Standartlashtirishning asosiy qonun qoidalari Reja: 1. “Standartlashtirish tog’risidagi” O‘zbekiston respublikasi qonuni 2. Mamlakatimizdagi me’yoriy hujjatlar toifalari va standartlar turlari. 3. Respublikamizda standartlashtirish ishlarining tashkillanishi. 1. “Standartlashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni. Standartlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan. Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan: O‘zR 26.05.2000 y. 82-II-Qonuni, O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-Qonuni, O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni Qonun 4 ta bo‘lim, 12 ta moddadan iborat. Standartlashtirishning asosiy maqsadlari (1-bo‘lim, 1-modda) quyidagilardir: mahsulotlar, jarayonlar, ishlar va xizmatlarning (bundan buyon matnda "mahsulot" deb yuritiladi) aholining hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkiga, atrof muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida istehmolchilar va davlat manfaatlarini himoya qilishdan; mahsulotlarning o‘zaro almashinuvchanligini va bir-biriga mos kelishini tahminlashdan; fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek aholining hamda xalq xo‘jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulot sifatini hamda raqobat qila olish imkonini oshirishdan; barcha turdagi resurslar tejalishiga ko‘maklashishdan, ishlab chiqarishning texnikiqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilashdan; ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga oshirishdan; tabiiy va texnogen falokatlar hamda boshqa favqulodda vaziyatlar yuzaga kelish xavf-xatarini hisobga olgan holda xalq xo‘jaligi obhektlarining xavfsizligini tahminlashdan; istehmolchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi hamda sifati to‘g‘risida to‘liq va ishonchli axborot bilan tahminlashdan; mudofaa qobiliyatini va safarbarlik tayyorligini tahminlashdan; o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlashdan iboratdir. Standartlarni nashr qilish va qayta nashr etishni ularni tasdiqlagan organlar amalga oshiradilar. Standartlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonundan va O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir (1-bo‘lim, 4- modda). Qoraqalpog‘iston Respublikasida standartlashtirish sohasidagi munosabatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. Basharti xalqaro shartnoma yoki bitimda O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida tahriflanganidan o‘zgacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, u holda xalqaro shartnoma yoki bitim qoidalari qo‘llaniladi (1-bo‘lim, 5-modda). Qonunda normativ hujjatlarning toifalari va ularga qo‘yiladigan asosiy talablar (2-bo‘lim, 6- modda) keltirilgan. O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifadagi normativ hujjatlar qo‘llaniladi; xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar; O‘zbekiston Respublikasining davlat standartlari; tarmoq standartlari; texnik shartlar; korxona standartlari; xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari; ma’muriy-hududiy standartlar. Standartlashtirish to‘rt muhim darajada amalga oshirilishi mumkin. Bu xalqaro, milliy, birlashmasi va kompaniya darajalaridir. Kompaniyani standartlashtirish barcha faoliyatni tartibga solishdan, ma’lumotlarni umumiy muvofiqlashtirish va hujjatlashtirishdan, muhandislik standartlari, ishlab chiqarish standartlari bilan shug‘ullanishdan iboratdir. Ma'muriy va moliyaviy me'yorlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish uchun amaliyot kodlari va hatto xarajatlar, anketalar kodlari kabi bozor smetasi sifatida faoliyat olib boriladi. Vositalarni standartlashtirish va soddalashtirish uchun kompaniya uning operatsiyalari ratsionalizatorlarini beradi. Kompaniya standartlari milliy standartlar sifatida qabul qilishi kerak. Korxonalar faqat o‘z standartlariga murojaat qilishi kerak, milliy yoki xalqaro standartlar mavjud emas. Davlat yagona va uzluksiz ta’lim tizimida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan davlat ta’lim standartlari ishlab chiqiladi. Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar jumlasiga, shuningdek standartlashtirish qoidalari, normalari, texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlari ham kiradi. Mazkur hujjatlarni ishlab chiqish va qo‘llash tartibi "Texnik jihatdan tartibga solish" tomonidan belgilanadi. Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, shuningdek xalqaro qoidalar va normalar O‘zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnoma yoki bitimlarga muvofiq qo‘llaniladi. Ushbu standartlar, qoidalar va normalarni respublika hududida qo‘llash tartibini "Texnik jihatdan tartibga solish" va davlat boshqaruvining boshqa organlari o‘z vakolatlari doirasida belgilaydilar. Ular xalqaro savdo-sotiq uchun ortiqcha to‘sqinliklarni vujudga keltirmasligi lozim. Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar vatanimiz hamda chet el fan va texnikasining zamonaviy yutuqlariga asoslangan va O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lishi lozim. Ular xalqaro savdo-sotiq uchun ortiqcha to‘sqinliklarni vujudga keltirmasligi lozim. Normativ hujjatlarsiz mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘zbekiston Respublikasining manfaatlari himoya qilinishini va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning raqobat qila olish imkonini tahminlash uchun asosli hollarda standartlarda istiqbolga mo‘ljallangan, anhanaviy texnologiyalarning imkoniyatlaridan ildamlashgan dastlabki talablar belgilab qo‘yiladi. Standartlarda mahsulotni yaratish, ishlab chiqarish va etkazib berish shartnomasiga kiritilgan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o‘zga talablar ham belgilab qo‘yilishi mumkin. Import mahsulot, basharti u O‘zbekiston Respublikasida amal qilayottan standartlarning majburiy talablar qismiga muvofiqligi tasdiqlanmagan bo‘lsa, etkazib berilishi va belgilangan maqsadda ishlatilishi mumkin emas. Standartlashtirishga doir normativ hujjatlarning sertifikatlashtirishda qo‘llanilishi (2-bo‘lim, 7-modda) bo‘yicha talablar mahlumotlar keltirilgan bo‘lib, amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo‘lgan mahsulotni standartlashtirishga doir normativ hujjatlar sertifikatlashtirishni amalga oshirishda rioya etiladigan talablarni, shuningdek ushbu talablarga muvofiqlikni nazorat qilish va sinash usullarini o‘z ichiga olishi lozim. Ko‘rsatib o‘tilgan hujjatlar mahsulotning mazkur turini sertifikatlashtirish tizimida belgilangan qoida va tartiblarga muvofiq qo‘llanilishi lozim. Qonunning 3-bo‘lim 8 va 9-moddalarida davlat nazorati organlarining standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirishlari hamda davlat inspektorlari, ularning huquqlari va javobgarliklari to‘g‘risida mahlumotlar keltirilgan. Standartlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik tafsilotlari 3- bo‘lim, 10-moddada berilgan bo‘lib, ushbu Qonun qoidalari buzilishida aybdor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek davlat boshqaruv organlarining mansabdor shaxslari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka tortilishi aytib o‘tilgan. Davlat yo‘li bilan standartlashtirish va nazorat qilishga doir ishlarning moliyaviy tahminoti bo‘yicha 4-bo‘lim, 11-moddada quyidagilar keltirilgan. Standartlashtirish va nazorat qilishga doir ishlar, xususan: xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlarni, standartlashtirish qoidalari, normalari va tavsiyalarini ishlab chiqish yoki ishlab chiqishda ishtirok etish; aniq standartlashtirish obhektlari bo‘yicha qonun hujjatlarini ishlab chiqish, shuningdek standartlarning tarkibiy tashkiliy-texnik va umumtexnik majmuilarini ishlab chiqish va ularning amal qilishini tahminlash; texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlarini ishlab chiqish, ular to‘g‘risida rasmiy axborot tayyorlash va nashr etish, shuningdek ularni barcha manfaatdor foydalanuvchilarga yuborish; standartlashtirish bo‘yicha umumdavlat ahamiyatiga molik ilmiy-tadqiqot va o‘zga isharni olib borish; standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini olib borish; standartlar fondini, texnik-iqtisodiy axborotlar klassifikatorlarini, xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlarni, standartlashtirish qoidalari, normalari va tavsiyalarini, xorijiy mamlakatlarning milliy standartlarini, shuningdek standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alangan mahsulot va xizmatlar Davlat reestrini shakllantirish hamda yuritish; standartlashtirish sohasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi aniqlaydigan o‘zga ishlar davlat yo‘li bilan moliyaviy tahminlanishi shart. Nashr qilingan (qayta nashr etilgan) standartlarni, texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlarini, mahsulot va xizmatlar Davlat reestriga kiritilgan, standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alangan mahsulot va xizmatlarning nashr qilingan (qayta nashr etilgan) katalogini sotishdan belgilangan tartibda olinadigan mablag‘lar, shuningdek ushbu Qonun qoidalarini buzganlik uchun undiriladigan jarima mablag‘larining O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibda davlat nazorati organlariga yo‘llanadigan qismi ham standartlashtirish, standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratiga doir ishlarni moliyaviy tahminlash manbalari bo‘lishi mumkin. Respublika byudjeti mablag‘laridan to‘liq yoki qisman tahminlanadigan davlat dasturlarini ishlab chiqishda mahsulot sifatini normativ jihatdan tahminlash bo‘limlari nazarda tutilishi lozim. Standartlar qo‘llanilishini rag‘batlantirish (4- bo‘lim, 12-modda). Davlat standartlarga, shu jumladan istiqbolga mo‘ljallangan, anhanaviy texnologiyalarning imkoniyatlaridan ildamlashgan dastlabki talablarni o‘z ichiga olgan standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alangan mahsulotni ishlab chiqaradigan xo‘jalik faoliyati subhektlari iqtisodiy qo‘llab-quvvatlanishi va rag‘batlantirilishini kafolatlaydi. Mahsulot ishlab chiqarishni amalga oshirayotgan va mahsulotlarni standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alash huquqini olgan xo‘jalik faoliyati subhektlarini iqtisodiy qo‘llabquvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Standartlashtirish bo‘yicha davlat nazorat organlari va obyektlari. Xo‘jalik faoliyati subyektlari standartlarning majburiy talablariga, standartlashtirishga taalluqli boshqa qonun hujjatlariga rioya etishi ustidan davlat nazoratini "Texnik jihatdan tartibga solish" agentligi, "Davarxitektqurilish" qo‘mitasi, Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi va ularning hududiy organlari, shuningdek boshqa maxsus vakil kilingan davlat boshqaruv organlari o‘z vakolatlari doirasida amalga oshiradilar (3-bo‘lim, 8- modda). Idoraviy bo‘ysunuvi va mulk shaklidan qathi nazar xo‘jalik faoliyati subhektlarining, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan jismoniy shaxslarning mahsuloti, shu jumladan sertifikatlashtirilgan mahsulot (ishlab chiqish, tayyorlash, saqlash, tashish, foydalanish, tahmirlash va chiqindini foydali suratda ishlatish bosqichlarida) davlat nazorati obhekti hisoblanadi. Xo‘jalik faoliyati subhektlari davlat nazoratini amalga oshirish uchun barcha zarur sharoitni yaratishlari shart. Standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini: standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi bosh davlat inspektori; standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bosh davlat inspektorlari; standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha davlat inspektorlari amalga oshiradilar. Davlat inspektorlari, ularning huquqlari va javobgarligi 3-bo‘lim, 9-moddada keltirilgan. Standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradigan davlat inspektorlari davlat boshqaruv organlarining vakillari hisoblanadilar. Davlat inspektori: xo‘jalik faoliyati subhektining xizmat va ishlab chiqarish binolariga belgilangan tartibda kirish; xo‘jalik faoliyati subhektidan davlat nazoratini o‘tkazish uchun kerakli hujjatlar va mahlumotlarni olish; davlat nazoratini o‘tkazishda xo‘jalik faoliyati subhektining texnika vositalaridan foydalanish va mutaxassislarni jalb etish; standartlashtirish bo‘yicha amaldagi normativ hujjatlarga muvofiq standartlarning majburiy talablariga muvofiqligini tekshirish uchun mahsulotlarning namunalari hamda nusxalarini tanlab olishni o‘tkazish, bunda ishlatib yuborilgan nusxalarning qiymati va sinovlarni (tahlillarni, o‘lchovlarni) o‘tkazish xarajatlari tekshirilayotgan xo‘jalik faoliyati subhektlarining ishlab chiqarish chiqimlariga kiritiladi; mahsulotni yaratish, ishlab chiqarishga tayyorlash, tayyorlash, realizatsiya qilish (etkazib berish, sotish), undan foydalanish (uni ishlatish), mahsulotni saqlash, tashish va chiqindini foydali suratda ishlatish bosqichlarida, standartlar majburiy talablarining aniqlangan buzilishlarini bartaraf etish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berish; xo‘jalik faoliyati subhekti tekshiruvdan bo‘yin tovlagan taqdirda mahsulotni realizatsiya qilishni man etish hukuqiga ega. Standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi bosh davlat inspektori, standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bosh davlat inspektorlari bundan tashqari: Davlat inspektorlarining mahsulotni realizatsiya qilishni (etkazib berishni, sotishni) man etish yoki to‘xtatib qo‘yish to‘g‘risidagi ko‘rsatmasini buzganlik uchun xo‘jalik faoliyati subhektlari O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda jarima to‘laydilar. Jarima solish sud tomonidan, xo‘jalik faoliyati subhekti sodir etilgan huquqbuzarlikdagi aybiga iqror bo‘lgan va jarimani ixtiyoriy ravishda to‘lagan takdirda esa, O‘zbekiston Respublikasi Bosh davlat inspektori, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar bosh davlat inspektorlari tomonidan amalga oshiriladi. Xo‘jalik faoliyati subhektlari berilgan ko‘rsatmalar va qarorlarni bajarmagan takdirlarida davlat inspektorlari zarur materiallarni prokuratura organlariga yoki sudga oshiradilar. Davlat inspektorlari zimmalariga yuklangan majburiyatlarni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan, davlat yoki tijorat sirini oshkor qilgan takdirlarida qonun hujjatlarida belgilangan javobgarlikka tortiladilar. 2. Mamlakatimizdagi me’yoriy hujjatlar toifalari va standartlar turlari. Me’yoriy hujjatlarni tuzish, bayon qilish, mundarija va rasmiylashtirishga talablar O’z DSt 1.6:2003 “O‘z SDT. Me’yoriy hujjatlar. Tuzish, bayon qilish, mundarija va rasmiylashtirishga talablar” davlat standarti tomonidan belgilangan. Standartda keltirilgan nizomlar tarmoq, ma’muriy-hududiy darajadagi me’yoriy hujjatlarning va korxona standartlarining tuzilishiga nisbatan majburiy emas, lekin MH ni rasmiylashtirishda birlilikka erishish uchun keltirilgan standartdagi nizomlarga amal qilish kerak. Me’yoriy hujjatlarning tuzilishiga talablar Me’yoriy hujjatlar tuzilishiga ko‘ra quyidagi tarkibiy qismlarga ega bo‘lishi mumkin: – sarvaraq; – so‘z boshi; – mundarija; – kirish; – nomi; – qo‘llanish doirasi; – me’yoriy havolalar; – atamalar va ta’riflar; – belgilar va qisqartmalar; – talablar; – ilovalar; – bibliografik ma’lumotlar. MH ga qo‘shish uchun “Sarvaraq” (titul varaq), “So‘z boshi”, “Mundarija”, “Nomi”, “Talablar” majburiydir. Me’yoriy. hujjatning sarvarag‘ida uning belgisi va nomi keltiriladi: So‘z boshida mazkur hujjat to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar keltiriladi me’yoriy hujjatni ishlab chiqish va tasdiqlashga taqdim qilish; ushbu me’yoriy hujjatning qaysi me’yoriy hujjat o‘rniga ishlab chiqilgani to‘g‘risida ma’lumot va b. So‘z boshi sarvaraqdan keyingi betda uning orqa tomonida joylashtiriladi va tegishli sarlavhadan boshlanadi. Sarlavha betning yuqori qismida, o‘rtada, bosh harflar bilan yoziladi va quyuqroq shrift bilan ajratiladi. Mundarija me’yoriy hujjat hajmi o‘n betdan oshgan hollarda yoziladi. Mundarijaga bo‘limlarning tartib raqamlari va nomi (zarur bo‘lganda kichik bo‘limlar nomi), ilovalar belgisi va sarlavhasi bilan, zarur bo‘lganda esa, grafik materiallar ham qaysi betda joylashganini ko‘rsatib yoziladi. Standart mundarijasi so‘z boshidan keyin, odatda yangi betdan boshlanadi. “Mundarija” so‘zi betning o‘rta qismida bosh harflar bilan yoziladi. Standartning nomi qisqa bo‘lishi, standartlashtirish ob’ektini aniq tavsiflashi va standartni standartlar axborot ko‘rsatkichiga kiritish uchun uning to‘g‘ri tasniflanishini ta’minlashi lozim. Standart nomida, odatda, qisqartmalar (mahsulotning shartli belgisidan tashqari), rim harflari, matematik belgilar, yunon harflari ruhsat etilmaydi. Me’yoriy hujjatning nomi, odatda, sarlavha va kichik sarlavhadan iborat bo‘lishi lozim. O‘zining vazifasi va qo‘llanish sohasiga ko‘ra, moddalar va materiallar tarkibi va xossalarining standart namunalari ham o‘lchash vositalariga kiradi. Standart namunalar bo‘yicha batafsil ma’lumot quyida keltirilgan. O‘lchash vositalari turli birliklarni (massa, temperatura, bosim, chastota, vaqt, tok kuchi va b. ni) o‘lchash uchun odamlarning hayotiy faoliyatining turli sohalarida (sanoat, savdo, qurilish, maishiy va h.k.) foydalaniladi. Keng foydalaniladigan o‘lchash vositalariga, masalan, tarozilar, termometrlar, manometrlar, chizg‘ichlar, soatlar kiradi. O‘lchash vositalaridan davlat metrologik tekshiruv va nazorati qo‘llaniladigan sohada va boshqa sohada (masalan, maishiy hayotda) ham foydalanish mumkin. Davlat metrologik tekshiruv va nazorati qo‘llaniladigan sohada foydalaniladigan o‘lchash vositalari davlat metrologik xizmat tomonidan tekshiriladi. Texnik jihatdan tartibga solish Agentligi O‘zbekiston Respublikasida qo‘llanishga ruxsat etilgan o‘lchash vositalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazadi. Davlat metrologik tekshiruv va nazorati qo‘llaniladigan sohada foydalaniladigan o‘lchash vositalari ishlab chiqarilgandan keyin, ta’mirlashdan keyin, import bo‘yicha keltirilganda va foydalanilganda majburiy ravishda qiyoslanadi. O‘lchash vositalarini qiyoslashda metrologik tekshiruv har bir nusha o‘lchash vositasining me’yoriy hujjatlarda o‘rnatilgan texnik talablarga muvofiqligini eksperimental baholashdan va mazkur nushadan o‘z vazifasi bo‘yicha va reglamentlangan sharoitlarda foydalanishni davom ettirish mumkinligini aniqlashdan iborat bo‘ladi. O‘lchash vositalarini qiyoslash tartibi va qoidalariga talablar O’z DSt 8.003:2005 “O‘Z O‘DT. O‘lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy nizomlar.”da belgilangan. Vazifasi va qo‘llanishiga qarab qiyoslanishi lozim bo‘lgan o‘lchash vositalarining ro‘yxati o‘lchash vositalaridan foydalanuvchilar tomonidan aniqlanadi va davlat metrologik xizmati idoralari tomonidan tekshiriladi. Bunday ro‘yxatlarni tuzish tartibini Texnik jihatdan tartibga solish Agentligi belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi hududida standartlashtirish obyektlariga qo‘yiladigan talablarni belgilovchi me’yoriy hujjatlarning quyidagi toifalari amal qiladi: – xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar; – O‘zbekiston Respublikasining standartlari; – tarmoq standartlari; – texnikaviy shartlar; – korxona standartlari; – xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari. Xalqaro standart – bu standartlashtirish bilan (standartlashtirish bo‘yicha) shug‘ullanadigan xalqaro tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste’molchilarning keng doirasiga yaroqli bo‘lgan standartdir. Mintaqaviy standart esa, standartlashtirish bilan shug‘ullanadigan mintaqaviy tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste’molchilarning keng doirasiga yaroqli bo‘lgan hujjatdir. Davlatlararo standart «GOST» – bu standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo‘yicha davlatlararo kengash tomonidan qabul qilingan, bajarilishi shart bo‘lgan hujjatdir. Milliy standart – bu standartlashtirish bilan shug‘ullanadigan milliy idora tomonidan qabul qilingan va iste’molchilarning keng doirasiga yaroqli bo‘lgan standartdir. Korxona standarti – bu mahsulotga, xizmatga yoki jarayonga korxonaning tashabbusi bilan ishlab chiqiladigan va uning tomonidan tasdiqlangan hujjatdir. Standartlarni qo‘llashda turli usullar mavjud. Bir mamlakat doirasida standartlar yangidan yaratilishi hamda xalqaro, mintaqaviy va davlatlararo standartlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llanilishi ham mumkin. Standartlardan tashqari rahbariy hujjatlar, texnikaviy shartlar, standartlashtirish bo‘yicha tavsiyanomalar, yo‘riqnomalar (qoidalar) ham mavjuddir. Rahbariy hujjat deganda standartlashtirish idoralarining va xizmatlarning vazifalarini, burchlarini va huquqlarini, ularning ishlari yoki ishlarining ayrim bosqichlarini bajarish usullari, tartibi va mazmunini belgilaydigan me’yoriy hujjat tushuniladi. Texnikaviy shartlar (O‘ZTSH) – bu buyurtmachi bilan kelishilgan holda, ishlab chiqaruvchi yoki buyurtmachi tomonidan tasdiqlangan aniq mahsulotga (xizmatga) bo‘lgan texnikaviy talablarni belgilovchi me’yoriy hujjatdir. Yo‘riqnoma (qoidalar) – instruksiya – bu ishlarni yoki ularning ayrim bosqichlari mazmuni va tarkibini belgilovchi me’yoriy hujjatdir Standartlashtirish obyektining o‘ziga xos xususiyatlariga va unga belgilanadigan talablar mazmuniga bog‘liq ravishda O‘zbekiston Respublikasi standartlashtirish tizimi asosiy turdagi standartlarni nazarda tutadi: – asos bo‘luvchi standartlar; – umumtexnikaviy standartlar; – texnikaviy shartlar (mahsulot, jarayon, xizmatlar uchun) standartlari; – texnikaviy talablar standartlari; – nazorat usullari (sinovlar, tahlillar, o‘lchashlar, ta’riflar) standartlari. Lozim bo‘lgan taqdirda mahsulotning asosiy texnikaviyiqtisodiy ko‘rsatkichlarini, uning nomlarini (turlarini), oqilona tarkibi va boshqa talablarni aniq belgilaydigan bir turdagi mahsulot guruhiga standart ishlab chiqilishi mumkin. Asos bo‘luvchi standartlar tashkiliy-texnikaviy jarayonlarning bajarilishi, ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mahsulotni qo‘llash jarayonlari tartibini (qoidalarini), shuningdek, faoliyatning muayyan sohasida ishlarni tashkil etishning asosiy (umumiy) qoidalarini belgilaydi. Umumtexnikaviy standartlar mahsulotning texnikaviy jihatdan bir-biriga mos bo‘lishini va o‘zaro almashuvini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mahsulotni qo‘llashning umumtexnikaviy talablarini, shuningdek, mehnat xavfsizligi, atrof-muhitni (ekologiya) zararli ta’sirlardan (shovqin, tebranish va boshqalardan) himoya qilish, namunaviy texnologik jarayonlar, mahsulot sifatini nazorat qilish (sinash) usullari, hujjatlarni birxillashtirish talablarini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi standartlari va texnikaviy shartlarini ishlab chiqish, odatda, har bir manfaatdor korxona va tashkilotning muxtor vakili bo‘lgan mutaxassislardan tashkil topgan texnikaviy qo‘mitalar (TQ) kuchi bilan yoki standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. 3. Respublikamizda standartlashtirish ishlarining tashkillanishi. Respublikamizda standartlashtirish jarayoni 3 bosqichdan iborat: – atamalarni standartlashtirish; – o‘lchovlarni, o‘lchash, sinov uskunalarini va ularni konstruksiyaga va mahsulot texnologiyasiga bog‘lab standartlashtirish; – mahsulotning o‘zini standartlashtirish. ISO/MEK tomonidan yaratilgan konsultativ kengash texnika rivojining yo‘nalishini quyidagicha tavsiya qiladi: – standartlarni yaratishda va ularni kelishishda yangi mexanizmlarni yaratish; – xarajatlarni ilk tadqiqotlarga va real istiqbolga ega bo‘lgan texnikaviy yutuqlarga to‘plamoq; – bor texnikaviy qo‘mitalarning ilmiy tadqiqot, tajribaviy konstruktorlik ishlarini, shu jumladan, ekologiya sohasidagi ishlarni e’tiborga olgan holda yangi rejali ishlarni yaratish; – yetakchi mutaxassislar boshchiligida o‘tkaziladigan seminarlar, ilmiy ma’ruzalar shaklidagi ikkilamchi mexanizmlardan foydalanish; – sanoatning yuqori rahbarlari orasida yangi g‘oyalarni targ‘ibot qilishga e’tiborni qaratmoq. Mana shuning uchun standartlashtirishda atamalarni bir yerga to‘plamoq, ular asosida ta’riflar yaratmoq va nihoyat, bu sohada standartlar yaratmoq hozirgi kunning talabi, iqtisodiyotni rivojlantirishning dolzarb masalalari hisoblanadi. Shu maqsadda standartlashtirish sohasidagi atamalarni to‘plashda xalqaro standartlashtirish tashkilotining hujjatlariga, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida ilk yaratilgan hujjatlarga murojaat etildi. Bu sohadagi asosiy tushunchalar 61 atamadan iborat bo‘lib, ularning mohiyati ketma-ketligi bo‘yicha ma’lum tartibda joylashtirilib, hozirgi vaqtda chop etilgan O‘zRST 1.10-93 «O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Asosiy atamalar va ta’riflar» standarti yaratildi. Standartlashtirish sohasidagi bir qancha asos bo‘luvchi hujjatlar Texnik jihatdan tartibga solish agentligi huzuridagi standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish instituti (SMSITI) da yaratilmoqda. Bular qatoriga dastlabki standartlar O‘zRST 1.0-92, O‘zRST 1.1- 92, O‘z RST 1.2-92, O‘z RST 1.3-92 va boshqalar kiradi. O‘z RST 1.0-92 «O‘zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimi standartlashtirishning asosiy vazifa va maqsadini, standartlashtirish ishlarining tashkil etilishi va asosiy qonunqoidalarini, me’yoriy hujjatlarning toifasini, standartlar turlarini, xalqaro hamkorlik bo‘yicha asosiy qoidalarni, standartlar va texnikaviy shartlarning qo‘llanishini, standartlarga va o‘lchash vositalariga nisbatan davlat nazoratini belgilaydi. Respublika standartlashtirish bo‘yicha ishlarning tashkil etilishini, muvofiqlashtirilishini va ishlarning maqbul darajada olib borilishini quyidagi idoralar ta’minlaydilar: – tarmoqlararo yo‘nalishga belgilangan mahsulot bo‘yicha – «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi; – qurilish va qurilish sanoati, loyihalash va konstruksiyalash bo‘yicha – O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi; – tabiiy resurslardan foydalanishni yo‘lga qo‘yish, atrofmuhitni ifloslanishdan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish sohasi bo‘yicha – O‘zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi; – tibbiyot yo‘nalishidagi mahsulotlar, tibbiy texnika buyumlari, dorivor moddalar va respublika sanoati ishlab chiqaradigan mahsulot tarkibida inson uchun zararli moddalar miqdorini tartibga solish sohasida – O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi. O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo‘yicha ishlarni vazirliklar, texnikaviy qo‘mitalar, korxonalar, birlashmalar va boshqa manfaatdor tashkilotlarning istiqbolli rejalari asosida tuzilgan yillik reja bo‘yicha «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi amalga oshiradi. Respublika standartlashtirish rejasiga, birinchi navbatda, milliy standartlar talablari bilan uyg‘unlashtirishni, kishilarning hayoti va sog‘lig‘i uchun xavfsizlikni, atrof-muhitni muhofaza qilishni, iste’molchilar huquqining himoya qilinishi, milliy ijtimoiy-iqtisodiy va milliy texnikaviy dasturlarning amalga oshirilishini ta’minlaydigan milliy standartlarni ishlab chiqish kiritiladi. «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi, Davarxitektqurilish qo‘mitasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi (biriktirilgan sohalar bo‘yicha) respublika standartlarini ko‘rib chiqadilar, tasdiqlaydilar, ularning qo‘llanish muddatini cho‘zadilar va bekor qiladilar hamda unga o‘zgartirishlar kiritadilar. Respublikada ishlab chiqilgan standartlar va ularga o‘zgartishlar tasdiqlanishi darajasidan qat’i nazar Texnik jihatdan tartibga solish davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va shaharlarda standartlashtirish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish, muvofiqlashtirish va uning muqobil darajasini ta’minlash ishlarini Texnik jihatdan tartibga solish, O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va Sog‘liqni saqlash vazirligining tegishli hududiy idoralari va boshqarmalari amalga oshiradi. Sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida standartlashtirish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish va ularni muvofiqlashtirish uchun zaruriyat bo‘lgan hollarda, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va boshqa xo‘jalik tuzilmalarida bo‘linmalar (xizmatlar) va (yoki) fan-texnikaning tegishli sohalaridagi yuqori ilmiy-texnikaviy imkoniyatlarga ega bo‘lgan tashkilotlarda standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlari tuziladi. O‘zbekiston hududida yuritiladigan me’yoriy hujjatlar «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi tomonidan tasdiqlanadi. – Davlatlararo standart – GOST. – O‘zbekiston davlat standarti – O‘z DSt. – Umumdavlat klassifikatori – O‘z DT. – Normalar va qoidalar –*). – O‘zbekiston rahbariy hujjati – O‘z RH. – Tavsiyalar – O‘z T. Tarmoqlar bo‘yicha yuritiladigan me’yoriy hujjatlar Tarmoq tashkilotlar tomonidan tasdiqlanadi. – Tarmoq standarti – TSt. – Tarmoq klassifikatori – TT. – Norma va qoidalar –*). – Rahbariy hujjat – RH. – Tavsiyanomalar – T. Ma’muriy-hududiy me’yoriy hujjatlar Viloyat hokimlari tomonidan tasdiqlanadi. – Ma’muriy-hududiy standart – MHSt. Korxona bo‘yicha me’yoriy hujjatlar Korxona rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi. – Texnik shartlar – TSh. – Korxona standarti – KSt. Standartlashtirish sohasi bo‘yicha ham davlat nazorati ish olib bormoqda. Uning asosiy vazifasi vazirliklar, mahkamalar va korxonalar, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan standartlar talablariga qat’iy amal qilinishini, yangi standartlarni tatbiq etishni ta’minlash va nazorat etish hisoblanadi. Davlat nazoratining yana bir muhim yo‘nalishi – turli standart toifalarini davlat qaydnomasidan o‘tkazishdan oldin ekspertiza qilishdir. Metrologiya to‘g‘risidagi qonunda ko‘rsatilganidek, o‘lchash vositalarining davlat sinovlarini o‘tkazish, ularning turlarini tasdiqlash va davlat ro‘yxatiga kiritish «Texnik jihatdan tartibga solish» tomonidan amalga oshiriladi. Qonunda yana bir masala – davlat ro‘yxati belgisini qo‘yish to‘g‘risida ham bayon etilgan. Metrologiya haqidagi qonunda aytilishicha, tasdiqlangan o‘lchash vositalariga yoki ularning foydalanish hujjatlariga ishlab chiqaruvchi davlat reyestri belgisi qo‘yilishi shart. Ma’lumki, ishlab chiqarishdagi o‘lchash vositalarining holati va ularni vaqti-vaqti bilan tekshiruvdan o‘tkazib turish har doim e’tiborda bo‘lmoqligi lozim. Ular bo‘yicha ro‘yxatlar tuziladi va o‘lchash vositalari turkumlarining ro‘yxati «Texnik jihatdan tartibga solish» tomonidan tasdiqlanadi. «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi standartlashtirish bo‘yicha milliy idora hisoblanadi. «Texnik jihatdan tartibga solish» tarkibida bir necha bo‘limlar, sektor, laboratoriya, guruhlar, har bir viloyat boshqarma va markazlari, ilmiy- tadqiqot instituti, Milliy Etalonlar Markazi mujassamlashgan. «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligiga qarashli turli soha va tarmoqlarni o‘z ichiga olgan, bir xil nomdagi bo‘limlar ham bor. Bularga standartlar va mahsulotni sertifikatlashtirish bo‘yicha davlat nazorati va o‘lchash vositalarini davlat qiyoslovidan o‘tkazish va attestatlash sohaviy bo‘limlari kiradi. Standartlar va mahsulotni sertifikatlashtirish bo‘yicha davlat nazorati sohaviy bo‘limlar: og‘ir sanoat, mashinasozlik, yengil sanoat, mahalliy sanoat hamda agrosanoat kompleksi doirasida o‘z faoliyatini amalga oshiradi. «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligining ilmiy-uslubiy markazi etib, O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va mahsulot sifatini boshqarish sohalaridagi tadqiqot va mutaxassislar malakasini oshirish va qayta tayyorlash instituti – hozirda Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti tayinlangan. Nazorat savollari. 1. Standart deb nimaga aytiladi? 2. Standartlashtirish deb nimaga aytiladi? 3. Standartlashtirishning asosiy tamoyillari haqida nimani bilasiz? 4. Standart turlari sanab bering. 5. O‘zbekistonda standartlashtirishni qaysi milliy idora amalga oshiradi? 6. Umumtexnikaviy standartlar nima? 7. Texnik shartlar qanday hujjat hisoblanadi? 8. Rahbariy hujjatlar deganda nimani tushunasiz?