Ilmiybaza.uz
STATISTIK JADVALLAR
Statistik axborotlarni jadvalda ifodalash so‘z bilan
bayon etishga qaraganda o‘rganilayotgan voqealarni
ravshan va jozibali qilib tasvirlaydi.
Statistikadagi jadvallar logarifmlik, karra va boshqa
jadvallardan tubdan farq qiladi. Ular ijtimoiy - iqtisodiy
hayotimiz, turmushimizning turli tomonlarini ta’riflovchi ko‘rsatkichlarni yaqqol va
ixcham shaklda, o‘zaro bog‘lanishda ifodalab, umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini
oydinlashtiradi.
Demak, O‘zbekiston aholisi, uning mehnatga qobiliyatli va iqtisodiy faol
qismi yil sayin ko‘payib bormoqda. Ammo umumiy aholi o‘sish sur’atiga nisbatan
mehnatga qobiliyatli kishilar soni tezroq ko‘paymoqda va unga nisbatan iqtisodiy
faol aholi soni esa biroz sekin ortmoqda. Natijada aholining mehnatga layoqatlik
darajasi o‘sishi bilan bir qatorda iqtisodiy faollik darajasi biroz pasayish
tendensiyasiga ega.
Jadvallar yotiq va tik to‘g‘ri chiziqlar kesilmalaridan tuzilgan geometrik shakl
bo‘lib, qator va ustunlardan tarkib topadi. Ularda o‘rganilayotgan obyektlar va
ularning ko‘rsatkichlari joylashtiriladi. Har bir qator va ustun o‘z nomiga, jadval esa
umumiy sarlavhalarga ega bo‘lib, bular jadvalning asosiy unsurlari hisoblanadi.
Agarda jadval qatorlari va ustunlari o‘z nomlariga hamda umumiy sarlavhaga
ega bo‘lib, sonlar bilan to‘ldirilmagan bo‘lsa, u jadval maketi deb ataladi. Har bir
jadval qisqa, aniq va tushunarli, shu bilan birga ma’lumotlar ma’nosini
oydinlashtiradigan sarlavhaga ega bo‘lishi kerak.
Umumiy sarlavhada jadvalda joylashgan sonlarning asosiy ma’nosi
ifodalangan bo‘lishi va shuningdek, qaysi hudud, qaysi davrga nisbatan olinganligi
ko‘rsatilgan bo‘lishi, shuningdek, o‘lchov birligi ham berilgan bo‘lishi lozim.
Jadval
statistik
ma’lumotlarni
yaqqol,
ixcham va umumlashtirib
taqdim etish usulidir
Ilmiybaza.uz
Statistik jadval chuqur ma’noga ega bo‘lib, ijtimoiy
voqea va hodisalarni ifodalashi bo‘yicha uni o‘ziga xos
mantiqiy gapga o‘xshatish mumkin. Shuning uchun har
bir statistik jadvalning egasi va kesimi mavjuddir. Har
xil ko‘rsatkichlar orqali ta’riflanayotgan statistik
to‘plam jadvalning egasi, ko‘rsatkichlar esa jadvalning
kesimi
hisoblanadi.
Jadvalning
egasi,
odatda,
jadvalning chap qismida, kesimi esa o‘ng tomonida bo‘ladi. Lekin ular aksincha
joylanishi ham mumkin.
4.2. Jadval turlari va tuzish qoidalari.
Iqtisodiy izlanishlarda statistik jadvallarning har xil turlari qo‘llaniladi. Eganing
tuzilishiga qarab statistik jadvallar uch turga bo‘linadi: oddiy, gruppaviy va
kombinatsion.
Oddiy jadval deb o‘rganilayotgan obyektlar va ularning ko‘rsatkichlari birma-
bir ro‘yxat ko‘rinishida yozilgan jadvalga aytiladi.
Oddiy statistik jadvalning egasida o‘rganilayotgan obyektlarning nomlari yoki
ma’lumotlar tegishli davrlar yozilgan bo‘ladi. Jadval 4.1 bunga misol bo‘la oladi.
Bu jadvalda yillar berilgan ustunlar ega bo‘lib, ko‘rsatkichlar keltirilgan qatorlar
kesimdir.
Jadvalning ega qismida o‘rganilayotgan obyektning muhim bir belgisi bo‘yicha
gruppalash amalga oshirilgan bo‘lsa, bunday jadval gruppaviy jadval deyiladi (5.5
jadvalga qaralsin).
Ayrim paytlarda voqea va hodisalarni bir belgisi bo‘yicha guruhlaganda ularni
to‘liq o‘rganishning iloji bo‘lmaydi. Bunday paytda voqea va hodisalar ikki va
undan ortiq belgisi asosida guruhlarga ajratilib o‘rganiladi. Buning uchun, avval
o‘rganilayotgan hodisa to‘plami bir belgisi bo‘yicha, keyin har qaysi guruh boshqa
belgi bo‘yicha kichik guruhchalarga ajratiladi. Bunday guruhlash natijalari asosida
kombinatsion jadvalar tuziladi. Ular oddiy jadvallarga qaraganda voqea va
hodisalarning o‘zaro aloqasi va bog‘lanishlarini chuqurroq va to‘la yoritishga
yordam beradi.
Gruppaviy
jadval
deganda
o‘rganilayotgan
obyektlarni
bir
belgi
asosida
guruhlash
natijalarini ifodalaydigan
jadval nazarda tutiladi.
Ilmiybaza.uz
Voqea va hodisalarni o‘rganish jarayonida va qo‘yilgan vazifalarga qarab ega va
kesim o‘z o‘rinlarini almashtirib turishi mumkin. Statistik jadval ixcham va ko‘rimli
chiqishi uchun, uni tuzishda quyidagi qoida va tartiblarga amal qilish kerak :
1. Jadvallar hajmi katta bo‘lmasligi kerak. Murakkab to‘plamlarni o‘rganishda
jadval hajmini kattalashtirmasdan, yaxshisi ikki va undan ortiq o‘zaro bog‘langan
jadvallar bo‘lish kerak. Jadvallar aniq, tushunarli va o‘qishga oson ko‘rinishda
tuzilishi kerak.
2. Jadvalning umumiy nomi undagi ega va kesimlar mazmunini ifodalashi
lozim, uni qisqartirib yozish mumkin emas. Unda o‘rganilayotgan obyektning nomi,
ma’lumotlar tegishli vaqt oralig‘i hamda joyi ko‘rsatilishi lozim.
3. Jadvalda bir-biri bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar birin-ketin, soddadan
murakkabga o‘tib borish tartibida joylashtirilishi lozim.
4. Jadvaldagi ma’lumotlar mazmunini anglash oson bo‘lishi uchun ularni bir
xil aniqlik darajasi bilan butunlashtirib, ifodalash lozim.
5. Shartli alomatlarga e’tibor berish kerak. Zarur
bo‘lganda ayrim ko‘rsatkichlar yoniga yulduzcha yoki raqamlar
qo‘yilib, ularni qaerdan yoki qanday hisoblab olinganligi ilova
tarzida berilishi kerak.
6. Hodisa sodir bo‘lganligi to‘g‘risida ma’lumotlar
bo‘lmasa, jadvalda shu ko‘rsatkich o‘rniga “ma’lumot yo‘q”
yoki nuqtalar (...) qo‘yiladi, agarda hodisa umuman sodir
bo‘lmagan bo‘lsa, tire (-) belgisi bilan ifodalanadi. Jadvallarni tuzish texnikasi
yaxshi egallansa, ularni o‘qish va tushunish ishi ancha osonlashadi.
4.3. Grafiklar haqida tushuncha, statistikada ularning roli va ahamiyati
Statistik ma’lumotlarni keng omma uchun tushunarli,
ta’sirchan, diqqatga sazovor va lo‘nda qilib bayon etish juda
muhimdir. Grafik usuli ana shu maqsad uchun xizmat qilib,
amalda keng qo‘llanadi.
Grafik
–
bu
statistik
ma’lumotlarni
ta’sirchan
va
jozibali
qilib
tasvirlaydigan
geometrik shakldir
Kombinatsion jadval –
bu ega qismida obyektlarni
ikkita
va
undan
ortiq
belgilari asosida guruhlash
natijalarini aks ettiradigan
jadvaldir
Ilmiybaza.uz
Statistikada grafiklar deganda ijtimoiy hayot haqidagi ma’lumotlarni shartli
olingan me’yorda tuziluvchi har xil geometrik shakl va chiziqlar, predmetlarning
tasvirlari (suratlari) hamda geografik xaritalarda nishonlangan shartli belgilar
yordamida tasvirlash tushuniladi. Ular kishining diqqatini o‘ziga tez jalb etish bilan
birga ma’lumotlarni esda yaxshiroq saqlash, to‘laroq va chuqurroq tasavvur qilishga
imkon beradi. Shuning uchun grafiklar iqtisodiy, madaniy va umuman ijtimoiy
taraqqiyotning barcha sohalarida erishilayotgan yutuqlarimizni ommalashtirishda
muhim qurol vazifasini o‘taydi.
Shunday qilib, statistik ma’lumotlarni grafiklarda tasvirlash natijasida ularni
soddalashtirish, ayonlashtirish, umumlashtirish, yakunlashtirish va pirovardida
tasavvurimizni boyitish kabi muhim fazilatlarga ega bo‘lamiz.
Bu usul turli hodisalarni taqqoslashda, ularni dinamikasi va o‘zaro
bog‘lanishlarini tahlil qilishda,rejalarni, davlat buyurtmalarini bajarish ustidan
nazoratni amalga oshirishda, o‘rganilayotgan murakkab to‘plamlarning tuzilishini
tekshirishda, ayrim voqealarning yoyilish ko‘lamini tasvirlashda qo‘llanadi
4.4. Grafiklarning turlari va asosiy elementlari
Grafiklar tuzilish shakli va qanday jarayonlarni tasvirlashi jihatidan har xil
turlarga, tasnifiy guruhlarga bo‘linadi. Quyida ularning turlari tasvirlangan.
Diagramma deganda statistik ma’lumotlarni geometrik shakllar yordamida
tasvirlash tushuniladi. Agar ma’lumotlar shartli belgilarni geografik kartalarga
tushirish yo‘li bilan tasvirlansa, bunday grafiklar kartogrammalar deb ataladi.
Kartodiagrammalar diagramma va kartogrammalarning aralashmasidan tashkil
topadi. Bu holda geografik kartalar hodisalarning hududiy taqsimlanishiga qarab
konturlarga (bo‘laklarga) bo‘linadi va ularda ma’lumotlarni tasvirlovchi
diagrammalar keltiriladi. Kartogramma va kartodiagrammalar hodisalarning
makonda (territoriyada) joylanishini tasvirlashda qo‘llanadi.
Grafiklarning asosiy turi diagrammalardir. Ularni tuzayotganda ko‘pincha
yassi geometrik shakllar va chiziqlardan foydalaniladi.
Statistik ma’lumotlarni grafiklarda tasvirlash uchun avvalo masshtab qabul
qilinadi va unga qarab shkala tuziladi.
Ilmiybaza.uz
Masshtab
deb
sonlar
bilan
ifodalangan
ko‘rsatkichlarni tekislikdagi tasviriy nisbatlarga
aylantiruvchi
shartli
me’yorga
aytiladi.
U
o‘rganilayotgan
hodisaning
qanday
miqdori
tekislikdagi chiziqning bitta birligiga teng deb shartli
ravishda qabul qilinganligini bildiradi. Masalan,
O‘zbekistonda paxta yetishtirish diagrammasini tuzayotganda 1 mln.t. paxtani 1
santimetrga teng deb qabul qilsak, bu me’yor ushbu grafikning masshtabi
hisoblanadi.
Shkala deganda shunday chiziq tushuniladiki,
uning ayrim nuqtalari tasvirlanayotgan hodisaning
ma’lum miqdorlariga teng bo‘ladi va, demak, shu
miqdor deb o‘qilishi mumkin. U uchta elementdan
iboratdir (4.2-tarh).
0 10 20 30 40 50
4.2-tarh. Shkala (teng me’yorli).
1) shkala tayanchi deb ataluvchi chiziq;
2) chiziqchalar bilan nishonlanib ma’lum tartibda shkala tayanchiga
joylashgan nuqtalar;
3) shu nuqtalarga taalluqli sonlarni belgilovchi raqamlar.
Shkala tayanchining har bir nuqtasiga o‘rganilayotgan hodisaning ma’lum
miqdori mos keladi va, aksincha, hodisaning har bir miqdorini chiziqdagi ma’lum
nuqta ifodalaydi. Masalan: 2000 yil O‘zbekistonda 3.8 mln. tonna paxta hosili
olingan edi. Agar masshtabni, yuqorida aytilganidek, 1 sm. 1 mln tonna paxtaga teng
deb olsak, u holda shkala tayanchi chizig‘ining sanoq boshlanadigan “0” nuqtasidan
3.8 sm uzoqlikda yotgan nuqtasi jami yetishtirilgan paxtani bildiradi yoki aksincha,
3.8 mln tonna paxta “0” nuqtasidan 3.8 sm olislikda yotgan nuqta orasidagi masofa
o‘lchami bilan tasvirlanadi.
Masshtab
–
bu
ko‘rsatkichlarni
tekislikdagi
tasviriy
nisbatlarga
aylantiruvchi
shartli me’yordir.
Shkala - bu shunday
chiziqki,
uning
ayrim
nuqtalari tasvirlanayotgan
hodisaning
ma’lum
miqdorlarini anglatadi.
Ilmiybaza.uz
Shkala tayanchi to‘g‘ri chiziqdan yoki egri chiziqdan iborat bo‘lishi mumkin.
Shunga qarab shkalalar to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli shkalalarga bo‘linadi. To‘g‘ri
chiziqli shkalaga oddiy millimetrli chizg‘ich (lineyka) misol bo‘la oladi. Soatning
siferblati esa egri chiziqli shkalaga misoldir. Ko‘p o‘lchov asboblari yoysimon egri
chiziqli shkalaga ega. Bundan tashqari shkalalar teng me’yorli va o‘zgaruvchan
me’yorli bo‘lishi mumkin. Grafiklarni statistikada qo‘llayotganda odatda teng
me’yorli shkalalardan foydalaniladi. Tasvirlanayotgan miqdorlar bir-biridan keng
ko‘lamda farq qilsa, grafiklarni tuzishda o‘zgaruvchan me’yorli shkalalar ishlatiladi.
Bu turdagi shkalalar qatoriga logarifmik yoki nimlogarifmik shkala kiradi. Unda
shkala tayanchidagi kesmalar tasvirlanayotgan miqdorlarning logarifmlariga
proporsionaldir.
Chiziqli grafiklarni tuzayotganda odatda koordinat sistemasi yoki
maydonidan
foydalaniladi.
Buning
uchun
koordinat
o‘qlariga
shkalalar
joylashtiriladi. Ayrim paytlarda shkalalar tayanchida nishonlangan nuqtalardan
(ingichka) to‘g‘ri chiziq o‘tkaziladi va natijada raqamli setka hosil bo‘ladi.
Ustun (yoki tasma) shaklli diagrammalar. Ustun (yoki tasma) shaklli
diagrammalar statistik ma’lumotlarni ko‘rimli qilib tasvirlashning eng oddiy
usulidir. Ular har xil ko‘rsatkichlarni taqqoslash, murakkab hodisalarning tuzilishi
va ularning zamonda (vaqtda) o‘zgarishini tasvirlash uchun xizmat qiladi. Ustun
(yoki tasma) shaklli diagrammalarda statistik ma’lumotlar vertikal yoki gorizontal
joylashtirilgan
to‘g‘ri
to‘rtburchak
ko‘rinishida
tasvirlanadi.
Bunday
diagrammalarni tuzish tartibi bilan quyidagi misolda tanishib chiqaylik.
4.3.1-jadval
O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiy qismlarining yillik o‘sish
sur’atlari (oldingi yilga nisbatan % da)
Yillar
1992
1993
1994
4995
1996
1997
1998
1999
YaIM
-11,1
-2,8
-5,2
-0,9
1,7
5,2
4,4
4,4
Sanoat
-6,7
3,6
0,9
0,2
6,3
6,5
5,8
6,1
Ilmiybaza.uz
Qishloq
xo‘jaligi
-6,4
1,5
-7,4
2,3
-6,5
5,8
4,0
5,9
Manba: O‘zbekistonning iqtisodiy yo‘nalishlari. 1998 va 1999 yil IV chorak,
38-bet.
Bu ma’lumotlarni grafikda tasvirlash uchun masshtab belgilaymiz. Aytaylik,
masshtab qilib 1 sm:2% ga olsak, u holda ma’lumotlar shkalada quyidagi nuqtalar
bilan ifodalanadi(sm):
1992 1993 1994
1995
1996
1997
1998
1999
YaIM
-11,1 -2,8
-5,2
-0,9
1,7
5,2
4,4
4,4
Sanoat
-6,7
3,6
0,9
0,2
6,3
6,5
5,8
6,1
Qishloq xo‘jaligi -6,4
1,5
-7,4
2,3
-6,5
5,8
4,0
5,9
Koordinat sistemasini chizib, vertikal o‘qqa masshtab bo‘yicha shkalaga
asoslanib o‘sish sur’atlarini, gorizontal o‘qqa esa mahsulot turlari bilan yillarni
joylashtiramiz. Har qaysi yil uchun to‘rttadan kengligi 0.5 sm va bo‘yi yuqoridagi
jadval ma’lumotlariga teng qilib gorizontal o‘qda ustunlar chizamiz(4.6-grafik).
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
ЯИМ
-11,1
-2,8
-5,2
-0,9
1,7
5,2
4,4
4,4
Саноат
-6,7
3,6
0,9
0,2
6,3
6,5
5,8
6,1
Кишлок
хужалиги
-6,4
1,5
-7,4
2,3
-6,5
5,8
4
5,9
-15
-10
-5
0
5
10
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
ЯИМ
Саноат
Кишлок хужалиги
Ilmiybaza.uz
4.6-grafik. O‘zbekistonda 1992-1999 yillarda yalpi ichki mahsulot va uning
tarkibiy qismlari – sanoat va qishloq ho‘jalik mahsulotining yillik qo‘shimcha
o‘sish sur’ati (oldingi yilga nisbatan foiz hisobida)
Turli mamlakatlarni tasvirlovchi ustunlar bir-biridan ajralib turishi uchun
ularni har xil ranglarga bo‘yash kerak. Ustunlarni bir-biridan ochib tuzish ham
mumkin. Bu holda ularning oralig‘i teng bo‘lishi lozim. Ularga tegishli
ma’lumotlarni yozib qo‘yish tavsiya etiladi. Ustunlarning kengligi hamma obyektlar
va yillar uchun bir me’yorda bo‘lishi shart. Ustun shaklli diagrammada murakkab
hodisalarning strukturasini tasvirlash mumkin(4.7-grafik).
Ташки савдо айланмаси
Экспорт
Импорт
1998й
1999й
1998й
1999й
1998й
1999й
МДХ
26,9
28,2
26
30,4
27,8
26
Хорижий мамлакатлар
73,1
71,8
74
69,6
72,2
74
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1998й
1999й
1998й
1999й
1998й
1999й
Ташки савдо айланмаси
Экспорт
Импорт
МДХ
Хорижий мамлакатлар
4.7-grafik. O‘zbekiston tashqi savdosida 1998-1999 yillarda MDH va xorijiy
mamlakatlarning salmog‘i (yakunga nisbatan foiz hisobida)
Tasmasimon diagramma ham ustun diagrammaga o‘xshab tuziladi. Bu holda
ustunlar yotqizilgan holda tasvirlanadi. Tasmasimon diagrammalar orqali aholining
yosh-jinsiy tuzilishini piramida shaklida tasvirlash mumkin. Quyida O‘zbekiston
aholisining jinsiy-yosh tarkibi 1991-1997 yillar uchun piramida shaklida
tasvirlangan.
Ilmiybaza.uz
1997 1991
4.7a-grafik. 1991-1997 yillarda O‘zbekiston aholisining jinsiy-yosh tarkibi
piramidasi.
4.6. Sektorli diagrammalar.
Sektorli diagramma bo‘laklarga ajratilgan doiradan iborat bo‘lib, ularning
kattaligi tasvirlanuvchi sonlarga mos keladi. Bunday diagrammalar yordamida
murakkab hodisalarning tarkibiy qismlarga taqsimlanishi, ya’ni ularning strukturasi
tasvirlanadi. Ular quyidagi tartibda tuziladi. Doira chizilib, uni o‘rganilayotgan
to‘plamning umumiy yig‘indi soni (100%) deb qabul qilinadi. Keyin esa tarkibiy
qism sonlariga proporsional holda doira sektorlarga bo‘linadi. Buning uchun
sektorlarning markaziy burchaklari topilib, transportir yordamida ular doirada
belgilanadi. Agar butun va bo‘lak sonlar absolut miqdorda ifodalangan bo‘lsa,
markaziy burchaklarni aniqlash uchun 3600 ni umumiy butun songa bo‘lib, masshtab
belgilanadi va uni ketma-ket bo‘lak sonlarga ko‘paytiriladi. Agarda hodisaning
tuzilishi tuzilmaviy nisbiy miqdorlar bilan ifodalangan bo‘lsa (umumiy to‘plam
100% deb olinib, uning ayrim qismlari jamiga nisbatan foizda hisoblangan), u holda
masshtab 3,60 ga teng (3600: 100%) bo‘lib, ayrim qismlarning salmog‘i (% da
hisoblangan) unga ko‘paytiriladi.
Sektorli diagrammalar qiyosiy jihatdan jozibali bo‘lishi uchun doiralarni bir-
biridan teng olislikda joylash, ularning markazlarini bir to‘g‘ri chiziqda ifodalash va
shu chiziqdan yo‘nalgan holda tarmoqlarning (qismlarning) jiddiy ketma-ketligini
-1800
-1350
-900
-450
0
450
900
1350
1800
0-4
10-14.
20-24.
30-34.
40-44
50-54
60-64
70-74
80-84
90-94
Аёллар
Эркаклар
-1800
-1350
-900
-450
0
450
900
1350
1800
0-4
15-19.
30-34.
45-49
60-64
75-79
90-94
Аёллар
Эркаклар
Ilmiybaza.uz
ta’minlab, tegishli markaziy burchaklarni belgilash hamda sektorlarni har xil
ranglarga bo‘yash yoki shtrixlash lozim.
1999 foizda 2000
4.7. Kvadrat va doira shakldagi diagrammalar
Bu diagrammalar yassi diagrammalar turkumiga kiradi va qator kvadrat yoki
doiralardan iborat bo‘lib, ularning har biri o‘z maydoni bilan tasvirlanuvchi hodisa
miqdorini ifodalaydi. Bunday diagrammalar dinamika qatorlarini tasvirlash va bir
vaqt (davr) ga tegishli miqdorlarni solishtirish maqsadida tuziladi. Kvadrat shaklli
diagrammalarni tuzish uchun tasvirlanuvchi miqdorlarni kvadrat ildizlardan
chiqariladi va so‘ngra tomonlari olingan natijalarga proporsional qilib kvadratlar
chiziladi. Doira shaklli diagrammalar ham shu tartibda tuziladi. Ammo bu holda
radiuslari tasvirlanuvchi miqdorlarni kvadrat ildizlardan chiqarish natijasida olingan
miqdorlarga proporsional bo‘lgan doiralar chiziladi. Quyidagi ma’lumotlarni
kvadrat va doirali diagramma shaklida tasvirlaylik.
4.5-jadval
O‘zbekistonda fermer ho‘jaliklarining rivojlanishi
Yillar
1994 1996
1998
2000
Ho‘jalik soni (ming)
5,9
14,2
21,4
31,1
Umumiy maydoni (ming ga)
45
193
413
666
1 ho‘jalik o‘rtacha yer maydoni (ga)
7,6
13,6
19,8
21,4
Ilmiybaza.uz
Umumiy maydon haqidagi ma’lumotlarni kvadrat ildizdan chiqarib quyidagi
natijalarga ega bo‘lamiz:
666 = 25,8.
413 = 20,3;
193 =13,9;
;7,6
45
Masshtab qilib 1 sm ni 4 deb olsak, u holda tomonlari 1,68 sm; 3,48sm; 5,08
sm va 6,45 sm ga teng kvadratlar chizamiz (4.9-grafik).
1994 1996 1998 2000
4.9-grafik. O‘zbekistonda fermer ho‘jaliklariga biriktirilgan yer maydonining
o‘sishi.
O‘rtacha bir fermer xo‘jaligi yer maydoni haqidagi ma’lumotlarni kvadrat
ildizdan chiqarsak:
7 6
2 76
,
,
13,6 = 3,69 19,3 = 4,39 21,4 = 4,63.
Masshtab qilib 1 sm:2 olsak, u holda radiusini 1,38 sm; 1,85 sm; 2,20 sm va
2,32 sm qilib doiralar chizamiz (4.10-grafik).
1994 1996 1998 2000
4.10-grafik. O‘zbekistonda o‘rtacha 1 fermerga biriktirilgan maydonning
o‘sishi.
4.8. Tasvirli (suratli) diagrammalar
Grafiklarning
ta’sirchanligini
kuchaytirish
uchun
diagrammalar
o‘rganilayotgan hodisalarning tasvirlari (suratlari) ni chizish yo‘li bilan tuziladi.
666.0
413
193
45
21.4
19.3
13.6
7.
6
Ilmiybaza.uz
O‘lchov birligi qilib shartli ravishda tasvirlanayotgan hodisa surati (figurasi) olinadi.
Masalan, temir yo‘lda yuk aylanmasining o‘sishini tasvirlash uchun yuk vagonlari
chiziladi. Buning uchun 1 ta vagon qanchadir yuk aylanmasi hajmini bildiradi deb
belgilab, tasvirlanuvchi ma’lumotlarni shu masshtabga bo‘lib, chizilishi kerak
bo‘lgan vagonlar soni aniqlanadi. O‘zbekistonda temir yo‘l yuk aylanmasining
ortishi quyidagi ma’lumotlar bilan ifodalangan:
4.6-jadval
O‘zbekiston temir yo‘lida yuk aylanmasining dinamikasi
Ko‘rsatkichl
ar
1990
1995
2000
2005 prognoz
Mlrd.t/km
56,5
16,9
15,0
20,5
Shartli vagon
soni
3,3
1
0,9
1,20
Bitta vagon 16,9 mlrd. t/km yuk aylanmasini bildiradi deb belgilasak, u holda
yuqoridagi ma’lumotlarni tasvirlash uchun 1990 yil - 3,3 vagon, 1995 - 1,0 vagon,
2000 yil – 0,9 vagon, 2005 yil - 1,2 vagon (4.11-grafik).
Masshtab: 1 vagon - 16,9 mlrd.t t/km
1990
1995
2000
2005
Ilmiybaza.uz
4.11-grafik. O‘zbekiston temir yo‘lida yuk aylanmasining dinamikasi
(mlrd.t/km)
4.9. Statistik xaritalar
Jo‘g‘rofiy tuzilishga ega bo‘lgan statistik qarorlar statistik xarita shaklida
tasvirlanadi. Bu xaritalar o‘rganilayotgan hodisalarning hududiy taqsimlanishida
qanday xususiyat va qonuniyatlar mavjudligini oydinlashtiradi. Ular ishlab
chiqaruvchi kuchlarni iqtisodiy mintaqalar bo‘yicha joylashtirish va rivojlantirish
masalalarini o‘rganishda, iqtisodiy resurslardan foydalanishni hududiy kesimda
qarab bu boradagi miqdoriy nisbatni va qonuniyatlarni belgilashda juda qo‘l keladi.
Statistik xaritalar iqtisodiy jo‘g‘rofiy xaritalardan farq qiladi. Iqtisodiy-
jo‘g‘rofiy xaritalar ishlab chiqaruvchi kuchlarni sifat jihatdan tavsiflab va chamalab
(baholab), ularning jo‘g‘rofiy joylanishini katta aniqlik bilan mufassal tavsiflaydi.
Statistik xaritalar esa shu masalalarga oid statistik ma’lumotlarni umuman hududiy
kesimda fazoviy miqdoriy nisbatlarni yaqqolroq tasavvur qilishga imkon beradi.
Demak, iqtisodiy jo‘g‘rofiy xaritalar iqtisodiy resurslarning joylanishini sifat
tomondan ta’riflab bersa, statistik xaritalar esa uni miqdor jihatidan ifodalaydi. Bu
o‘rinda statistik xaritalarni, umuman jo‘g‘rofiy kesimda tuzilgan statistik jadvallar
mazmunini tasviriy ifodalash deb ta’riflash mumkin bo‘lar edi. Ammo ular bunday
jadvallarga nisbatan bir muncha sermazmundir, chunki tasviriy til jadval tiliga
qaraganda jo‘g‘rofiy jadvallarda ifodalangan miqdor va nisbatlarni fazoda belgilab
olish uchun yaxshiroq moslashgandir. Demak, statistik xaritalar jo‘g‘rofiy tartibda
tuzilgan jadvallarni zo‘raytirib beradi.
Statistik xarita shunday konturli jo‘g‘rofiy xaritaki, unda faqat ma’muriy
bo‘linmalarning konturlari (ayrim hollarda yana suv arteriyalari) mavjud bo‘lib, ular
chegarasida statistik ma’lumotlar shartli belgilar bilan tasvirlanadi.1
Statistik xaritalar ko‘zlangan maqsad va vazifalarga qarab uch turga –
xaritogramma, xaritodiagramma va markazgrammalarga bo‘linadi. Agarda biror
hodisaning hududlar bo‘yicha taqsimlanishini tasvirlash zarur bo‘lsa, u holda
xaritogramma qo‘llaniladi. Ammo maqsad ayrim mintaqalarni berilgan belgilar
1 Boshqa jo’g’rofik bеlgilar - shaхar, tеmir yo’l, joy rеlеfi va хokazolar bu хaritada ko’rsatilmaydi.
Ilmiybaza.uz
asosida to‘laroq ta’riflashdan yoki mintaqalararo aloqalarni tasvirlashdan iborat
bo‘lsa, u holda xaritodiagramma tuziladi.
Xaritogramma - shunday statistik xaritaki,
unda
o‘rganilayotgan
hodisaning
hududiy
taqsimlanishi uning ma’lum oraliqdagi qiymatlariga
moslab olingan shartli belgilar (shtrixlar, rang,
nuqtalar va h.k.) bilan tasvirlanadi. Bu belgilar har
bir
bo‘linma
konturi
ichiga
ko‘rsatkichning
qiymatiga qarab joylashtiriladi. Xaritogarmma tusli
va nuqtali turlarga bo‘linadi.
Hodisaning intensivligini (masalan, aholi
zichligi) hududlar bo‘yicha taqsimotini ta’riflovchi
qatorlar
tusli
xaritogarmma
ko‘rinishida
tasvirlanadi.
Bu holda tasvirlanayotgan miqdorlarning yig‘indisi iqtisodiy mazmunga ega
emasdir. Demak, shunday hollarda tusli xaritogarmmalarni tuzish mumkin.
O‘rganilayotgan hodisaning ayrim hududlarda tarqalishi, ya’ni uning
tumanlar bo‘yicha taqsimlanishi nuqtali xaritogrammalar shaklida tasvirlanadi. Bu
holda tasvirlanayotgan miqdorlar (sonlar)ning yig‘indisi iqtisodiy mazmunga
egadir. Faqat shunday holatda nuqtali xaritogrammalarni tuzish mumkin.
Markazgrammalar
deganda
jadvallar
to‘la
holda
joylashtiriladigan
xaritogrammalar tushuniladi. Masalan, viloyatlar bo‘yicha aholi dinamikasi
haqidagi ma’lumotlarni statistik-jo‘g‘rofiy jihatdan tasvirlash uchun bunday
markazgrammalar tuzish mumkin. Bu holda konturli xaritalarda ma’lumotlar
tegishli hududiy bo‘linmalar (viloyatlar) bo‘yicha tasvirlanadi.
Asosiy tushunchalar va atamalar
Statistik jadval, jadval egasi va kesimi, jadval oddiy, jadval guruhiy, jadval
kombinatsion, statistik grafiklar, masshtab va shkala, diagramma ustun va tasma
Xaritogramma
-
shunday statistik xaritaki,
unda
o‘rganilayotgan
hodisaning
hududiy
taqsimlanishi uning ma’lum
oraliqdagi
qiymatlariga
moslab
olingan
shartli
belgilar
(shtrixlar,
rang,
nuqtalar
va
h.k.) bilan
tasvirlanadi.
Ilmiybaza.uz
shaklli, diagramma siniq chiziqli, diagramma buramali(speralli), diagramma
sektorli, diagramma yuzali, diagramma qiyofali, xaritogramma, xaritodiogramma va
markazgramma.
Qisqacha xulosalar.
1. Statistik ma’lumotlar jonsiz sonlar ustuni va qatorlari bo‘lib, ularning
orqasida yashirinib yotgan hodisalarni bilish, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni
anglash va rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash ma’lumotlardan foydalanuvchi
shaxslarning ularni o‘qiy olish, sonlar tilini bilish qobiliyatiga bog‘liq. Statistikaning
vazifasi esa ularga barcha qulay sharoitlarni tug‘dirib ko‘maklashishdan iborat. Bu
jarayonda uning zimmasiga tushadigan yukni tovar bozorida faoliyat qilayotgan
savdogarning vazifasiga qiyoslash mumkin. Bozorda o‘z molini xaridorgir qilib
ko‘rsatish maqsadida sotuvchi uni to‘la ma’noda tovar qilib e’tirof etishga, ya’ni
barcha oliy omonlarini ko‘rsatishga intilganidek, statistik ham o‘z faoliyatining
mahsuli bo‘lmish ma’lumotlarni yaqqol, ko‘rkam, jozibali qilib, barcha mantiqiy-
mazmuniy tomonlarini oydinlashtirib taqdim etishi kerak. Shu maqsad uchun
statistik ma’lumotlarni jadvallar shaklida ifodalash va grafikda tasvirlash xizmat
qiladi.
2. Jadvallar statistik ma’lumotlarni ixcham shaklda, o‘ziga xos xususiyat va
bog‘lanishlarni yaqqol qilib taqdim etish imkoniyatini bersa, statistik grafiklar ularni
ko‘rkam, jozibali, o‘ziga tortuvchan,o‘zaro nisbatlari, o‘xshashlik va farqlarini
ko‘zga ilinarli qilib tasvirlaydi. Natijada son tilini bilish, ularni o‘qish va talqin etish
osonlashadi.
3. Jadval va grafiklarni tuzish san’atdir, ammo samarali ilmiy vosita sifatida
ular xizmat qilishi uchun bu san’atdan to‘g‘ri foydalana bilish lozim. Sonlar bilan
ishlashni bilmaydigan shaxslarga ular, qanchalik yaxshi ishlov berilgan bo‘lmasin,
juda oz ma’no kasb etadi yoki butunlay hech narsani anglatmasligi mumkin. Statistik
raqamlar bilan birinchi to‘qnashishdayoq, ular sarosimaga tushib qoladi. Agarda
buning ustiga biror kimsa tezroq uqdirish maqsadida bu sonlarni hadeb qayta -qayta
eslatib turadigan bo‘lsa, parokandalik vaziyati yanada kuchayadi. Bunday holatlarda
odam jadvalning ma’lum qismigagina e’tibor qilishga moyil bo‘ladi, undan biror
Ilmiybaza.uz
ma’no chiqarishga intiladi, ammo bu holda urg‘u belgisini noo‘rin qo‘yish xavf-
xatari ortadi. Umumlashtirilmagan xomaki ma’lumotlarga duch kelgan odamzod
kayfiyatini bepoyon chakalakzor o‘rmonda kompassiz adashib qolgan kishining
holati bilan qiyoslash mumkin. Xo‘sh, bu holatdan qanday chiqish kerak? Qaysi
tomon sharqu, qaysi tomon g‘arb? Barglar orasidan taralayotgan yorug‘lik nuriga
qarab yo‘l tutsa, u o‘rmondan tashqariga olib chiqishi yoki aksincha uning yanada
qalin chakalakzor zulmatiga olib borishi mumkin.
Shuning uchun ma’lumotlar mohiyatini anglash, bilish jarayonini
yengillashtirish uchun ularni sodda va asl ma’nosida taqdim etish kerak. Demak,
jadvallarni tuzayotganda ma’lumotlarning tabiatiga e’tibor berish zarur va yana
shuni ham hisobga olish kerakki, ayrim ma’lumotlar birmuncha oson yo‘l bilan
umumlashtirilsa va soddalashtirilsa boshqalari esa, aksincha ancha-muncha
qiyinchilik tug‘diradi. Masalan, korporatsiya rahbarlari moliyaviy barqarorlik
haqida darak olish bilanoq, ularda qaysi bo‘lim qanday ko‘rsatkich bilan faoliyat
qilayotganini bilish ishtiyoqi paydo bo‘ladi. Shu sababli moliyaviy natijalar haqidagi
jadvalda har qaysi bo‘lim bo‘yicha foyda yoki zarar hajmini ko‘rsatish va ularni
mahsulot turlari bo‘yicha taqsimlash yetarlidir. Ammo bunday jadvalni ortiqcha
ma’lumotlar bilan to‘ldirib yuborish mumkin emas, jumladan foyda keltirgan
bo‘limlar haqida qo‘shimcha buning sabablarini yorituvchi ma’lumotlar berish
noo‘rindir, chunki ularga boshliqlar muhtoj emas. Qanchalik jadvallar sodda shaklda
tuzilsa, shunchalik ulardagi ma’lumotlarni talqin etish oson bo‘ladi.
Ammo bunday soddalashtirish me’yorda bo‘lishi kerak, bu esa jadval
va grafiklar tuzish qoida-tartiblarida belgilanadi.
4. Statistik ma’lumotlarni tasvirlovchi diagramma va chizmalarga nazar
tashlash, ular ustida fikrlashga qaraganda nafaqat oson va qulay, balki shu bilan
birga tafsilotlarni yozma yoki og‘zaki bayon qilishga nisbatan ko‘proq taassurot
qoldiradi. Kuzatuvchi o‘zining ko‘rib sezish qobiliyatidan foydalanib shakllardagi,
tashqi qiyofadagi va jismoniy kattaliklardagi o‘xshashlik va farqlarni tezroq ilg‘ab
oladi, ikir-chikirlaridan esa chetlanadi. Ammo diagramma va tasvirlar yordamida
statistik ma’lumotlarni soddalashtirish va yuzakilashtirishning ma’lum chegarasi
Ilmiybaza.uz
(optimal me’yori) mavjud. Bu me’yor grafiklarda ifodalangan tasviriy
mutanosibliklar haqiqatda ma’lumotlarda kuzatiladigan nisbatlar va xususiyatlarga
qanchalik mos kelishi bilan belgilanadi. Undan oshirib yuborish muayyan tasviriy
vositalarini suiiste’mol qilish ya’ni ulardan yomon niyatda foydalanish hisoblanadi.
Nazar tashlash, ko‘rish odamzod idrokini chalg‘itishi, noto‘g‘ri fikrga olib kelishi
mumkin.
4.1-chizma. 4.2-chizma. 4.3-chizma.
4.1-chizmada XYZ chizig‘ida qaysi kesim XY yoki YZ uzun? Ko‘rinishda
XY kesimi uzunroqqa o‘xshaydi, aslida esa ikkala kesim tengdir. 4.2-chizmada AE
chizig‘i EB chizig‘iga qaraganda uzunroqqa o‘xshaydi, aslida ular teng. 4.3-
chizmada CD tik chiziq yotiq AB chizig‘idan uzunroq ko‘rinadi, haqiqatda esa ular
teng. Hurmatli o‘quvchilarimiz chizg‘ich bilan o‘lchab tekshirib ko‘radilar degan
umiddamiz. Bevosita birgina diagramma va tasvirlarning o‘zi ko‘zning aldanishiga,
chalg‘ishiga sabab bo‘libgina qolmasdan, ularga yuzaki nazar tashlash, sinchiklab
qaramaslik ham bunday soxta tassurotga sabab bo‘ladi. Aniq ma’lumotlarga ega
bo‘lmasdan puch hayollarga berilib, xomaki fikrlarning tasdiqini diagramma va
tasvirlar orqali yuzaga chiqarish uchun intilish aslo noto‘g‘ri harakatdir. Bunday
ojizlik odamzod tabiatida uchrab turadigan nuqsonlardan biri bo‘lib, diagramma va
tasvirlar tuzish qoidalari esa ularning oldini olish uchun samarali chora hisoblanadi.
X
Y
Z
A
B
C
D
E
D
B
A
C
