SUG‘ORISH SHAHOBCHALARINI JOYLASHTIRISH SXEMASI VA ULARNI SUV O‘TKAZISH QOBILYATINI ANIQLASH Qishloq xo‘jalik ekinlarni suv bilan ta’minlashda dalalarda olingan sug‘orish shaxobchalariga alohida e’tibor beriladi. Sug‘orish shaxobchalarining talabga javob berishi ko‘p jihatdan uni joylashtirilish tartibiga ham bog‘liq. Sug‘orish shahobchasi dalaning kattaligidan kelib chiqib, uni suv bilan ta’minlash imkoniga ega bo‘lishi kerak. Shu bilan bir qatorda sug‘orish shahobchasida suvning isrofgarchiligini juda kam va uni etkazib berish imkoniyati yuqori bo‘lishi kerak. Sug‘orish shahobchalari olishda yerdan foydalanish darajasi va texnika vositalarini ishlashi, harakati kabi jarayonlar hisobga olinishi kerak bo‘ladi. Sug‘orish shahobchalarini joylashtirish dalalar maydoni, uning re’lefi, tuproq va xo‘jalikdagi mavjud sharoitdan kelib chiqib belgilanadi. Sug‘orish shahobchalari foydalanishga qarab muvaqqat (o‘q ariqlar, beshamaklar, egatlar, pollar, jo‘yaklar va cheklar) va doimiy (beton novlar, beton qoplamali kanallar, yer o‘zanli ariqlar) turlarga bo‘linadi (5-rasm). 5-rasm. Lotoklar va ulardagi suv sathi: a-eleps shaklidagi; b-parabola shaklidagi. Qishloq xo‘jalik texnikasini yaxshi ishlashi uchun sug‘oriladigan dalalar uzunligi 500 dan 1200 metrgacha va eni 500-700 metr qilib olinishi kerak. Muvaqqat sug‘orish shahobchalari sug‘oriladigan dalaga nisbatan uzunasiga yoki ko‘ndalangiga olinishi mumkin. Agar sug‘orish shahobchasi dalaning uzunasiga olinsa bunda bo‘ylama sxema hosil bo‘ladi, ko‘ndalangiga olinsa ko‘ndalang sxema hosil bo‘ladi. Muvaqqat sug‘orish shahobchalarni bo‘ylama (5-rasm) yoki ko‘ndalang (6-rasm) sxemada joylashtirda joyning nishabligi katta ahamiyatga ega. Кichik nishablikka ega bo‘lgan dalalarda sug‘orish shahobchalari bo‘ylama sxemada joylashtiriladi. 6-rasm. Muvaqqat sug‘orish shahobchasini bo‘ylama joylashtirish sxemasi O’rtacha qiyalikdagi dalalarda (i0,002-0,008) sug‘orish shahobchalarini bo‘ylama va ko‘ndalang sxemalarda joylashtiriladi. Bunday xolatda sug‘orish shahobchalarini o‘rniga yopiq sug‘orish tarmoqlaridan ham foydalanish yaxshi natija beradi. Nishabligi katta dalalarda (i0,008) sug‘orish shahobchalari ko‘ndalang holda joylashtiriladi. Sug‘orish shahobchari bo‘ylama joylashtirilgan suv muvaqqat ariqdan o‘qariqlarga va undan egatlarga taqsimlanadi, ko‘ndalangda esa suv o‘qariqdan to‘g‘ridan- to‘g‘ri egatlarga taqsimlanadi. 7-rasm. Muvaqqat sug‘orish shahobchasini ko‘ndalang joylashtirish sxemasi Sug‘orish shahobchasi ko‘ndalang ko‘rinishda joylashti-rilganda o‘qariqlar soni egat uzunligiga qarab belgilanadi va ularni uzunligi sug‘oriladigan dalaning eniga teng qilib olinadi. Sug‘orish shahobchalari bo‘ylama sxemada joylashtirilganda muvaqqt ariqlar orasidagi masofa 70-200 metr qilib olinadi va uning suv sarfi 40-60 l/sek, atrofida bo‘lish kerak. Sug‘orish shahobchasi ko‘ndalang joylashtirilganda o‘qariqdagi suv sarfi 40 l/sek va ba’zan undan ko‘p bo‘lishi mumkin. Doimiy sug‘orish tarmog‘idan (beton novlar, beton qoplamali kanallar, er o‘zanli ariqlar) o‘tayotgan suvning sathini hisoblashning bir necha usuli mavjud bo‘lib, ulardan gidrometrik parrak (vertushka) va pukak ususli keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Sug‘orish tarmog‘idan o‘tayotgan suv sathini aniqlashda gidrometrik parrak (vertushka) bo‘lmaganda pukak usulidan foydalanish mumkin. Bu usulda yo‘l qo‘yiladigan xato 7-10 foizni tashkil qiladi. a) Parabola shaklidagi sug‘orish tarmoqlardan suv sarfini aniqlash. Pukak yordamida suvning tezligini aniqlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: Dastlab suvni tezligini o‘lchash uchun kuzatish joyi tanlab olinadi. Bu yuqori va qo‘yi kuzatish nuqtasidan iborat bo‘ladi. Кuzatish nuqtasi masofasini tanlash suvning oqish tezligiga bog‘liq. Agar ariqdagi suvning tezligi 0,5 l/sek. dan kichik bo‘lsa suvni tezligini o‘lchash uchun talab qilingan masofa 12 metrdan kam bo‘lmasligi kerak, 0,5 l/sek. dan – 3 m/sek. gacha bo‘lsa 18 metrdan kam bo‘lmagan masofa talab qilinadi. Yuqori kuzatish nuqtasidan 3-4 pukak (diametri 6-8 sm bo‘lgan yog‘och halqachalar) suvga birin-ketin tushiriladi va sekundomer yordamida tushirilgan vaqt qayd etiladi hamda 7-jadvalga yoziladi. Ariq yoki lotokning 2-3 joyidan uning chuqurligi o‘lchanadi va quyidagi formula yordamida o‘rtacha chuqurligi hisoblanadi: 1 2 3 ' , 3 o rt h h h h m    bu yerda:: h1–birinchi o‘lchashdagi suvning sathi,m; h2 – ikkinchi o‘lchashdagi suvning sathi, m; h3 - uchinchi o‘lchashdagi suvning sathi, m. So‘ngra pukakning quyi kuzatish nuqtasiga oqib kelgan vaqti qayd qilinadi. Har qaysi pukakning tezligi quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi: 1 1 l , V  t 2 2 l V  t , 3 3 l , V  t 4 4 l . V  t bu yerda:: V1, V2, V3, V4 – suvning betidagi oqish tezligi, m/sek; l – bosib o‘tilgan masofa, m; t1 t2 t3 t4 – bosib o‘tish vaqti, sek. Ushbu ma’lumotlar asosida suvning betidagi o‘rtacha oqish tezligi hisoblab chiqiladi. Buning uchun tezligi yuqori bo‘lgan 2 ta po‘kakning tezligi o‘rtacha tezlik deb olinadi. Demak, o‘rtacha tezlik: 2 3 ' , 2 o rt V V V   ga teng bo‘ladi. Suv oqimiga qarama-qarshi tomondan shamol bo‘lgan holda pukak yordamida suvning tezligi aniqlanmaydi. SANIIRI ishlab chiqqan bu suv o‘lchash usulida tarmoqning suv sig‘imini o‘lchash talab etilmaydi. Olingan ma’lumotlarni hisoblashda quyidagi formulalardan foydalaniladi: ' 0,51 o rt , Q H H V     , (LR-40, LR-60, LR-80 turdagi beton novlar va shu o‘lchamdagi ariqlar uchun); va Q0,71H ' , H Vo rt  (LR-100 turdagi beton novlar va shu o‘lchamdagi ariqlar uchun); bu yerda:: Q – suv sarfi, m3/sek; 0,51 va 0,71 – beton novlarni texnik holatini belgilovchi «notekislik» koeffisienti; H – suv sathi, m; Vo‘rt – suvning o‘rtacha tezligi, m/sek. Olingan natijalar 7-jadvaldagi shaklda yozib borildi. Topshiriq. Nov yoki ariqdagi suvning tezligi va sathini o‘lchash maqsadida kuzatishning yuqori nuqtasidan 4 ta pukak suvga tushirildi. Ular kuzatishning oxirgi nuqtasigacha bo‘lgan masofani 30, 28, 27 va 29 sekundda bosib o‘tdi. Masofaning uzunligi 18,5 m, suv sathi: h10,53; h20,55 m. Tarmoqning o‘rtacha suv sarfi hisoblansin. Yechish: V1 1 l t 18,5 30 0,61 m/sek; V2 2 18,5 28 l t  0,66 m/sek; V3 3 18,5 27 l t  0,68 m/sek; V4 4 18,5 29 l t  0,63 m/sek. t4 29 Suvning o‘rtacha sathi esa ho‘rt 1 2 0,53 0,55 0,54 2 2 h h     m. Suvning yuzasidagi oqish tezligini topshiriqdagi 2 chi va 3 chi namunaning o‘rtacha tezligi bo‘yicha aniqlanadi: Vo‘rt 2 3 0,66 0,68 2 2 V V   0,67 m/sek Q0,51H H V 'o rt  0,510,54 0,54 0,67  0,134 m3/sek. Demak, ariqdagi suvning har sekundagi sathi 0,134 m3 yoki 134 l/ga teng ekan.