KURS ISHI SUDYANI VA PROTSESSNING BOSHQA ISHTIROKCHILARINI RAD QILISH REJA: I. KIRISH II. Asosiy qism: 1. Fuqarolik protsessi ishtirokchilari 2. Fuqarolik prosessining boshqa ishirokchilari 3. Sudyani va protsessning boshqa ishtirokchilarini rad qilish III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Fuqarolik protsessi, odatda, shaxslar o‘rtasidagi huquqiy nizolarni hal qilish va huquqiy tartibni ta’minlash maqsadida tashkil etilgan sud jarayonidir. Ushbu jarayonda ishtirokchilar o‘z huquqlari va manfaatlarini himoya qilish uchun sudga murojaat etadi va unda qatnashadi. Protsessning samarali va adolatli o‘tishi uchun har bir ishtirokchining o‘z o‘rni va mas’uliyati katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, sudya va boshqa ishtirokchilarni rad qilish, ya’ni ularning impartialligi, mustaqilligi yoki ishtirokiga nisbatan shubhalar mavjud bo‘lsa, bu holatlar jarayonning adolatli o‘tishini ta’minlash uchun muhim masala hisoblanadi. Fuqarolik protsessida sudya, da’vogar, javobgar, guvohlar, advokatlar va boshqa ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlar, ularning huquq va majburiyatlari, shuningdek, protsessning to‘g‘ri va xolisona o‘tishini ta’minlash uchun tegishli me’yorlar va normalar mavjud. Shunday bo‘lsa-da, sudya yoki boshqa ishtirokchilarni rad qilish masalasi, ya’ni ularning tarafkashligi, shaxsiy manfaatlari yoki protsessga ta’siri borligi holatlari ko‘plab mamlakatlarda va huquq tizimlarida o‘rganilmoqda. Bu holatlar sud jarayonining xolis va adolatli o‘tishini ta’minlash uchun sud va qonun chiqaruvchi organlar tomonidan yoritilishi lozim. Referatimizda sudya va boshqa protsess ishtirokchilarini rad qilishning huquqiy asoslari, me’yoriy talablar va amaliy jihatlari tahlil qilinadi. Shu bilan birga, rad qilishning jarayonga ta’siri va uning adolatli sudlov prinsiplariga mosligini aniqlashga harakat qilinadi. 1. Fuqarolik protsessi ishtirokchilari Fuqarolik protsessi ishtirokchilari — bu fuqarolik sud ishlarida qatnashadigan shaxslar va tashkilotlardir. Ular sudda o‘z huquqlari va manfaatlarini himoya qilish, shuningdek, sud tomonidan belgilangan qarorlarni amalga oshirish uchun ishtirok etadilar. Quyidagi ishtirokchilar fuqarolik protsessida ishtirok etishi mumkin: 1. Da’vogar (plaintiff): Ushbu shaxs yoki tashkilot sudga murojaat qilib, o‘z huquqlari va manfaatlariga ziyon yetkazilganligini yoki majburiyatning bajarilmaganligini da’vo qiladi. Da’vogar sudga murojaat qilib, o‘z talabi asosida suddan qaror chiqarishni so‘raydi. 2. Javobgar (defendant): Da’vogar tomonidan sudga kiritilgan da’voga javob beradigan shaxs yoki tashkilot. Javobgar da’vogar tomonidan ayblanayotgan holatlarni inkor etishi yoki da’vogarning talablarini qabul qilmasligi mumkin. 3. Sud (court): Fuqarolik protsessida xukm chiqaruvchi mustaqil organ hisoblanadi. Sudda sudyalar ishlaydi va ular da’vo arizalarini ko‘rib chiqadi, guvohlarni tinglaydi va protsessning davomiyligi va tartibini belgilaydi. 4. Sudya (judge): Sudni boshqaradigan shaxs. Sudya sud jarayonini kuzatadi, guvohlarni tinglaydi, qonun va normalar asosida qarorlar qabul qiladi, shuningdek, nizolarni hal qiladi va hukm chiqaradi. 5. Advokat (lawyer/attorney): Davolovchi shaxslarning huquqlarini himoya qiluvchi va huquqiy maslahat beruvchi shaxs. Advokatlar da’vogar yoki javobgar nomidan sudda vakillik qiladi, hujjatlarni tayyorlaydi va sudda ishtirok etadi. 6. Guvoh (witness): Sudda ma’lumotlarni taqdim etish uchun chaqirilgan shaxs. Guvohlar o‘z ko‘rgan va bilganlarini tasdiqlash uchun guvohlik beradi. 7. Mutaxassis (expert witness): Maxsus bilim va tajribaga ega bo‘lgan shaxs, sudga ma’lum bir masalada yordam beradi. Ularning fikrlari sud tomonidan ishonchli deb topilgan hollarda ishtirok etadi. 8. Ijrochi (bailiff): Sud majlisini tartibga soladigan va sud jarayonining amalga oshirilishiga yordam beradigan shaxs. Ular shuningdek, hujjatlarni taqsimlash va sud zalida xavfsizlikni ta’minlash uchun javobgar. 9. Prokuror (prosecutor): Fuqarolik protsesslarida odatda ishtirok etmaydi, chunki prokurorlar jinoyat ishlarida qatnashadilar. Ammo ba’zi holatlarda prokurorlar jamoat manfaatlarini himoya qilish uchun fuqarolik ishlarida ishtirok etishlari mumkin. 10.Vakil (representative): Shaxs yoki tashkilotning huquqlarini himoya qilish uchun vakolat berilgan boshqa bir shaxs. Masalan, kompaniyalar yoki tashkilotlarda ushbu rolni huquqshunos yoki boshqa vakillar o‘taydi. Bu ishtirokchilar fuqarolik protsessida alohida ro‘llarni bajarib, jarayonning to‘g‘ri va qonuniy o‘tishini ta’minlaydilar. 2. Fuqarolik prosessining boshqa ishirokchilari Fuqarolik protsessi sud tomonidan boshqariladigan, shaxslar o‘rtasidagi huquqiy nizolarni hal qilish va adolatni ta’minlash uchun tashkil etilgan jarayondir. Sudya asosiy ro‘lni o‘ynagan bo‘lsa-da, protsessning to‘g‘ri va samarali o‘tishi uchun boshqa ishtirokchilar ham muhim ahamiyatga ega. Har bir ishtirokchi o‘zining vazifalari va mas’uliyatlari bilan jarayonda qatnashadi, shuningdek, protsessning xolis va adolatli o‘tishini ta’minlashga xizmat qiladi. Quyida fuqarolik protsessining boshqa asosiy ishtirokchilari haqida qisqacha ma’lumot berilgan: 1. Da’vogar (plaintiff): Fuqarolik protsessining boshlovchisi bo‘lib, o‘z huquqlarini yoki manfaatlarini himoya qilish uchun sudga murojaat etadi. Da’vogar o‘z da’vosini kiritadi va suddan ma’lum bir qaror chiqishini talab qiladi. Da’vogar protsessda o‘z talablarini asoslab berishi, hujjatlarni taqdim etishi va guvohlarni chaqirishi mumkin. 2. Javobgar (defendant): Da’vogar tomonidan sudga kiritilgan da’voga javob beradigan shaxs yoki tashkilotdir. Javobgar protsessda o‘z pozitsiyasini himoya qiladi, da’vogarning ayblovlarini inkor etadi yoki uning talablarini qabul qilmaydi. U ham o‘z hujjatlarini taqdim etishi va guvohlarni chaqirishi mumkin. 3. Advokat (lawyer/attorney): Da’vogar va javobgar nomidan sudda vakillik qiluvchi shaxs. Advokatlar o‘z mijozining huquqlarini himoya qilish, huquqiy maslahatlar berish va sudda hujjatlarni tayyorlash uchun mas’uldir. Advokatlar sud jarayonida da’vogar yoki javobgarning manfaatlarini izchil va samarali tarzda himoya qiladi. 4. Guvoh (witness): Sud jarayonida ma’lum bir voqea yoki holatni ko‘rgan yoki bilgan shaxs. Guvohlar o‘z ko‘rgan va bilganlarini tasdiqlash uchun sudga chaqiriladi va ularning ko‘rsatmalari sud qarorining asoslanishiga yordam beradi. Guvohlar ko‘pincha ishning hal qilinishi uchun muhim faktlarni taqdim etadilar. 5. Mutaxassis (expert witness): Maxsus bilim va tajribaga ega bo‘lgan shaxs, sudga ma’lum bir masala yoki mavzu bo‘yicha yordam beradi. Mutaxassislar o‘z sohasidagi bilimlari asosida fikr bildiradilar va ularning xulosalari sud tomonidan ko‘p hollarda ishonchli deb hisoblanadi. Mutaxassislar ko‘pincha murakkab texnik yoki ilmiy masalalar bo‘yicha ekspertiza olib borishadi. 6. Ijrochi (bailiff): Sud zalida tartibni saqlash, sud jarayonining o‘tishini nazorat qilish va sudga xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadigan shaxs. Ijrochilar sud zalida xavfsizlikni ta’minlash, sud hujjatlarini taqsimlash va sudga kelgan ishtirokchilarga yordam berish uchun mas’uldir. 7. Sud majlisi kotibi (court clerk): Sud ishlarini ro‘yxatga olish, sud hujjatlarini rasmiylashtirish va ularni arxivlash kabi mas’uliyatlarga ega bo‘lgan shaxs. Sud kotibi sudning ish faoliyatiga yordam beradi va protsessning samarali o‘tishini ta’minlashda yordam beradi. 8. Prokuror (prosecutor): Fuqarolik protsesslarida odatda ishtirok etmaydi, chunki u jinoyat ishlarida qatnashadi. Biroq, ayrim holatlarda prokurorlar jamoat manfaatlarini himoya qilish uchun fuqarolik ishlarida ishtirok etishi mumkin. Masalan, atrof-muhit yoki iste’molchilar huquqlarini himoya qilish kabi masalalarda. 9. Vakil (representative): Shaxs yoki tashkilotning huquqlarini himoya qilish uchun vakolat berilgan boshqa shaxs. Bu, masalan, kompaniya yoki tashkilotlarda huquqshunos yoki boshqa vakillar bo‘lishi mumkin. Fuqarolik protsessida barcha ishtirokchilarning o‘z vazifalari va huquqlari mavjud. Ularning har biri jarayonning o‘tishini ta’minlash, adolat va qonuniylik prinsiplariga amal qilish uchun zarurdir. Protsessning xolis va samarali o‘tishi barcha ishtirokchilarning birgalikdagi ishiga bog‘liq. 3. Sudyani va protsessning boshqa ishtirokchilarini rad qilish Fuqarolik protsessining asosiy maqsadi — huquqiy nizolarni xolis va adolatli tarzda hal qilish. Bu maqsadga erishish uchun sud va protsess ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, ularning shaxsiy manfaatlari va mustaqilligi katta ahamiyatga ega. Sudya va boshqa protsess ishtirokchilarini rad qilish masalasi, ya’ni ularning tarafkashligi yoki jarayonga ta’siri mavjud bo‘lishi holatlari sud jarayonining adolatli o‘tishini ta’minlash uchun muhim masala hisoblanadi. Sudya yoki boshqa ishtirokchilarni rad qilish (ishdan chetlatish) jarayoni, shubhalar yoki qabul qilinishi mumkin bo‘lgan tarafkashliklar sababli amalga oshiriladi. 3.1. Sudyani rad qilish Sudya — fuqarolik protsessining markaziy shaxsidir va uning mustaqilligi, adolatliligi va tarafkashlikdan holi bo‘lishi sud jarayonining asosiy shartlaridan biridir. Sudya tomonidan protsessni yoritishda xolis bo‘lmagan yoki tarafkashlik holatlari mavjud bo‘lsa, bu jarayonning adolatli o‘tishini xatarga qo‘yadi. Shu sababli, sudya rad qilinishi yoki ishdan chetlatilishi mumkin. Sudyani rad qilishning asosiy sabablaridan ba’zilarini quyidagicha tasniflash mumkin:  Shaxsiy manfaatlar: Sudya o‘zi yoki yaqinlari uchun foyda ko‘rishga harakat qilsa, masalan, da’vogar yoki javobgar bilan shaxsiy aloqada bo‘lsa.  Qarorlarning oldindan qabul qilinishi: Sudya ma’lum bir ishga bo‘lgan qarashlari va hukmlari oldindan belgilangan bo‘lsa, bu tarafkashlikka olib keladi.  Moliya va manfaatlar: Sudya tarafida moddiy manfaatlar mavjud bo‘lsa, masalan, da’vogar yoki javobgardan moliyaviy foyda olish imkoniyati mavjud bo‘lsa. Sudyaning rad qilinishi uchun protsessda ishtirok etgan tomonlardan biri sudga ariza berishi va o‘z shubhalarini asoslab ko‘rsatishi kerak. Sud, agar asosli sabablar mavjud bo‘lsa, sudyani ishdan chetlatishi yoki rad qilishi mumkin. 3.2. Boshqa protsess ishtirokchilarini rad qilish Fuqarolik protsessida sudya bilan birga boshqa ishtirokchilarning ham xolisligi va tarafkashlikdan holi bo‘lishi muhimdir. Quyida ba’zi asosiy ishtirokchilarning rad qilinishi mumkin bo‘lgan holatlari:  Advokatlar: Advokatning rad qilinishi asosan uning tarafkashligi yoki mijozga xolis xizmat ko‘rsatish imkoniyati bo‘lmagan hollarda amalga oshiriladi. Masalan, advokatning da’vogar yoki javobgar bilan shaxsiy manfaatlari mavjud bo‘lsa.  Guvohlar: Guvohlar o‘z ko‘rgan va bilganlarini haqiqatga to‘g‘ri kelgan tarzda taqdim etishi kerak. Agar guvohning tarafkashligi yoki boshqa bir tomon uchun foyda olish niyati bo‘lsa, ularning guvohligi rad qilinishi mumkin.  Mutaxassislar: Mutaxassislarning fikri va ekspertizasi ham xolis bo‘lishi kerak. Agar mutaxassisning o‘z manfaatlari bo‘lsa yoki bir tomonning manfaatini ilgari surish niyati bo‘lsa, uning xulosalari yoki ekspertizasi rad qilinishi mumkin. 3.3. Rad qilish jarayonining huquqiy asoslari Sudya yoki boshqa ishtirokchilarni rad qilish uchun har bir davlatda o‘zining huquqiy me’yorlari va tartiblari mavjud. Odatda, rad qilish jarayoni quyidagi asoslarda amalga oshiriladi:  Qonun va me’yorlar: Sudya va boshqa ishtirokchilarning tarafkashlik yoki boshqa noxush holatlarda rad qilinishi haqidagi qoidalar fuqaro protsessual kodeksida yoki tegishli qonun hujjatlarida aniq belgilangan.  Ariza va protsessual talablarga rioya qilish: Rad qilish arizasi sudga taqdim etilishi, unda rad qilishning sabab va asoslari ko‘rsatilishi kerak.  Sudning qarori: Sud arizani ko‘rib chiqib, rad qilishning asosli yoki asoslanmaganligini belgilaydi va kerakli choralarni ko‘radi. Sudya va boshqa ishtirokchilarning rad qilinishi fuqarolik protsessining xolis va adolatli o‘tishini ta’minlash uchun zaruriy choradir. Rad qilish jarayoni sud tizimining ishonchliligini va ishtirokchilarga nisbatan adolatli qarorlar chiqarilishini kafolatlaydi. Fuqarolik protsessida sudya o‘zining xolisligi va mustaqilligi bilan jarayonning adolatli o‘tishiga kafolat beradi. Sudya rad qilinishi (ishdan chetlatilishi) jarayoni, protsessning xolis va adolatli o‘tishini ta’minlash uchun muhim huquqiy mexanizmdir. Sudya tomonidan jarayonga tarafkashlik yoki noxolislik ko‘rsatilsa, bu protsessning natijasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shuning uchun bunday holatlarda sudya rad qilinishi kerak. 1. Sudyani rad qilishning asoslari Sudyani rad qilish uchun quyidagi asoslar mavjud:  Shaxsiy manfaatlar: Agar sudya da’vogar yoki javobgar bilan shaxsiy aloqada bo‘lsa yoki ular uchun foyda olishga qiziqsa, sudya rad qilinishi kerak. Masalan, sudya o‘zining oila a’zolaridan biri yoki yaqin do‘sti bilan ishda ishtirok etsa, bu holat tarafkashlik deb hisoblanadi.  Qarashlar va oldindan qabul qilingan fikrlar: Sudya biror masala yoki tomon haqida oldindan qaror qabul qilgan bo‘lsa yoki aniq bir tomonning manfaatlarini ilgari suradigan qarashlarga ega bo‘lsa, bu holatda sudya rad qilinishi kerak.  Moliyaviy manfaatlar: Sudya o‘zining yoki oila a’zolarining moliyaviy manfaatlari bilan bog‘liq bo‘lsa (masalan, da’vogar yoki javobgardan moliyaviy foyda ko‘rishga qiziqish), bu holat tarafkashlikni keltirib chiqaradi.  Shubhalar va bahslar: Sudya protsessning xolis o‘tishini ta’minlash uchun shubhalar yuzaga kelganda, masalan, sudya o‘zining tarafkash bo‘lishi mumkinligini sezsa, rad qilinishi kerak. 2. Sudyani rad qilish tartibi Sudyani rad qilish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi:  Rad qilish arizasi: Protsessda ishtirok etayotgan tomonlardan biri sudya rad qilinishi kerak deb hisoblagan holatda sudga ariza taqdim etadi. Arizada rad qilishning sabablari va asoslari aniq ko‘rsatilishi kerak.  Sudning qarori: Sud arizani ko‘rib chiqib, rad qilishning asosli yoki asoslanmaganligini belgilaydi. Agar sud rad qilish arizasini asosli deb topsa, sudya ishdan chetlatiladi va uning o‘rniga boshqa sudya tayinlanadi.  Sudyaga nisbatan ehtiyotkorlik: Sudya rad qilinishi, odatda, protsessning xolis o‘tishini ta’minlash uchun amalga oshiriladi, shuning uchun bu jarayonda ehtiyotkorlik va qonuniy asoslar zarur. 3. Sudyani rad qilishning huquqiy me’yorlari Sudyani rad qilish huquqiy asoslari fuqarolik protsessual kodeksida yoki tegishli qonun hujjatlarida belgilangan. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik protsessual kodeksi sudya va protsess ishtirokchilarining xolisligi va tarafkashlikdan holi bo‘lishi kerakligi bo‘yicha aniq me’yorlarni o‘z ichiga oladi. Bu qonun hujjatlari sudyani rad qilishning asoslari, tartibi va protsessda ishtirok etuvchi tomonlarning huquqlarini himoya qilishni nazarda tutadi. 4. Sudyani rad qilishning amaliy ahamiyati Sudyani rad qilish, sud jarayonining adolatli va xolis o‘tishini ta’minlashga xizmat qiladi. Bu, o‘z navbatida, fuqarolik protsessiga bo‘lgan ishonchni oshiradi va sud tizimining ishonchliligini mustahkamlaydi. Sudya tarafkashlikdan holi bo‘lishi kerak, chunki bu prinsipga amal qilish orqali jamiyatda huquqiy tenglik va adolatni ta’minlash mumkin. Sudyani rad qilish, protsessning xolis va adolatli o‘tishini ta’minlash uchun zaruriy huquqiy mexanizmdir. Sudya va boshqa protsess ishtirokchilarining tarafkashlikdan holi bo‘lishi protsessning natijalariga ishonchni oshiradi va sud tizimining qonuniylik va xolislik prinsiplariga amal qilishini kafolatlaydi. Sudyani rad qilish tartibi, fuqarolik protsessining xolis va adolatli o‘tishini ta’minlash uchun muhim huquqiy mexanizmdir. Sudya tomonidan jarayonga tarafkashlik yoki noxolislik ko‘rsatilgan taqdirda, bu jarayonning natijasi ta’sirlanishi mumkin. Shu sababli, sudya va boshqa protsess ishtirokchilarining xolisligini ta’minlash va tarafkashlikning oldini olish uchun rad qilish tartibi aniq qonuniy asoslar va protsessual tartibga ega. 1. Rad qilishning asoslari Sudyani rad qilish uchun quyidagi asoslar mavjud:  Shaxsiy manfaatlar: Sudya da’vogar, javobgar yoki protsessning boshqa ishtirokchilari bilan shaxsiy aloqada bo‘lsa, masalan, ular bilan o‘zaro qarindoshlik, do‘stlik yoki boshqa aloqalar mavjud bo‘lsa.  Qarashlar va oldindan qabul qilingan fikrlar: Sudya ma’lum bir masala bo‘yicha oldindan qaror qabul qilgan yoki bunday qarashlarga ega bo‘lsa.  Moliyaviy manfaatlar: Sudya o‘zining yoki yaqinlari uchun da’vogar yoki javobgardan moliyaviy foyda olishga qiziqsa.  Shubhalar va ehtiyotkorlik: Sudya o‘zining tarafkash bo‘lishi mumkinligi haqida shubhalarga ega bo‘lsa. 2. Rad qilish tartibi Sudyani rad qilish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi:  Rad qilish arizasi: Protsessda ishtirok etayotgan tomonlardan biri sudya rad qilinishi kerak deb hisoblagan holatda sudga ariza taqdim etadi. Arizada rad qilishning sabab va asoslari aniq ko‘rsatilishi kerak. Ariza, rad qilish uchun asoslar va shubhalar haqida to‘liq ma’lumot berilishi, shuningdek, arizachining pozitsiyasi va huquqlari haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi lozim.  Arizani ko‘rib chiqish: Sud, arizani ko‘rib chiqib, rad qilish asoslarini tekshiradi va arizachining talablari asosli yoki asoslanmaganligini belgilaydi. Agar sud arizani asosli deb topsa, sudya ishdan chetlatiladi.  Sudning qarori: Agar sud arizani asosli deb tan olsa, sudya rad qilinadi va uning o‘rniga boshqa sudya tayinlanadi. Rad qilish qarori sud tomonidan chiqariladi va protsessda ishtirok etayotgan barcha tomonlarga xabar beriladi.  Rad qilishning ta’siri: Sudyaning rad qilinishi protsessning davom etishiga to‘sqinlik qilmaydi, lekin yangi sudya tayinlanishi va jarayonning davom ettirilishi uchun kerakli choralar ko‘riladi. 3. Rad qilish tartibidagi protsessual talablarga rioya qilish Rad qilish tartibi quyidagi protsessual talablarni o‘z ichiga oladi:  Arizani to‘g‘ri va aniq yozish: Arizada rad qilish asoslari va sudyaning tarafkashlik ehtimoli haqida aniq va to‘liq ma’lumotlar ko‘rsatilishi kerak.  Protsessual muddatlar: Rad qilish arizalari protsessual kodeksdagi belgilangan muddatlar doirasida taqdim etilishi kerak. Odatda, ariza sud jarayonining boshlanishidan yoki zarur holatda protsess davomida taqdim etilishi mumkin.  Sudning qaror chiqarish tartibi: Sud arizani ko‘rib chiqish va rad qilish masalasini hal qilish uchun protsessual qoidalar va me’yorlarga amal qilishi lozim. Qaror chiqarishda sud, arizachining asoslarini va sudyaning tarafkashlikdan holi bo‘lishini tekshiradi. 4. Sudyani rad qilishning huquqiy asoslari Sudyani rad qilish tartibi, asosan, fuqarolik protsessual kodeksi va boshqa tegishli qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasida, masalan, Fuqarolik protsessual kodeksi sudya va protsess ishtirokchilarining xolisligi, tarafkashlikdan holi bo‘lishi va rad qilish tartiblarini belgilaydi. Bu qonun hujjatlari sudya va boshqa protsess ishtirokchilarning tarafkashlikka oid shubhalarini bartaraf etishga yordam beradi va jarayonning adolatli o‘tishiga xizmat qiladi.