samarador formalari haqidagi fandir. Standartlashtirish iqtisod, texnologiya va fundamental fanlar singari asosiy yo'nalishlarni bir-biriga bog'lovchi vosita hamdir. K o‘pgina texnikaviy jihatidan ilg'or mamlakatlarda standartlashtirish masalalariga qiziqishning oshib borishi qayd qilinmoqda, uning asosi bo'lgan standartlashtirishning nazariyasiga ham katta e’tibor beriimoqda. Standartlashtirishni texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarishda eng ratsional joriy qilish, mahsulot sifatini vaxshilash, mehnat xarajatlarini va moddiy resurslarni tejash vositalaridan biri sifatida ko'rilmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnik dastur va loyihalarni amalga oshirish standartlashtirishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsadni amalga oshirish ‘'Standartlashtirish to‘g‘risida”gi qonunda bayon etilgangan: “To‘liq yoki qisman respublika byudjet mablagMarini moliyalashtiruvchi davlat dasturlarini ishlab chiqishda mahsulotning sifatini me’yoriy ta'minlanishi bo'yicha bo'lim lar ko'zda tutilishi shart”. Tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar vuiudga keiishini hisobga olgan holda, iqtisodiyot obvektlarining xavfsizligini ta’minlash ham standartlashtirishning maqsad va vazifalaridan hisoblanadi. O'zbekston Davlat slandartlashtirish tizimi (O'zDST)da asosiy atamalar va ta’riflar O'zDSl 1.10:1998 standartida qabul qilingan va u ISO/IEC 2 :»996 xalqaro qoMlanmaga mos ksladi. Ushbu qo‘llanmaga ko'ra standartga quyidagicha ta’rif berilgan: Standart - umumkeiishuv (konsensus) asosida ishlab chiqilgan va tan olingan idora tomonidan tasdiqiangan va ma’ium sohada maqbul darajada l inibga solishga yo'naltirilgan hujjat. Tan olingan idorada barcha uchun va k<> p marta foydalanisnga mo'ljallangan faoliyatning turli yo'nalishlariga yoki ularning natijalariga tegishli qoidalar, umumiy prinsiplar yoki tevsiflar o'matiladi. “Standart” ta ’rifidagi barcha ibora va jumlalar “Standartiashtirish” la’rifidan kelib chiqqan, shuning bilan birga ta’rifaagi ba’zi so'zlar alohida la riflanadi. Faqat “tan olingan idora tomonidan tasdiqiangan” va "konsensus” so'zlari tushuntirishni talab etadi. Standartlami tasdiqlash darajalariga qarab standartiashtirish darajalari aniqianadi, O'zSDTning asosiy nizomlarida o'm atilgan “tan olingan idoralar” m a’nosi kelib chiqadi. Konsensus umumkeiishuv m a’nosini anglatadi. Umumkelishuvda nwnfaatdor tomonlaming ko'pchiligida muhim masalalar bo'yicha jiddiy c’lirozlar bo'lmaydi va barcha tomonlaming fikrini hisobga olishga hamda mos kelmaydigan nuqtayi nazarlarni bir-biriga yaqinlashtirishga intiluvchi protsedura natijasida umumiy kelishuvga erishiiadi. Konsensus to'liq yakdiliikni bildirishi shart emas, chunki standartiashtirishning murakkab obyektlari bo'yicha to'liq yakdillikka amalda erishib bo'lmaydi. Standartiashtirish - haqiqiy mavjud yoki paydo bo'lishi mumkin bo'lgan masalalarda barcha tomondan ko‘p marta foydalanish uchun m a’ium sohada nizomlar o'rnatish vositasida maqbul darajada tartibga solishga уо‘naltirilgan faoliyat. Bu ta’rif mazmuni standartiashtirishning mohiyatini yetarlieha aniq va chuqur lushunishga imkon beradi. Standartiashtirish faoliyati oddiy tartibga solish smas, ballci m a’ium sohada tartiblashtirishga yo'naltirilgan. Tartibga solishning darajasi va me’yori ham aniqlangan, ya’ni standartlashtirishda eng maqbul darajada tartibga solish ko'zda tutiladi. Tartibga solishga qanday yo'l bilan erishiiadi? Nizomlar (qoidalar, m e’yorlar, talablar va b.)ni o'rnatish vositasida erishiiadi Bu nizomlar barchaga va ko'p marta foydalanish uchun mo'ljallangan. Bunda qanday masalalar ha! etiladi? Haqiqiy mavjud bo'lgan masalalar, ya’ni shu kunning ehtiyojlari va ilmiytexnikaviy taraqqiyotni va doimiy o'zgarib turuvchi va tobora o'sib borayotgan ehtiyojlarni hisobga olgan hoida kelajak ehtiyojlari hal etiladi. Standartiashtirish obyekti" tushunchasini keng m a’noda ifodalash uchun ‘‘mahsulot, jarayon, xizmat” iboralari qabul qilingan bo‘lib, buni ham qanday materialga, tarkibiy qismlarga, asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularni mosiigiga, qonun-qoidasiga, ish olib borish usiubiga, vazifasiga, usuliga yoki faoliyatiga teng darajada daxldor deb tushunmoq lozim Standartlashtirish obyekti —standartlashtiri 1 ishi lozim boMgan obyekt. Standartlashtirish obyektlariga mahsulotlar, jarayon yoki xizmatiar, shuningdek, har qanday materiallar, komponentlar, uskuna-jihozlar, tizimlar, ularning o ‘zaro mos keluvchanligi, protseduralar, bayonnomalar, vazifalar, ularning faoliyat usullari kiradi. Standartlashtirish har qanday obyektning maMum jihatlari bilan cheklanishi mumkin. Masalan, poyabzalga nisbatan uning oMchamlari va puxtalik mezonlari alohida standartlashtirilishi mumkin. Shu bilan birga, standanlashtirish obyektlarining ko‘p xossalarga ega ekanligini va obyektning o‘z ichida va undan tashqarida bogManishlaniing murakkabligi bilan tavsifianishini nazarda tutish kerak. Standartlashtirish har qanday obyektning muayyan xususiyatlari bilan cheklanishi mumkin. Masalan, oyoq kiyimga nisbatan yondashiladigan boMsa, uning katta-kichikligi va pishiqligini alohida standartlashtirish mumkin. Demak, standartlashtirish obyekti - standartlashtiriladigan yoki unga yo‘naltirilgan mahsulot, ishlar va xizmatlardir. Standartlashtirish jihati - tanlangan standartlashtirish obyektini standartlashtirish yo‘nalishi bolib, unga korsatilgan talabiar turini aniqlaydi. 0 ‘z-o‘zidan standartlashtirish jihati muayyan bir guruhdagi mahsulot yoki xizmatiar boMib, unda atama va ta’riflar, sinflanishi, asosiy ko‘rsatkichiga talabiar, saqlash, tashish va vosita hamda usullariga talabiar, nazorat usullari va vositalari, usullariga talabiar va boshqalar hisoblanadi. Standartlashtirish sohasi o‘zaro aioqador standartlashtirish obyektlari majmuasi deb ataladi. Kimyo sanoati, mashinasozlik, transport, oziq-ovqat sanoati, tibbiyot, ekologiya va boshqalar standartlashtirish sohasi hisoblanadi. Masalan, kimyo sanoati standartlashtirish sohasi boMsa, kimyo mmoatining standartiashtirish obyektlari bo'lib texnologik jarayonlar, nii.hsulotlar. quriimalarriing xavfsizligi va ekologikligi va boshqalar hisoblanadi. Standartiashtirish turli darajalarda amalga oshiriladi. Standartiashtirish darajasi dunyoning siyosiy, geografik, iqtisodiy hududi qabul qilingan standart ishtirokchilarining aloqadorligi bilan farqlanadi. Jami to‘rtta asosiy darajaga: xaiqaro, daviatlararo, hududiy, milliy va korx.ona\tashki!ot darajalariga bo'linadi. Standartiashtirish obyekti, jihati va darajasi standartiashtirish sohasini tashkil etadi. Uni uch o’lchamli to’g'riburchakli kordinata tizimlarida grafik shaklda tasvirlash mumkin. Standartlashtirish obyektlarining ko'rsatkichlar ini opiimallash-tirish —standartlashtirishning iqtisodiy, texnik, ijtimoiy samaralarini inoddiy va mehnat sarfiari hamda tabiiy boyliklar sarfi bilan nisbatini aniqiash, shuningdek, ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish imkoniyatlami xalq xo‘jaligining va aholining ehtiyojlari bilan kelishtirish. Standartaa ‘‘Standartlashtirish sohasi”, “Standartlashtirish darajasi”, Kompleks standartlashtirish”, ‘"ligarilanma standartlashtirish”. “Standartlashtirish bo'yicha texnik qo'm ita”, “Standartlashtirish bo'yicha tayanch tashkilot , Asos bo luvchi standart”, “Bir xillashtirish” va b. atarnalarning ta ’rifiari berilgan. Odatda, xalqaro, rmntaqaviy, milliy standartlashtirish idoralari mavjud. Xalqaro standartlashtirish faoliyatida barcha mamlakatlarning tegishii idoralari erkin holda ishtirok etishi mumkin. Mintaqaviy standartlashtirish deganda dunyo iniqyosida birgina geografik yoki iqtisodiy mintaqasiga qarashli mamlakatlarning tegishii idoralari uchun erkin holda ishtirok etisnlari mumkin bo'lgan standartlashtirish tushuniladi. Milliy standartlashtirish - bu muayyan bir mamlakat doirasida o'tkaziladigan standartlashtirish faoliyati. Atama va ta’riflar,Sinflanishi X avfsizlik A sosiy param etrljftalabiarJih a tla r Standartlashtirish har xil laohyat turlari va uning natijalariga daxldor l|0Klalar, ijmumiy qonun-qoidalar yoki tavsiflarni o‘zida qamrab olgan iHc'yoriy hujjat hisoblanadi. M e’yoriy hujjat atamasi standartlar, texnikaviy shartlar, shuningdek, Umumiy ko'rsatmalar, yo'riqnomaiar va qoidalar tushunchasini ham ijanirab oladi. Standartlashtirish maqsadlari ko‘p qirraU bo'lib, ular, asosan, quyidagill irdan iborat: bir xillashtirish (har xillikni boshqarish), qo'llanishlilik, Itioslashuvchanlik. o'zaro almashuvchanlik, sog'liani saqlash, xavfsizlikni la’minlash, tashqi muhitni asrash, mahsulotni himovalash, o'zaro liwhunishltkka erishish, savdodagi iqtisodiy ko'rsatkichlami yaxshilash va I) lur. Bir maqsad amalga oshishida bir vaqtda boshqa maqsadlar ham Hmalga oshishi mumkin. Standartlashtirishning ahamiyati va mohiyatL Ixtiyoriy ixtisoslikaagi mulaxassis ish faoliyati jarayonida ko'piab takrorlanuvchi masaialami hal rlishga, ya’ni namunaviy hujjatlami tuzish, namunaviy hisob-kitoblarni umalga oshirish, takrorlanuvchi o'lchashlarni bajarish, turli qurilmalar, texnikaviy tizimlar yoki odamlar jamoalarini boshqarish bo'yicha bir xil •mallardan foydalanishga to'g'ri keladi. Bu masaialami hal etishning turli Hil variantlari mavjud. Standartlashtirish niasalalarini optimal ha! etish, y*nada to'g'riroq va iqtisodiy variantlarini aniqlashga yo'naltirilgan. Standartlashtirish - bu aniqlangar. sohada taitiblashtirish darajasini maqbulligiga erishishga yo'naltirilgan, fan, texnika va iqtisodiyot lohalarida takrorlanuvchi masaialami hal etilishini topishga xulosalovchi fuoliyat. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. P.R.Ismatullayev, P.M.Matyakubova, Sh.A.Turayev “Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” (12-22 betlar). 2. Абдувалиев А.А., Алимов М Н .. Бойко С’.Р , Мирагзамов М.М., Сабиров М.З. Основы стандартизации, сертификации и управления качеством. Учебное пособие. — Т.: Из-во <4 ап va texnologiya», 2005. -535 с. 3. Abduvaliyev A.A., Latipov V.B., Umarov A.S , Alimov M.N., Boyko S.R., Hakimov O.Sh., Xvan V.l. Standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va sifat. 0 ‘quv qoMlanma. - T. SMSI'11, 2008. - 267 b.