STANDARTLASHTIRISH HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
Reja:
1.
O’zbekistonda
standanlashtirislming
tarixiy
jarayonlari
2.
Standartlashtirish
bo‘yicha
asosiy
tushunchalar
va
ta’riflar
3.
Standartlashtirish
va
sifat
Markaziy
Osiyo
mamiakatlarining,
xususan
O'zbekistonda
standartlashtirishning boshlanishi haqida aniq bir raqamii vaqt va makonni
keltirish
avvalgi
boiim
ning
ba’zi
bir
holatlariga
takror
bo'iishi
tabiiy.
Alloma
donishmandlarimizning
tarixiy
asarlariga
nazar
solsangiz,
bunga
hech
shubha
qolmaydi.
Qadimdan
Eron
va
Turon
Zaminida
ishlab
chiqarish
munosabatlari,
jarayoniari,
savdo,
iqtisodiy,
ilmiy-texnik
ishlari
o'zaro yaqin va chambarchas holatda olib borilgan. Shu munosabat bilan
Eron mutaffakkiri Kaykovusning XI asida yozilgan “Qobusnoma” asaridan
bir
parchani
eslash
kifoya:
“Hozirgi
men
yashayotgan
zamonda
inson
qo‘l
urgan
har
qanday
ish
boHmasin
ularni
tartibsiz
qoldirib
boHmas,
har
narsada
tartibni
anglask
zarur”.
Har
qanday
sohada
me’rosni
(an’ana,
odat,
tarbiya)
tartibli
holatda
qoldirilishini
aniq
tasdiqlagan.
Kaykovus vaqti kelganda ko'p ishga ulgurishni nazarda tutgan edi. Asarda
san’at, haykaltaroshiik, musiqa va boshqa sohalarda inson faoliyati xulqatvoriga
qo'yilgan talabiar shu kunlarda ham o 'z ifoda va mazmuniga ega. Qadimgi ailomalarimiz
asariaridagi
va
ota-bobolarimizning
“etti
o'lchab.
bir kes”, “o'ylam asdan so'zlatna” kabi hikmatli o'gitlari standartiashtirtish
jarayonlarining
elementlaridir.
Standartlashtirish
elementlari
Turon
zaminidagi
mamlakatlar,
xususan,
O'zbekiston mir.taqasida bunyod etilgan noyob m e’morchilik boyliklarida,
standart
g'ishtlam
i
rango-rang
bezaklar
bilan
uyg'unlashgan
o'lchovlarda
qo'Ilanilishi insonni mahliyo qiladigan G o'ri amir, Bibixonim, Pahlavon
Mahmud,
Xiva
tashqi
va
ichki
qal’alari,
Ulug'bek
madrasasi,
Kalon
minorasi,
Ko'kaldosh
madrasasi
va
boshqalarda
mujassamlashgan.
Markaziy
Osiyo
mamlakatlari
va
O'zbekistonda
qadimdan:
qadoq
(400 g atrofida), chaksa (6 kg), pud (16 kg), batmon (160 kg) kabi massa
birliklari; enlik (panja eni, 2 sm atrofida) so ‘yam (bosh barmoq va
ko'rsatkich barmoq o'lchovi - 18 sm atrofida), qarich (bosh barmoq bilan
chinchaloq
barmoq
o'lchovi
-
23
sm),
qadam
(ikki
oyoqni
yurishdagi
o'rtacha
oralig'i
-
0,75
m
atrofida),
quloch
(ikki
qo'lning
elka
sathida
cho'zilishdagi uzuniik - 1 , 5 m atrofida), bir tosh (taxminan 0,75 km), bir
chaqirim (taxminan 3 tosh) kabi uzuniik birliklari; tanob (100 m2 atrofida)
sirt
birliklari
standart
birliklar
sifatida
keng
qo'llaniiib
kelingan.
Kirpich
so'zining - qirbich, koibasaning - qo'lbos, utyug (dazmol)ning - o‘t yuk
kabi protiplarining turkiy tilda mavjudligi, algebrarting al-jabr, meditsinaning - madadi
sip.o kabi tushunchalar bilan uyg‘unligi ham Markaziy Osiyo mamlakatlarida
Standartiashtirish
obyekti
va
jarayonlari
tarixining
yetarlicha
chuqur
va
mazmunliligidan
dalolat
beradi.
Markaziy
Osiyo,
xususan,
O'zbekistonda
standartiashtirishning
rasmiy
bosqichi
1923-vil
Toshkent
shahrida
“O'ichov
va
tarozilar
mahkamasi
Turkiston
markazi”
tashkil
etihshdan
boshlandi.
Du
markazning
Qo'qon.
Samarqand,
Ashxobod,
Olma-Ota
shaharlarida
tarkibiy
shahobchalari
tuzildi.
1926-yilda
0
‘zbekiston
ishchi-dehqon
inspeksiyasi
xalq
komissariati
huzurida
standartiashtirish
mahkamasi
tashkil
etildi.
U
davrlarda
standart
uch
xil
turda
tasdiqlanar
edi:
sinaladigan,
tavsiya
etiladigan,
majburiy
qollanadigan.
О
zbekistonda
standartiashtirish
ishlari
Markazqo‘m
tasdiqlagan.
sohalar
tahliliga
ko'ra
tuzilgan
yillik
rejalar
asosida
olib
borilar
edi.
1932-yil
mart
oyida
“O'zbekiston
mintaqalarini
2
xil
vaqt
kamariga
o'tkazish
to‘g'risida”
Sovnarkom
qarori
qabul
qilindi:
4-vaqt
kamari
(Moskva vaqtiga + 2 soar.) va 5-vaqt kamari (Moskva vaqtiga +3 soat).
O'zbekistonda
standartiashtirishning
zamonaviy
bosqichi
1973-yili
0
‘zbekiston
Respublikasi
davlat
Standart
boshqarmasi
(O’zdavstandart)
tashkil
etilganidan
boshlanadi
va
1991-yilgacha
bo'lgan
davmi
qamrab
olgan.
0
‘zbekiston
mustaqillikka
erishgandan
so'ng,
ya’ni
1992
yil
mart
oyidagi
0
‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
"O'zbekiston
Respublikasida standartiashtirish ishlarini tashkil qilish to 'g ‘risida”gi 93-
q&rori
qabul
qilingandan
buyon,
standartiashtirishning
yangi
davri
boshlandi.
1993—1998
va
2000—2003-yillarda
O'zbekistonda
standartlashtirishni
jadailashtirish
borasida
bir
qator
o'ta
muhim
hukumat
qarorlari
chiqdi,
muayyan
chora-tadbirlar
belgilandi.
2002-yili
O'zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
342-qaroriga
binoan
“O'zdavstandart”
-
О
zstandart
agentligi
nomi
bilan
yangicha
bosqichda
faolivat
olib
bormoqda.
Standartlashtirishni
rivojlantirishning
xalqaro
standartiashtirish
jarayoni
bilan
uyg'unlashgan
asosiy
yo'nalislilari
belgilanib,
sohalar
standartlari,
me’yoriy
hujjatlami
ishlab
chiqish
va
joriy
etish
bo'yicha
vakolatli
davlat
muassasalari,
nazorat
qilish
va
kuzatib
borish
bo’yicha
idora,
tashkilotlar
belgilandi.
2009-yildan
lexnik
jihatdan
tartibga
solish
tizimining
qonuniy
va
tashkiliy
asoslari
shakllanib,
bu
bo'yicha
ishlar
amaliyotga
tatbiq
qilib
keiinmoqda.
Standartlashtirish bilan qadimdan insonlar shug‘ullanib kelishgan. Buni eramizdan 6
ming yil oldin Misr va Shumerda yozish, sanoqlaming paydo bo'iishi bilan bog'lashim iz
mumkin. Unda keltirilgan beigilar, piktogrammaiar va boshqa turli xil shakllarni vozilgan
xatlarda
ko‘rishimiz
mumkin.
Bu
esa
o‘sha
davrlardagi
standartlashtirishning
yaqqol
bir
ko‘rinishi.
Sonlarni
vaviloniiklar
eramizdan
oldingi
4000-yiiiarda
kashf
etishgan
va fcydalanishgan. 0 ‘niik sanoq tizimi ham aynan shu Vavilon (Bobil)
davlatida
yaratilgan.
Nota
yozuviari
ham
qadimiy
m
e’yorlashtirilgan
til
sifatida
Gretsiyada
eramizdan
oldin
200-yillarda
paydo
bo‘lganligini
aytishimiz
mumkin.
Xitoyda
eramizdan
oldingi
206-220-yillarda
xaritalardagi
shahar
va
qishloqlaming
shartli
belgilari
bilan
belgilanishi
ham
haqiqatdir.
Eramizdan
oldingi
1700-1600~yillarda
Feste
saroyidagi
diskla.--
quymasini
aynan
bir
xilligi
ham
standartning
bir
ko'rinishidir.
Xitoy
imperatori
Sin
Shixuandi
(taxminan
2200
yil
oldin)
soliqlami
yig'ishda
og'irlik
toshlari,
o'lchovlar
va
tangalami
bir
xillashtirgan.
U
ierogliflami
bir
xillashtirib,
katnon
o'qlari
va
ulaming
bir
xil
uzunligi
ta’minlagan.
1785-yili
Fransuz
muhandisi
Leblan
50
dona
qurol-aslaha
qulflarini
yaratdi.
Ularning
har
biri
boshqa
qurol-aslahalar
uchun
qo'shimcha
ishlovsiz
tushar
edi,
ya’ni
bular
o'zaro
almashinuvchan
bo'lgan.
1846-yiida
esa
Germaniyada
temir
yo'llaming
enligi
(koleyasi)ning
va
vagon
ulash
iiashmasining
unifikatsiyasi
(bir
xillashtirilishi)
amalga
oshirildi.
1869-yilda
esa
temir
yo'l
relsi
pronli
o‘lcharnlari
bo'yicha
standart
namunalar
to'plami
chikdi.
1870-yilda
Yevropaning
bir
qator
mamlakatlarida
“Standart”
g'ishtlar
ishlab
chiqarila
boshlangan.
1891-yilda Angliyada, keyinchalik esa boshqa Yevropa mamlakatlarida standart,
o'lchamlari
m
a’ium
tartibga
solingan
burama
kertik
(rczba)lar
ishlab
chiqarila
boshlandi.
XIX
asming
cxirlariga
kelib
Yevropa
mamlakatlari,
ayniqsa,
ko‘p
va
mayda
mamlakatlar
asosida
shakllangan
Germaniyada
standartlashgan
deb
atalishi mumkin b o lg an mahsulotlar soni juda ko'payib ketgan. Chunki
kavta bir mamlakat ichida kichik-kichik respublikalar mavjud bo‘lib, hali
urnumlashgan
talablar
shakllanmagan,
o‘lchovlar
tasodifiy
tanlangan
edi.
Masalan,
uzuniik
Genrix-Il
tirsakka
teng
o
‘lcham
“lokot”
nomi
bilan,
buyuk
Karl oyog'i o'lchamiga
teng birlik “fut”
nomi bilan yuritilgandi.
1790-yilda
Fransiyada
ilk
bor
uzuniik
birligi
sifatida
“metr”
yaratilib,
u er meridiani chorak uzunligining o ‘n milliondan birini tashkil etdi.
Oradan 85 yil o‘tgach, Parij konvensiyasida xalqaro o'ichov va tarozilar
mahkamasi uzuniik birligi sifatida “metr”ni qabul qildi. Bu voqea ilmiytexnik
taraqqiyotning muhim hodisalaridan biri bo‘ldi.
Standartlashtirish
tizimi
yangi
buyumga
o‘z
vaqtida
yuqori
sifatli
loyiha-konstruktorlik
hujjatlari
berish,
korxonaning
yangi
rnahsulotini
berilgan
sifat
ko‘rsatkichiariga
asosan
tayyorlashni
va,
kerak
bo'lsa.
mahsulotning
ishlab
chiqarishdan
olib
tashlashni
belgilaydi.
Standartlashtirish
mahsulot
muomalada
bo'lganida
va
sotish
bosqichlarida
mahsulotni
joylashtirish
(qadog'i)da
yaxshi
tartib
va
sharoitlar
yaratishga,
yuklashga
va
joylashtirishga,
saqlashga,
omoorlarda
mahsulot
sifatini
buzilmay
saqlashga,
transportda
olib
yurishda,
buyumni
tarqatish,
sotish
tashkiiotlariga
muayyan
talablami
belgilaydi.
Standartlashtirish
tub
mohiyati
bilan
ishlab
chiqarishni
tashkil
etishning
eng
samarador
formalari
haqidagi
fandir.
Standartlashtirish
iqtisod,
texnologiya
va
fundamental
fanlar
singari
asosiy
yo'nalishlarni
bir-biriga
bog'lovchi
vosita
hamdir.
K
o‘pgina
texnikaviy
jihatidan
ilg'or
mamlakatlarda
standartlashtirish
masalalariga
qiziqishning
oshib
borishi
qayd
qilinmoqda,
uning
asosi
bo'lgan
standartlashtirishning
nazariyasiga
ham
katta
e’tibor
beriimoqda.
Standartlashtirishni
texnika
taraqqiyotida,
ishlab
chiqarishda
eng
ratsional joriy qilish, mahsulot sifatini vaxshilash, mehnat xarajatlarini va
moddiy
resurslarni
tejash
vositalaridan
biri
sifatida
ko'rilmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy,
ilmiy-texnik
dastur
va
loyihalarni
amalga
oshirish
standartlashtirishning
asosiy
maqsadlaridan
biri
hisoblanadi.
Bu
maqsadni
amalga
oshirish
‘'Standartlashtirish
to‘g‘risida”gi
qonunda
bayon
etilgangan:
“To‘liq
yoki
qisman
respublika
byudjet
mablagMarini
moliyalashtiruvchi
davlat
dasturlarini
ishlab
chiqishda
mahsulotning
sifatini
me’yoriy
ta'minlanishi
bo'yicha
bo'lim
lar
ko'zda
tutilishi
shart”.
Tabiiy
va
texnogen
falokatlar
va
boshqa
favqulodda
vaziyatlar
vuiudga
keiishini
hisobga
olgan
holda,
iqtisodiyot
obvektlarining
xavfsizligini
ta’minlash
ham
standartlashtirishning
maqsad
va
vazifalaridan
hisoblanadi.
O'zbekston
Davlat
slandartlashtirish
tizimi
(O'zDST)da
asosiy
atamalar
va
ta’riflar
O'zDSl
1.10:1998
standartida
qabul
qilingan
va
u
ISO/IEC
2
:»996
xalqaro
qoMlanmaga
mos
ksladi.
Ushbu
qo‘llanmaga
ko'ra
standartga
quyidagicha
ta’rif
berilgan:
Standart
-
umumkeiishuv
(konsensus)
asosida
ishlab
chiqilgan
va
tan
olingan idora tomonidan tasdiqiangan va ma’ium sohada maqbul darajada
l inibga solishga yo'naltirilgan hujjat. Tan olingan idorada barcha uchun va
k<>
p
marta
foydalanisnga
mo'ljallangan
faoliyatning
turli
yo'nalishlariga
yoki
ularning
natijalariga
tegishli
qoidalar,
umumiy
prinsiplar
yoki
tevsiflar
o'matiladi.
“Standart”
ta
’rifidagi
barcha
ibora
va
jumlalar
“Standartiashtirish”
la’rifidan kelib chiqqan, shuning bilan birga ta’rifaagi ba’zi so'zlar alohida
la
riflanadi.
Faqat
“tan
olingan
idora
tomonidan
tasdiqiangan”
va
"konsensus”
so'zlari
tushuntirishni
talab
etadi.
Standartlami
tasdiqlash
darajalariga
qarab
standartiashtirish
darajalari
aniqianadi,
O'zSDTning
asosiy
nizomlarida
o'm
atilgan
“tan
olingan
idoralar”
m
a’nosi
kelib
chiqadi.
Konsensus
umumkeiishuv
m
a’nosini
anglatadi.
Umumkelishuvda
nwnfaatdor
tomonlaming
ko'pchiligida
muhim
masalalar
bo'yicha
jiddiy
c’lirozlar bo'lmaydi va barcha tomonlaming fikrini hisobga olishga hamda
mos
kelmaydigan
nuqtayi
nazarlarni
bir-biriga
yaqinlashtirishga
intiluvchi
protsedura
natijasida
umumiy
kelishuvga
erishiiadi.
Konsensus
to'liq
yakdiliikni
bildirishi
shart
emas,
chunki
standartiashtirishning
murakkab
obyektlari
bo'yicha
to'liq
yakdillikka
amalda
erishib
bo'lmaydi.
Standartiashtirish
-
haqiqiy
mavjud
yoki
paydo
bo'lishi
mumkin
bo'lgan
masalalarda
barcha
tomondan
ko‘p
marta
foydalanish
uchun
m
a’ium
sohada
nizomlar
o'rnatish
vositasida
maqbul
darajada
tartibga
solishga
уо‘naltirilgan
faoliyat.
Bu
ta’rif
mazmuni
standartiashtirishning
mohiyatini
yetarlieha
aniq
va
