SUG‘ORISHGA BERILADIGAN VA OQAVA SUVLARNI XISOBGA OLISH Sug‘orishga byerilayotgan va oqova suv miqdorini hisoblash maqsadida sug‘orish tizimlarida maxsus xizmat tashkil qilingan. Har bir xo‘jalik kyerakli miqdordagi suvni o‘z vaqtida olib, uni rejaga asosan taqsimlash zarur. Buning uchun suv o‘lchash va taqsimlash inshoatlariga hamda malakali mutaxassislarga ega bo‘lmoq kyerak. Muvaqat sug‘orish shahobchalariga-o‘qariqlarga, almashlab ekish dalalariga, sholichilik cheklari va pollarga byerilayotgan suv miqdorini hisobga olish maqsadida italyan olimi CHipoletti tomondan ishlab chiqilgan trapesiya shaklidagi suv o‘lchash asbobidan foydalaniladi. CHipoletti suv o‘lchash asbobining (CHSA) ostonasini eni 0,25 m. va 0,50 m. shakli muvaqat sug‘orish tarmog‘idan o‘tayotgan va sathi 5- 80 l /sek gacha bo‘lgan suv miqdorini o‘lchash imkoniyatini byeradi. CHSA - 0,75 m. va boshqalari esa 15-230 l /sek.gacha bo‘lgan suv miqdorini o‘lchaydi. CHipoletti (CHSA-0,25; CHSA-0,50; CHSA-0,75) suv o‘lchash asbobi trapesiya shaklida bo‘lib, uning asosini ostonasi va suv o‘lchash reykasi tashkil etadi (2-rasm). 2-rasm. CHipoletti suv ulchas asbobi (CHSA-50). 1-suv ulchas asbobining ostonasi; 2-asbobning suv o‘tkazish qismi; 3- ulchash reykasi. Oqavaga chiqib ketayotgan suvning miqdorini o‘lchash uchun ingliz olimi Tomson ishlab chiqgan va burchagi 900 bo‘lgan (TSA-900) suv o‘lchash asbobi ishlatiladi. Asbobning suv o‘lchash qobiliyati har sekundda 1-45 litir. Mazkur suv o‘lchash asboblari sug‘orish tarmoqlarida doimiy yoki ko‘chma (bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib ishlatiladigan) holda ishlatiladi. Tomsonning uch burchak shakldagi suv o‘lchash asbobi hisoblash reykasi va 900 lik bo‘rchakdan iborat (3-rasm). 3-rasm. Tomsonning uch-burchak shaklidagi suv o‘lchash asbobi (TSA-900). 1-asbobning quyi qismi, 2-sug‘orish tarmog‘ining ke-simi, 3-suv ulchash reykasi. Suv o‘lchash asboblarini o‘rnatish jarayonida uning yonlaridan va ostidan suv sizib o‘tmasligi uchun u tuproq bilan yaxshilab shibbalanib o‘rnatiladi. O‘rnatishda undan o‘tayotgan suvni yerkin oqib o‘tishini ta’minlash kerak (4- rasm). 4-rasm. Suv ulchas asbobining o‘rnatilishi. 1-sug‘orish tarmog‘i; 2-suvning tezligini muvafiqlashtirish hovuzchasi; 3- suv o‘lchash asbobi; 4-mahkamlagich taglik. Buning uchun qo‘yidagilarga e’tibor byerish zarur: - suv o‘lchash asbobini o‘rnatishda uni ostki qismini loyqa bilan ko‘milib ketmasligi uchun undan o‘tayotgan suv sharshara hosil qilishi kyerak. - shu maqsadda uni ostonasi tarmoq tubidan 4-5 sm baland bo‘lishi kyerak; - suv o‘lchash asbobidan 1-1,5 m oldinda oqimni tezligini sekinlashtirish uchun maxsus hovuzcha qazilishi kyerak. Hovuzchaning kattaligi suv o‘lchash asbobidan o‘tayotgan suvning miqdoriga, suv o‘lchagichga va sug‘orish tarmog‘ining nishabligiga bog‘liq. Agar sug‘orish tarmog‘ining nishabligi qancha katta bo‘lsa, suvning tezligi shuncha katta, shunga muvofiq sekinlatgichning uzunligi ham katta bo‘ladi. - suv sug‘orish tarmog‘idan hovuzchaga o‘tishi bilan sekinlashib va o‘lchagichga yaqin kelishi bilan tezlashishi kyerak. Buni to‘g‘riligini tekshirish uchun sug‘orish tarmog‘idan hovuzchaga kiradigan suvga engil jism tushiriladi, agar u hovuzchaga kirishda sekinlashib, suv o‘lchagichga etishi bilan tezlashsa, to‘g‘ri o‘rnatilgan bo‘ladi; - o‘lchash asbobi suv yuzasiga nisbatan tik o‘rnatilishi kyerak; - o‘lchash asbobining ostonasi gorizontal bo‘lishi kyerak; - reykalar suv o‘lchash asbobining oldiga o‘rnatiladi. Reykadagi nol soni o‘lchash asbobining ostonasi bilan barobar turishi kyerak; - suv o‘lchash asbobi yog‘och taxtaga yaxshilab o‘rnatiladi. Asbobdan o‘tayotgan suvning miqdorini hisoblashda har kuni kuzatish ishlari olib boriladi va mahsus jurnalga qayd etiladi. Unda 2 ta suv o‘lchash reykasi bo‘lgan hollarda ularning o‘rtacha ko‘rsatgichi olinadi. Reyka bo‘yicha ma’lumotlarni olish takroriyligi tarmoq orqali o‘tayotgan suvning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Agar ariqdagi suv sarfi tez-tez o‘zgarib tursa, unda har soatda o‘lchash kyerak, suv sarfi o‘zgarmas bo‘lganda o‘lchashni kuniga 3-4 marta o‘tkazish kyerak. Suv ulchash asbobidan o‘tadigan suvning sarfini maxsus grafiklar yordamida ham aniqlash mumkin (1 va 2-grafiklar). Suvning sarf sm. 1-grafik. Ostonasining eni 50 sm bo‘lgan CHipoletti suv o‘lchash asbobidan o‘tayotgan suvning sarfini aniqlash grafigi. Suvning sarfi, sm. \ 2-grafik. Tomson suv ulchash (TSA-900) asbobidan o‘tayotgan suvni hisobga olish grafigi. Hisoblashlar o‘tkazishdan oldin suv o‘lchash asbobining reykasi yaxshilab loyqadan tozalanadi, so‘ngra sekinlashtiruvchi hovuzchani ustiga yog‘och doska qo‘yilib asbobga qarama-qarshi turib hisoblash o‘tkaziladi. Ko‘zatish ishlari tugatilgandan so‘ng hisbolash orqali CHipoletti suv o‘lchash asbobdan o‘tayotgan suvning sarfi hisoblab chiqiladi. Buning uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 1,86 , Q B H H     bu yerda:: Q – o‘lchash asbobidan o‘tayotgan suv sarfi, m3/sek; B – o‘lchash asbobining ostonasini kengligi, m; H – asbob orqali o‘tayotgan suvning balandligi, m. Topshiriq: Agar suv o‘lchash asbobi ostonasining kengligi 0,50 m bo‘lib, undan o‘tayotgan suvning balandligi 90 mm bo‘lsa, har sekundda o‘lchash asbobidan o‘tayotgan suvning sathini hisoblang. Echish: Q1,86BH H 1,860,50,09 0,09 0,025 m3/sek. Demak, suv o‘lchash asbobidan sekundiga 25 l /sek oqib o‘tayotgan ekan. Topshiriq: Asbobdan 25 l /sek suv o‘tayotgan bo‘lib, sug‘orish me’yori 800 m3/ga bo‘lsa, bir sutkada necha gektar ekin maydonini sug‘orish mumkin? Echish: Dastavval har minutdagi suv sarfi hisoblab chiqiladi: 1 sek–25 l X60·251500 l /min1,50 m3/min. 60 sek – x. l 1 minutda 1500 l suv o‘tayotgan bo‘lsa, 1 soatda: X60∙1500 90000 l /soat yoki 90 m3/soat. 60 minut – x. l 1 soatda 90 m3 bo‘lsa, 1 sutkada qancha suv o‘tadi? X24·90 m32160 m3. Demak, F 2160 800 Qsut m  2,7 ga yerni sug‘orish mumkin . Demak, asbobdan o‘tayotgan sutkalik suv bilan 2,7 gektar ekin maydonini sug‘orish mumkin ekan. Topshiriq: Quyidagi 1-jadval ma’lumotlaridan foydalanib, suv o‘lchash asbobidan o‘tayotgan suv miqdorini (Q) va shu suv bilan necha gektar ekin maydonini sug‘orish mumkinligini aniqlang. 1-jadval Suv sarfini hisoblashga doir ma’lumotlar Ko‘rsatkichlar Topshiriqlar 1 2 3 4 5 1. Suv o‘lchash asbobi ostonasining kengligi (V) m 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 2. Asbob orqali o‘tayotgan suv qalinligi (H), mm 80 90 100 110 125 3. Sug‘orish me’yori (m), m3/ga 800 700 900 1000 1100 4. Sug‘orish davomiyligi (t), soat 24 36 48 60 72 5. Suv sarfi (Q),l /sek. - - - - - 6. Sug‘orilishi mumkin bo‘lgan ekin maydoni (F), ga - - - - - Tomson suv o‘lchash asbobidan o‘tayotgan suv sarfi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 2 1,4 , Q H H    bu yerda:: Q – suv sarfi, m3/sek. H – asbob orqali o‘tayotgan suvning sathi, m. Topshiriq: Tomson (burchak 900) suv o‘lchash asbobidan o‘tayotgan suvning chuqurligi 10 sm bo‘lsa, 1 sutkada oqovaga chiqqan suv sarfini hisoblang. Echish: Hisoblash quyidagi tartibda olib boriladi: 2 1,4 Q H H    1,4 0,12 0,1 1,4 0,01 0,31        0,0044 3 / , 4,4 m sek yoki  l /sek Endi 1 sutkada o‘tgan suv sarfi hisoblanadi. 1sek-4,4 l . 24 soat yoki 86400 sek, -x 86400 4,4 33160 1,0 x    l yoki 330 m3/sutka Demak, 1 sutkada 330 m3 suv oqovaga chiqib ketar ekan. Takrorlash uchun savollar: 1. CHinoletti suv o`lchash asbobi bilan suv qanday o`lchalanadi? 2. Laboratoriya sharoitida CHinoletti suv o`lchash asbobidan o`tayotgan suv miqdori qaysi formula yordamida aniqlanadi? 3. Tomson suv o`lchash asbobi tarmoqning qayeriga o`rnatiladi? 4. Tomson suv o`lchash asbobidan o`tayotgan suv sarfi qaysi formula yordamida aniqlanadi?