KURS ISHI SUD XARAJATLARI REJA: I. KIRISH II. ASOSIY QISM 1) Davlat boji va uning turlari 2) Ishni ko’rish bilan bog’liq bo’lgan chiqimlar 3) Sud xarajatlarini to’lashda imtiyozlar III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Sud xarajatlari deganda, fuqarolik ishini ko‘rish va hal qilish bilan bog’liq ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan qilinadigan qonunda nazarda tutilgan xarajatlar tushuniladi. Sud xarajatlarining joriy etilishi bir qator maqsadlarni ko‘zda tutadi. Davlat boji natijasida olinadigan mablag’lar unchalik ahamiyat kasb etmasa-da, biroq, sud faoliyatini davom ettirish jarayonidagi xarajatlarni qoplashga qaratiladi. Mamlakatimiz fuqarolik protsessual qonunchiligi sud xarajatlarining quyidagi ikki turini nazarda tutadi: a) davlat boji; b) ishni ko‘rish bilan bog’liq chiqimlar. Fuqarolik ishlari bo'yicha, sudlov faoliyatini tashkil etish, davlat byudjetini shakllantirish, sud ishlarini yuritishni og'ishmay amalga oshirish, sud hujjatlari aylanmasini tashkil etish, shuningdek, sudga murojaat qiluvchilarning protsessual majburiyatlari bajarilishini ta'minlash, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning protsessual mas'uliyatini yanada oshirish, odil sudlovni amalga oshirishga ko'maklashuvchi shaxslarni amalga oshirilgan protsessual harakatlari uchun moddiy rag’batlantirish va boshqa sudga oid harakatlar uchun tushum bo'ladigan, undiriladigan, to'lanadigan, taqsimlanadigan va sarflanadigan mablag'larga sud xarajatlari deyiladi. Fuqarolik protsessual kodeksining 13-bobi (127-142- moddalari) “Sud xarajatlari” ga bag'ishlangan. Sud xarajatlari davlat boji va ishni ko'rish bilan bog’liq chiqimlardan iborat bo’ladi. Davlat boji yuridik ahamiyatga molik harakatlarni amalga oshirganlik va (yoki) bunday harakatlar uchun vakolatli muassasalar va (yoki) mansabdor shaxslar tomonidan hujjatlar berganlik uchun undiriladigan majburiy to'lovdir (O'zbekiston Respublikasining 2020-yil 6-yanvardagi «Davlat boji to’g'risida»gi O'RQ-600-sonli Qonuni 3-moddasi). ASOSIY QISM Davlat boji va ularning turlari Davlat boji quyidagilardan undiriladi: fuqarolik ishlari bo'yicha sudlarga beriladigan da'vo arizalaridan, davlat boshqaruvi organlarining, ma'muriy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishga vakolatli bo'lgan boshqa organlarning, fuqarolar o'zini o'zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) ustidan berilgan arizalardan (shikoyatlardan), alohida tartibda yuritiladigan ishlarga doir arizalardan, fuqarolik ishlari bo'yicha sudlarning hal qiluv qarorlari, ish yuritishni tugatish to'g'risidagi, da'voni ko'rmasdan qoldirish to'g'risidagi, sud jarimalarini solish to'g'risidagi ajrimlar ustidan beriladigan apellyatsiya, kassatsiya shikoyatlaridan va nazorat tartibidagi shikoyatlardan, hakamlik sudining hal qiluv qarorlari yuzasidan nizolashish haqidagi arizalardan, hakamlik sudining hal qiluv qarorlarini majburiy ijro etish uchun ijro varagasi berish to'g'risidagi arizalardan, hakamlik sudining hal qiluv qarorlari yuzasidan nizolashish haqidagi, hakamlik sudining hal qiluv qarorlarini majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to'g'risidagi ishlar yuzasidan fuqarolik ishlari bo'yicha sud ajrimlari ustidan beriladigan apellyatsiya, kassatsiya shikoyatlaridan va nazorat tartibidagi shikoyatlardan, chet davlat sudining hamda chet davlat hakamlik sudining (arbitrajining) hal qiluv qarorini tan olish va ijroga qaratish haqidagi arizalardan, chet davlat sudining hamda chet davlat hakamlik sudining (arbitrajining) hal qiluv qarorini tan olish va ijroga garatish to'g'risidagi ishlar yuzasidan fuqarolik ishlari bo'yicha sud ajrimlari ustidan beriladigan apellyatsiya, kassatsiya shikoyatlaridan va nazorat tartibidagi shikoyatlardan, shuningdek, fuqarolik ishlari bo’yicha sudlar tomonidan hujjatlarning dublikatlarini va ko'chirma nusxalarini berganlik uchun va boshqa. Davlat boji ariza, da'vo arizasi shikoyat (bundan buyon ariza) sudga berilgunga qadar to'lanadi, agar qonunda boshqacha belgilanmagan bo'lsa (masalan, to'lovchi davlat bojini to’lashdan ozod gilingan, davlat boji to'lash kechiktirilgan yoki bo'lib-bo'lib to'lanadigan hollarida). Davlat bojini naqd pulsiz shaklda to'laganligi fakti qog'ozdagi yoki elektron shakldagi to'lov hujjati bilan tasdiqlanadi. Davlat bojini naqd pul shaklida to'laganligi fakti: bank tomonidan to'lovchiga beriladigan belgilangan shakldagi kvitansiya bilan; belgilangan shaklda to'lovni amalga oshirgan mansabdor shaxs yoki davlat organi va tashkilotning kassasi tomonidan to'lovchiga beriladigan kvitansiya bilan tasdiglanadi. Da’vo bahosi chet el valyutasida belgilangan mulkiy nizo bo'yicha sudga ariza berilganda, davlat bojining miqdori ariza taqdim etilgan sanada O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kurs bo'yicha milliy valyutada belgilanadi va undiriladi. Agar muayyan sudda ko'rilishi kerak bolgan bir necha arizalar bo'yicha davlat boji bir to'lov topshiriqnomasi bilan to'langan bo'lsa, to'lov topshiriqnomasi ishlardan biriga ilova qilinadi. Qolgan ishlarga sudya tomonidan to'lov topshiriqnomasi sanasi va raqami ko'rsatilgan asosda to'lov topshiriqnomasi qo'shib qo'yilgan ishga havola qilingan holda davlat boji to'langanligi to'g'risida belgi qo'yiladi (ma'lumotnoma tuziladi). Davlat boji umumiy asoslarda undiriladi (davlat boji to'g'risidagi Qonunning 19-moddasi) a) qarshi da'vo arizalaridan; b) uchinchi shaxslarning ishga mustaqil da'vo talablari bilan kirishganligi to'g'risidagi arizalardan; c) ishga kirishgan da'vogarning huquqiy vorisidan, agar da'vogar tomonidan boj to’lanmagan bo'lsa. Masalan: Fuqarolik ishlari bo'yicha davlat boji rekvizitlari Toshkent shahri Shayxontoxur tumani kodi 26277, shaxsiy g'azna hisobvarag'i 4014108600262773422956011 Da'voning bahosi da'vogar tomonidan ko'rsatiladi. Da'vogar ko'rsatgan baho talab qilinayotgan mol-mulkning haqiqiy qiymatiga muvofiq emasligi yaqqol bo'lsa, da'voning bahosini sudya belgilaydi. Da'vo taqdim etilgan vaqtda uning bahosini belgilash qiyin bo'lsa, davlat bojining miqdorini sudya dastlabki tarzda belgilayai va keyinchalik ishni hal gilish chog'ida sud belgilagan da'vo bahosiga muvofiq, davlat bojining to'lanmagan qismi undiriladi yoki ortiqcha olingan qismi qaytariladi. To'langan davlat boji da'vogar o'z talablarini kamaytirgan, arz qilingan talablaridan voz kechgan, taraflar ishni kelishuv bitimi bilan tamomlagan hollarda qaytarilmaydi. Arz qilingan talablar ko'paytirilganda yetishmayotgan summa da'voning ko'paytirilgan bahosiga muvofiq ravishda qo'shimcha tarzda to'lanadi. Masalan: Da'voning bahosi quyidagicha belgilanadi: 1) pul undirish to'g'risidagi da'volar bo'yicha undiriladigan summaga qarab; 2) mol-mulkni talab qilib olish to’g'risidagi da'volar bo’yicha talab qilinayotgan mol-mulkning qiymatiga qarab; 3) bir nechta mustaqil talabdan iborat da’volar bo’yicha barcha talablarning umumiy summasiga qarab; 4) aliment undirish to'g'risidagi da'volar bo'yicha bir yillik to’lovlarning yig'indisiga qarab va boshqa. Agar arizachi qonunga ko'ra davlat bojini to'lashdan ozod qilinmagan va arizada uni to'lashni kechiktirish, bo'lib-bo'lib to'lash haqida iltimosnoma mavjud bo'lmasa, shuningdek, pochta xarajatlari to'lanmaganda, sudya arizani qaytarish haqida ajrim chiqarishi shart (FPK 195-moddasi). Ajrimda to'lanishi lozim bo'lgan davlat boji, pochta xarajatlari summasi ko'rsatilishi va ushbu kamchilik bartaraf qilingandan so'ng takroran murojaat qilish imkoniyati mavjudligi tushuntirilishi shart. Ishni ko’rish bilan bog’liq bo’lgan chiqimlar Sudda ishlar ko'rilishida faqat davlat boji emas, balki ish ko'rish davomida vujudga keladigan chiqimlar ham undiriladi. Davlat boji sudga murojaat qilish jarayonida undirilsa va gonunda belgilangan imtiyozli holatlardan tashqari, undirilishi majburiy bo'lgan (hattoki da'vogar ozod qilingan bo'lsa, javobgardan undirishga yo'l qo'yiladi) xarajat turi sanaladi. Davlat boji hamma da'vo talablari (mulkiy va nomulkiy turlari)ga nisbatan qat'iy belgilangan bo'lib, uni undirish shart. Ishni ko'rish bilan bog'liq chiqimlar ham turlariga ko'ra majburiy hamda ishni ko'rish bilan bog'liq bo'lgan holatda undirishga yo'l qo'yiladi. Agar ishni ko'rish davomida ko'rsatilgan chiqimlar sarflangan bo'lsa, unda undirishga yo'l qo'yiladi. Fugarolik protsessual kodeksi (132-moddasi) ga ko'ra, Ishni ko'rish bilan bog'liq bo'lgan chiqimlar: 1) guvohlarga, ekspertlarga, mutaxassislarga, tarjimonlarga to'lanishi lozim bo'lgan summalar; 2) joyida ko'zdan kechirish bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar; 3) javobgarni qidirish uchun qilingan xarajatlar; 3') sud xabarnomalarini va sud hujjatlarini yuborish bilan bog'liq pochta xarajatlari; 5) sud inajlisini videokonferensaloqa rejimida o'tkazish bilan bog'liq xarajatlar; 6) sud tomonidan tan olingan boshga zarur xarajatlar. Pochta xarajatlarining summasi sud tomonidan belgilanadi, biroq bu summa bazaviy hisoblash miqdorining o'ndan bir qismidan oshmasligi kerak va sudning depozit hisobvarag'iga kiritilishi lozim. Sud majlisini videokonferensaloqa rejimida o'tkazish bilan bog'liq xarajatlar summasi sud tomonidan belgilanadi. Fuqarolik ishlari bo'yicha sudlarga da'vo arizasi (ariza, shikoyat) bilan murojaat qilinganda quyidagi miqdorda pochta xarajatiari to'lanishi belgilandi: sud buyrug'i berish to'g'risidagi ariza bilan murojaat qilinganda bazaviy hisoblash miqdorining besh foizi miqdorida; boshqa barcha ishlar bo'yicha ariza va da'vo arizasi bilan murojaat qilinganda - bazaviy hisoblash miqdorining yetti foizi miqdorida; ko'rilgan ishlar bo'yicha chigarilgan sud garorlari ustidan apellyatsiya tartibida shikoyat berilganda – bazaviy hisoblash miqdorining 3,5 foizi miqdorida to'lanadi, Umumiy qoidaga ko'ra. ish bo’yicha sud xarajatlarini nizoda nohaq bo'lib chiqqan taraf to’laydi. Davogar arz qiigan talablaridan voz kechganda u qilgan xarajatlarning o’rni javobgar tomonidan qoplanmaydi: Ekspertlarga, mutaxassislarga, guvohlarga, tarjimonlarga tegishli bo'lgan summalarni to'lash va ularning o'rtacha ish haqini saqlab qolish (FPK 134-modda). Ekspertlar, mutaxassislar, guvohlar va tarjimonlarga tegishli bo'Igan summalar ular o'z vazifalarini bajarib bo’lganidan so'ng sud tomonidan to'lanadi. Ekspertlar va mutaxassislar sudning topshirig'i bo'yicha bajargan ishi uchun, agar bu ish ularning xizmat vazifalari doirasiga kirmasa, haq oladi. Ekspertlar, mutaxassislar, guvohlar va tarjimonlarning sudga borishi munosabati bilan ularning ishda bo'lmagan vaqtida ish joyidagi o'rtacha ish haqi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda saqlanadi. Sud xarajatlarini to’lashda imtiyozlar Sud xarajatlarini to'lashda imtiyoziar: Sud xarajatlarini to’lashni kechiktirish; Sud xarajatlarini bo'lib-bo'lib to'lash; Sud xarajatlari miqdorlarini kamaytirish; Depozit hisobvarag'iga oldindan kiritish; Qonunda belgilangan hollarda daviat bojini to'lashni kechiktirish; Davlat bojidan ozod qilish; Davlat bojini qaytarish; Yo'qotilgan vaqt uchun haq undirish; Xarajatlar o'rnini qoplash; Sud xarajatlarini taqsimlash. Sud xarajatlarini to'lashni kechiktirish, bo'lib- bo'lib to'lash va ularning miqdorini kamaytirish (FPK133-modda). Davlat bojini to'lashni kechiktirishga qonun hujjatlarida belgilangan hollarda yol qo'yiladi. Sud taraflarning mulkiy ahvoliga qarab, ulardan birining yoki ikkalasining davlat daromadiga undiriladigan sud xarajatlarini to'lashni kechiktirishga yoki bo'lib-bo'lib to'lashga yo'l qo'yishi,shuningdek bu xarajatlarning miqdorini kamaytirishi mumkin. Sud chiqimlarini tolash uchun mablag'larni kiritish tartibi (FPK 135- modda).Guvohlar, ekspertlar va mutaxassislarga, tarjimonlarga to'lanishi lozim bolgan summalar yoki joyida ko'zdan kechirishni o'tkazishga doir xarajatlar uchun zarur bo'lgan summalar tegishli iltimosnoma bilan murojaat qilgan taraf tomonidan sudning depozit hisobvarag'iga oldindan kiritiladi. Agar bu iltimosnoma ikkala taraf tomonidan berilgan bo'lsa yoki guvohlarni, ekspertlarni, mutaxassislarni, tarjimonlarni chaqirish, joyida ko'zdan kechirish sudning tashabbusi bilan amalga oshirilsa, talab qilinadigan summani taraflar teng miqdorda kiritadi. Agar ekspertiza sudning tashabbusi bilantayinlansa, to'lanishi lozim bo'lgan summa ekspertga sud tomonidan depozit hisobvarag'idan to'lanishi mumkin. Fuqarolik ishlari boyicha sudlarda davlat bojini to'lashdan ozod qilish Fuqarolik ishlari bo'yicha sudlarda davlat bojini to'lashdan quyidagilar ozod qilinadi: 1) da'vogarlar - ish hagini undirish to'g'risidagi da'volar va mehnat huquqlari munosabatlaridan kelib chiqadigan boshqa talablar yuzasidan; 2) da'vogarlar - alimentlar undirish to'g'risidagi da'volaryuzasidan; 3) da'vogarlar - mehnatda mayib bo'lganligi yoki sog'lig'ining boshqacha tarzda shikastlanganligi, shuningdek boquvchisi vafot etganligi tulayli yetkazilgan zararning o'rnini qoplash to'g'risidagi da’volar yuzasidan; 4) da'vogarlar - gonunga xilof ravishda hukm etganlik, jinoiy javobgarlikka tortganlik, ma'muriy jazo berganlik tufayli jismoniy shaxsga yetkazilgan zararning o'rnini qoplash bilan bog'lig nizolar yuzasidan;