O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “Moliya” Fanidan KURS ISHI Mavzu: SUG'URTA BOZORINI RIVOJLANTIRISH Bajardi: Tekshirdi: Toshkent-2023 REJA: KIRISH 3 1. Sugurta bozorini iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslari 7 2. Sug’urta bozorining amaldagi xolatini tahlili 16 3.Sug’urta bozorini rivojlantirish yo’llari 28 Xulosa 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 40 KIRISH Hozirgi kunda Respublikamizda moliya bozorini yanada rivojlantirish, aholini sifatli moliyaviy xizmatlar bilan qamrab olish ko‘lamini kengaytirish, sug‘urta tashkilotlari faoliyatini qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, ushbu sohada iste’molchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari izchil amalga oshirilmoqda. So`nggi yillarda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, faol tadbirkorlik, innovatsion g`oyalar va bunyodkorlik salohiyatini qo`llab-quvvatlash orqali aholiga munosib hayot sharoitlarini yaratish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, bandlikni ta‘minlash hamda ularni sug’urta orqali himoya qilish bo`yicha keng ko`lamli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Xalqimizning qadimiy kasb-hunar an‘analari, ishbilarmonlik salohiyati oilaviy tadbirkorlik, hunarmandchilik, kasanachilik va boshqa tadbirkorlik faoliyati turlarini keng ommalashtirish, ekin maydonlaridan unumli foydalangan holda qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish uchun katta tajriba va zaxira mavjudligidan dalolat beradi va ushbu sohani rivojlantirish hamda turli xildagi kutilishi mumkin bo’lgan zarar miqdorini kamaytirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan turli qonun, qaror, va me’yoriy hujjatlar qabul qilinib amaliyotga joriy etib kelinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta bozorini rivojlantirish agentligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019-yil 2-avgustdagi PQ-4412-son qarori asosida Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta nazorati davlat inspeksiyasi negizida tashkil etilgan. Agentlik sug‘urta bozorini tartibga solish va rivojlantirish bo‘yicha vakolatli davlat organi hisoblanadi hamda sug‘urta munosabatlari barcha ishtirokchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydi, o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga hisobot beradi. Agentlikning o‘z vakolatlari doirasida qabul qilingan qarorlari sug‘urta bozorining barcha professional ishtirokchilari tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta bozorini rivojlantirish agentligi o’z vazifasi doirasida shaffoflikni ta’minlash, sug‘urta madaniyatini oshirish, kadrlar tayyorlashga ko’mak, normativ talablarni belgilash, qonuniy faoliyat nazorati, sug‘urtalovchilar hisobini yuritish, sug‘urta turlarini kengaytirish, litsenziyalash va sertifikatlash, xalqaro aloqalar o‘rnatish kabi ishlarni nazoratini amalga oshiradi hamda sug’urta bozori professional ishtirokchilari o’rtasida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish vazifasini o’z zimmasiga oladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 2-avgustdagi PQ-4412- sonli qaroriga ko’ra sug‘urta bozori professional ishtirokchilarining o‘rta-maxsus ma’lumoti va 2 yil amaliy ish stajiga ega bo‘lgan xodimlarini sohaga ixtisoslashgan oliy ta’lim muassasalarining “Sug‘urta ishi” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha sirtqi va kechki bo‘limlarga test sinovlari o‘tkazilmasdan, belgilangan qabul kvotalaridan tashqari pulli-kontrakt asosida qabul qilish belgilangan.Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta bozorini rivojlantirish agentligi tomonidan 2022-2023-o‘quv yili uchun “Sug‘urta ishi” bakalavriat ta’lim yo‘nalishi sirtqi shaklida o‘qishga kirish uchun suhbatda qatnashishga tavsiya etilgan sug‘urta bozori professional ishtirokchilari xodimlari ro‘yxati tasdiqlanib, sohaga ixtisoslashgan oliy ta’lim muassasalariga yuborildi. Agentlik tomonidan sug‘urta bozori mutaxassislarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo‘yicha tashkil etiladi va bu kabi amaliy ishlar doimiy ravishda olib boriladi. Ma’lumot uchun: belgilangan tartibga muvofiq o‘qishga qabul qilingan sug‘urta bozori professional ishtirokchilari xodimlarining to‘lov-kontraktlari butun o‘qish davri uchun sug‘urta tashkiloti tomonidan to‘lab beriladi hamda xodim o‘qishini bitirgandan so‘ng mazkur sug‘urta tashkiloti shtatida uch yil ishlab berish majburiyatini oladigan bo’ldi. Bundan tashqari sug’urta faoliyatiga tegishli quyidagi qonun hujjatlari qabul qilingan. Ular: «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 2022-yil 25-fevral; «Litsenziyalash, ruxsat berish va xabardor qilish tartib-taomillari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 2021-yil 15- iyul; «Tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 2015-yil 28-noyabr; ««Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 2009-yil 17-aprel; «Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni 2008-yil 23-oktabr; va shu kabi qonun va farmonlarni o’z ichiga oladi. Moliya vazirligi huzuridagi SUG‘URTA BOZORINI RIVOJLANTIRISH AGENTLIGI O’zbekiston resspublikasi Prezidentining PF-269 -sonli farmoniga muvofiq veb-sayt tashkil etilib sohadagi yangilik va o’zgarishlar hamda faoliyat yuzasidan murojatlarni ko’rib chiqadi. 2022-yil davomida Agentlikka fuqarolar tomonidan kelib tushgan murojaatlarning tahliliy natijalari O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi Qonuni hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 28- dekabrdagi “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-4904-sonli Farmoni ijrosini ta’minlash yuzasidan Agentlik tomonidan tasdiqlangan chora- tadbirlar rejasiga ko‘ra, tegishli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. 2022-yil davomida mamlakatimizning barcha hududlaridan jami 1897 ta kelib tushgan bo‘lib, shulardan 76 tasi yuridik shaxslar va 1821 ta jismoniy shaxslar xissasiga to‘g‘ri keladi. Murojaatlarning 670 tasi ixtiyoriy sug‘urta, 1144 tasi majburiy sug‘urta turlariga tegishli bo‘lsa, 83 tasi boshqa masalalarga tegishli ekanligi aniqlandi.Mazkur murojaatlar Agentlik tomonidan tegishli tartibda ko‘rib chiqilib, shulardan 910 ta murojaat sug‘urta tashkilotlari tomonidan ijobiy hal qilingan o‘z vaqtida to‘lanmasdan kelinayotgan holatlar bo‘yicha 8 753,3 mln. so‘m miqdorida sug‘urta qoplamasi to‘lab berilishi ta’minlandi.Sug‘urta tashkilotlari tomonidan murojaatlarning 199 tasi yuzasidan shartnoma shartlariga to‘g‘ri kelmaganligi tufayli qonunchilikda belgilangan tartibda rad javobi berilgan, 703 ta murojaatdagi masala va muammolar yuzasidan esa huquqiy tushuntirishlar berilgan. Ayni paytda esa 85 ta murojaatlar ko‘rib chiqilmoqda. Sug‘urta sohasiga tegishli bo‘lgan har bir qonun va qarorlarning mazmun mohiyati, uning ijrosi yuzasidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, xususan, iste’molchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlar yuzasidan Agentlik mas’ul xodimlarining intervyulari OAV va ijtimoiy tarmoqlar orqali muntazam ravishda jamoatchilikka taqdim qilinmoqda. Shuningdek, Agentlik tomonidan tasdiqlangan reja dasturga asosan sug‘urta tashkilotlarining rahbarlari ishtirokida Qoraqolpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri, Xorazm, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Jizzax, Toshkent, Sirdaryo va Samarqand viloyatlari aholisi va tadbirkorlarining sug‘urta masalalari bo‘yicha murojaatlarini ko‘rib chiqish, ularni hal etish va huquqiy maslahatlar berish maqsadida sayyor qabullar o‘tkazildi. O‘tkazilgan sayyor qabul jarayonida 15 ta jismoniy va 14 ta yuridik shaxslarning murojaatlari ko‘rib chiqilib, sug‘urta kompaniyalari tomonidan turli sabablarga ko‘ra sug‘urta to‘lovlari kechiktirilayotgan 7 ta holat bo‘yicha jami 87,2 mln so‘m sug‘urta qoplamalari to‘lovi amalga oshirildi. Qolgan 19 ta holat bo‘yicha tegishli tartibda huquqiy tushuntirishlar berildi. 1. Sugurta bozorini iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslari Sug‘urta bozori – bu sug‘urta holatlari ro‘y berganda jismoniy va yuridik shaxslarni mulkiy mafaatlarini sug‘urtalanuvchilarning pul mablag‘lari hisobidan himoya qilishda aks etuvchi sug‘urta xizmatlari oldi-sotdisi bo‘yicha iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi. Sug‘urta bozorini amal qilishining asosiy sharti sug‘urta xizmatlariga ehtiyoj (talab) va bu ehtiyojlarni qondirishga layoqatli sug‘urtalovchilarning mavjudligidir. 1-jadval SUG'URTA bozorining asosiy ko'rsatkichlari (https://imda.uz/oz/) Hozirgi kunda jahon amaliyotida sug‘urtada ikki tendensiya amal qilmoqda: sug‘urtalovchilarning ixtisoslashuvi va universallashuvi, ya’ni ma’lum sug‘urta kompaniyalari sug‘urtaning deyarli barcha turlari bo‘yicha xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yib o‘z faoliyatlarini kengaytirsalar, boshqa bir kompaniyalar sug‘urtaning ma’lum bir turlari bo‘yicha ixtisoslashib ushbu xizmat turini mukammal o‘zlashtirib olmoqdalar. Bu yo‘nalishlarning birinchisi bevosita mehnatning ijtimoiy taqsimlanishining kuchayishi bilan bog‘liqdir: ushbu jarayon sug‘urta ishida ham obyektiv zarurat tug‘dirmoqda. Sug‘urtalovchilar faoliyatining universallashish tendensiyalari ko‘proq iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi unchalik yuqori bo‘lmagan, sug‘urta xizmatlariga talabgorlar soni u qadar ko‘p bo‘lmagan mamlakat, hudud yoki mintaqalarda yuz bersa, ixtisoslashuv jarayonlari iqtisodiyoti va sug‘urta tizimi rivojlangan, sug‘urta xizmatlariga talabgorlar soni ko‘p bo‘lgan mamlakat, hudud yoki mintaqalarga xosdir, chunki sug‘urta bozori endigina rivojlanayotgan, sug‘urtalashga talabgorlar soni u darajada ko‘p bo‘lmagan mamlakatlardagi sug‘urta kompaniyalari bir yoki ikki sug‘urta turiga ixtisoslashish bilan yetarli darajada mijozlarga ega bo‘la olmaydilar. Shuning uchun ham ular mumkin qadar ko‘proq turdagi sug‘urta xizmatlarini amalga oshirib ko‘proq mijozlarga ega bo‘lishga harakat qiladilar va shart- sharoit yaratadilar. 2-Jadval O'zbekiston Respublikasi sug'urta bozorining tuzilishi (https://imda.uz/oz/) Sug‘urta bozori rivojlangan mamlakatlarda esa sug‘urtalanishga talabgorlar soni yetarli darajada bo‘lib, ammo ularning talablari ham yuqori darajadadir, bunday talablarni qondirish uchun esa ma’lum bir sug‘urta turiga ixtisoslashib, ushbu tur bo‘yicha mukammal bilimlarni egallash va katta tajribaga ega bo‘lish talab etiladi.Mamlakatimiz milliy sug‘urta bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalari sug‘urta faoliyatining ma’lum tarmog‘iga ixtisoslashish bilan bir vaqtning o‘zida universal faoliyatni ham olib bormoqdalar. Bunga yuqorida aytib o‘tganimiz sug‘urta sohasining xali yuksak darajada rivojlanmaganligi, korxonalar, tashkilotlar va aholining sug‘urta to‘g‘risidagi huquqiy bilimlarining yetarli darajada shakllanmaganligi tufayli sug‘urta xizmatlariga talabgorlar sonining yetarli emasligi sababdir.Mamlakatimiz milliy sug‘urta bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalari sug‘urta faoliyatining ma’lum tarmog‘iga ixtisoslashish bilan bir vaqtning o‘zida universal faoliyatni ham olib bormoqdalar. Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikada sug‘urta bozorini rivojlantirish va mavjud muammolarni bartaraf etish sug‘urta tizimi xodimlari va hukumatning asosiy vazifalaridan biridir Respublikamizda sug‘urta bozorini yanada rivojlantirish uchun bugungi kunda avvalo quyidagi muammolar va vazifalarni yechish muhimdir: - hozirgi kunda yuridik va jismoniy shaxslarning sug‘urtaga va uning xizmatlariga bo‘lgan talabini har tomonlama shakllantirish zarurdir; - mamlakatimizda sug‘urta sohasidagi bozor mexanizmlarini talab darajasida qo‘llanilishiga erishish va shu asosda ixtiyoriy sug‘urtalashga sug‘urtalanuvchilarni jalb etishni talab darajasiga yetkazish zarur; - respublikamizda ayni paytda mavjud bo‘lgan sug‘urta zahiralarini investitsiyaga yo‘naltirish ishlarini yanada rivojlantirish va mukammalllashtirish zarur. Ayniqsa mamlakatimiz sug‘urta kompaniyalarida kapitalizatsiyaning talab darajasida emasligi, hali milliy qayta sug‘urtalash bozorini rivojlantirishga kam e’tibor berilayotganligi tufayli qayta sug‘urtalashga xorijiy sug‘urta kompaniyalarini jalb etish tendensiyasi saqlanmoqda. Hozirgacha mamlakatimiz sug‘urta bozorida axborotlar tizimining taraqqiy etmaganligi natijasida sug‘urtalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan moliyaviy barqaror va to‘lovga layoqatli sug‘urta kompaniyalarini tanlab o‘zining mol-mulkini, sog‘ligini sug‘urtalash imkoniyatlari chegaralanib qolganligi sug‘urta faoliyatining keng rivojlanishi hamda takomillashishigaga to‘siq bo‘lib kelmoqda. 3-Jadval. Sug'urtalovchining investitsion faoliyati (https://imda.uz/oz/) Sug‘urta bozori amal qilishining asosiy sharti, sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talabning mavjud bo‘lishi va sug‘urtalovchilar bu talabni qondirish imkoniyatiga ega bo‘lishlari bilan xarakterlanadi. Demak, sug‘urta bozorining faoliyat ko‘rsatishi qiymat qonuni hamda talab va taklif qonuni bilan bog‘liq holda amalga oshadi. Sug‘urta bozori subyektlarning mustaqil bo‘lishini, ularning o‘zaro teng imkoniyatlar bilan raqobat olib borishi, asosiy munosabat sug‘urta xizmatlarining oldi-sotdisi bo‘yicha, ya’ni sug‘urta mahsulotlarini sotib olish, gorizontal hamda vertikal rivojlanish aloqalarini olib borish bilan ta’riflanib kelinadi. Sug‘urta bozori o‘zining tarkibiy jihati bo‘yicha ikki aspektga bo‘linadi, bular: - tashkiliy - huquqiy aspekt; - hududiy aspektdir. Tashkiliy-huquqiy aspekt, bu aksionerlik, o‘zaro hamkorlik asosida, xususiy va davlat sug‘urta tashkilotlaridan iborat bo‘ladi. 4-Jadval hayotni sug'urta qilish sohasidagi sug'urta mukofotlari to'g'risidagi ma'lumotlar (https://imda.uz/oz/) Hududiy aspekt esa mahalliy (regional), milliy (respublika, mamlakat va h.k.), mintaqaviy va jahon sug‘urta bozori ko‘rinishida shakllanadi. Milliy sug‘urta bozori biron-bir mamlakat hududidagi sug‘urta muassasalarini va ularning faoliyatini qamrab oladi. Bunga O‘zbekiston sug‘urta bozorini misol qilib olishimiz mumkin, Bugungi kunga kelib O‘zbekiston sug‘urta bozorida 30 ta sug‘urta kompaniyasi faoliyat yuritishmoqda, shulardan 29 tasi umumiy sug‘urta turlari bilan shug‘ullanishsa, 1 tasi hayot sug‘urtasi turlari bilan shug‘ullanmoqda, shuningdek 1 tasi qayta sug‘urtalashni amalga oshiruvchi kompaniya. Xizmat ko‘rsatish nuqtai nazaridan sug‘urta bozorlari mahalliy sug‘urta bozori va ichki sug‘urta bozoriga, hamda tashqi va global, ya’ni dunyo sug‘urta bozorlariga bo‘linadi. Ichki sug‘urta bozorining asosini ma’lum mamlakat ichidagi sug‘urta munosabatlari tashkil etadi. Ichki sug‘urta bozorining asosiy vazifasi mamlakat ichkarisidagi sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talabni shakllantirish hisoblanadi. Sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talabni shakllantirish asosan marketing kuzatishlarini olib borish orqali sug‘urta bozorini o‘rganish, sug‘urta xizmatlarini reklama qilishni amalga oshirish, talabni aholi o‘rtasida, mulk egalari o‘rtasida shakllantirish orqali amalga oshiriladi. 5-Jadval hayotni sug'urta qilish sohasidagi sug'urta to'lovchilar tug'risidagi ma'lumot l(https://imda.uz/oz/) Sug‘urta kompaniyasining bozorga mo‘ljallangan, har tamonlanma qulay, bozorga moslashgan sug‘urta tariflari uning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Sug‘urta bozorining infratuzilmasini takomillashtirib borish orqali har bir operatsiyadan bozor ishtirokchilari yaxshigina manfaat ko‘rishadi. Shuni takidlash kerakki, ixcham kompaniya va foyda keltiradigan tarif siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish ichki sug‘urta bozorining muhim vazifasidir, chunki sug‘urta kompaniyalari o‘z tarif tizimlariga asosan sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan bahoni belgilashga erishadilar. Tashqi tomondan sug‘urta bozoriga ta’sir etuvchi omillar va ichki omillar asosida sug‘urta bozoriga ta’sir ko‘rsatib, uning holatini o‘zgartirish mumkin. Tashqi omillarga, davlatning iqtisodiy siyosati, moliyaviy inflyatsiya, valyuta kursining o‘zgarishi va boshkalarni kiritish mumkin. Sug‘urta bozori alohida tizim sifatida ichki va tashqi kuchlarning o‘zaro birlashishi, spiral shaklida sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talab dinamikasining o‘sishida o‘z aksini topadi. Bu tizim chegaralangan emas, chunki tashqi va jahon sug‘urta bozori hamda ichki sug‘urta bozori bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, spiralning har bir tuguni ma’lum bir darajada sug‘urta bozorida sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan potensial talabga ta’sir etadi. Sug‘urta bozoridagi sug‘urta kompaniyalarining o‘z mijozlarini ko‘paytirib borishi ularga katta miqdorda foyda keltirishi bilan birga, milliy sug‘urta bozorining rivojlanishiga olib keladi va natijada sug‘urta kompaniyalari xalqaro sug‘urta bozorlariga kirib borish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Xuddi shunday imkoniyatga ega bo‘lgan Angliya, AQSh, Germaniya, Shvetsariya, Fransiya, Yaponiya kabi ko‘pgina mamlakatlarning sug‘urta kompaniyalari transmilliy kompaniyalarga aylanib, jahon sug‘urta bozorida yetakchilik qilish bilan birga, dunyodagi yetakchi banklar bilan bir qatorda kredit beruvchi moliyaviy tashkilotlarga aylanib bormoqdalar. Sug‘urta kompaniyalari o‘zlarining ixtiyoridagi pul mablag‘larini ssuda kapitali sifatida, pulga ehtiyoj sezgan talabgorlarga ma’lum foiz to‘lash sharti bilan, kelishilgan muddatga kreditga bermoqdalar. Ssuda operatsiyalari bo‘yicha ko‘p mamlakatlarda sug‘urta tashkilotlari banklardan keyingi o‘rinni egallab kelmoqdalar va yirik moliyaviy tashkilotlarga aylanib, iqtisodiyotda yetakchi o‘rinni egallashga da’vo qilmoqdalar. Sug‘urta tashkilotlaridan kredit olish banklarga qaraganda ancha qulay bo‘lib, sug‘urta kompaniyalari kreditni mijozlarga uzoq muddatga mo‘ljallab berishyapti, banklarda esa bunday imkoniyat deyarli yo‘q. Sug‘urta kompaniyalarining berayotgan uzoq muddatli kreditlari qimmatli qogozlar bilan bog‘langan bo‘lib, bu aksiya, obligatsiya, depozit sertifikatlari, veksel va hokazolarni o‘zida mujassamlashtiradi. Sug‘urta kompaniyalariga kelib tushadigan badallar va aktivlar hisobidan hosil bo‘lgan mablag‘larni turli ko‘rinishdagi investitsiyalarga yo‘naltirish, homiylik ko‘rsatish va depozitlashtirishdan keladigan pullar, hamda boshqa daromadlar sug‘urta kompaniyalarining investitsiyaga yo‘naltirayotgan mablag‘lari hajmini yanada oshirish imkonini bermoqda va kredit bozorida sug‘urta kompaniyalarining mablag‘lariga talab oshib bormoqda. Sug‘urta bozorining bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanib borishiga ichki va tashki omillar ta’sir etishini yuqorida ko‘rsatib o‘tdik. Gap shundaki, sug‘urta bozori davlat tomonidan boshqarilib va nazorat qilib turilishi zarur. Bu rivojlangan mamlakatlar sug‘urta bozorlarini o‘rganib chiqarayotgan xulosamiz hisoblanadi. Sug‘urta bozorida davlat qonunlarning buzilishini nazorat etishi, davlat tomonidan olib borilayotgan sug‘urta siyosatinining sug‘urta kompaniyalari tomonidan qanday amalga oshirilayotganligini, sug‘urta tariflarining qanchalik davlat belgilagan me’yorlarga to‘g‘ri kelishini, ularning bozor talabiga moslashtirib borilayotganligini nazorat qilib borishi lozim. Demak, sug‘urta bozorini faqat rivojlantirish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki ichki davlat aralashuvi orqali boshqarilib turishga sug‘urta bozori talab sezadi. Yaqin yillarda O‘zbekistonda sug‘urta bozorini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini quyidagilarda ko‘rish mumkin deb o‘ylaymiz: - milliy sug‘urta bozori a’zolarining bozordagi aktivligini oshirish, bozorning ishonchliligini ta’minlash, sug‘urta faoliyatini nazorat qilishni xalqaro andozalar darajasida olib borish, sug‘urta faoliyatini tartibga solish bo‘yicha mavjud me’yoriy hujjatlarni hamda huquqiy bazani yanada takomillashtirish; - milliy sug‘urta bozori infratuzilmasini yanada takomillashtirish, sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari hisoblangan sug‘urta vositachilari faoliyatini aktivlashtirish bilan birga milliy sug‘urta bozorida ko‘rsatilayotgan qo‘shimcha xizmatlar sifatini yanada oshirish maqsadida aktuariylar, auditorlar, assistans xizmati, adjasterlar va syurveyerlar faoliyatini kengaytirish; - milliy sug‘urta bozorining rivojlanish darajasini oshirib borib, uni xalqaro sug‘urta bozori hamda qayta sug‘urtalash tizimiga qo‘shilishiga sharoit va imkoniyatlar yaratib berish muhim vazifalardan hisoblanadi. Sug‘urta bozoridagi munosabatlarni rivojlangan mamlakatlar sug‘urta bozorlari va xalqaro sug‘urta bozori tajribalaridan foydalangan holda rivojlantirishga davlatimiz moddiy va huquqiy yordamlarni amalga oshirishi zarurdir. Sug‘urta bozori rivojlangan mamlakatlarda esa sug‘urtalanishga talabgorlar soni yetarli darajada bo‘lib, ammo ularning talablari ham yuqori darajadadir, bunday talablarni qondirish uchun esa ma’lum bir sug‘urta turiga ixtisoslashib, ushbu tur bo‘yicha mukammal bilimlarni egallash va katta tajribaga ega bo‘lish talab etiladi.Mamlakatimiz milliy sug‘urta bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalari sug‘urta faoliyatining ma’lum tarmog‘iga ixtisoslashish bilan bir vaqtning o‘zida universal faoliyatni ham olib bormoqdalar. Bunga yuqorida aytib o‘tganimiz sug‘urta sohasining xali yuksak darajada rivojlanmaganligi, korxonalar, tashkilotlar va aholining sug‘urta to‘g‘risidagi huquqiy bilimlarining yetarli darajada shakllanmaganligi tufayli sug‘urta xizmatlariga talabgorlar sonining yetarli emasligi sababdir. 2. Sug’urta bozorining amaldagi xolatini tahlili. Sug‘urta bozorining subyektlari professional va professional bo‘lmagan qatnashchilarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 10 apreldagi PQ-618-sonli qaroriga bilan “Sug‘urta bozorining professional qatnashchilari to‘g‘risidagi Nizom” qabul qilingan bo‘lib, unda sug‘urta bozorining professional qatnashchilarining tarkibi, ularning faoliyatini tashkil qilish tartib hamda shartlari, shuningdek asosiy funksiyalari belgilab qo‘yilgan. Nizomga ko‘ra sug‘urtalovchilar, sug‘urta vositachilari (sug‘urta brokeri, qayta sug‘urtalovchi broker, sug‘urta agenti), aktuar, adjaster, syurveyer xizmatlari, shuningdek assistans xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar sug‘urta bozorining professional qatnashchilari hisoblanadi. Sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlarini davlat ro‘yxatiga olish O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan, sug‘urta bozorining boshqa professional qatnashchilarini davlat ro‘yxatiga olish esa - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tumanlar va shaharlar hokimliklari huzuridagi tadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatga olish inspeksiyalari tomonidan amalga oshiriladi. Sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlarining faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan beriladigan maxsus ruxsatnomalar (litsenziyalar) asosida amalga oshiriladi. Aktuar, adjaster, syurveyer xizmatlari hamda assistans xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar:  sug‘urtalovchi sifatida sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash operatsiyalarini o‘tkazish;  sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtalovchilarning ustav fondlarida qatnashish huquqiga ega emas. Sug‘urta bozorining professional qatnashchilari o‘z faoliyatini muvofiqlashtirish, umumiy manfaatlarni himoya qilish va ifodalash hamda umumiy vazifalarni hal etish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda notijorat tashkilotlar hisoblangan o‘z uyushmalari va ittifoqlarini tuzishga haqlidir. Sug‘urta bozorining professional qatnashchilari uyushmalari va ittifoqlaridan sug‘urta bozorini monopoliya qilishga yo‘naltirilgan bitimlarga erishish uchun foydalanilishi mumkin emas. Tadbirkorlik faoliyatini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitda amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida uchraydigan to‘siqlarni hal qilish yo‘llarini va qanday yutuqlarga erishishni bilishi kerak. Tadbirkorlikdagi muhim omil — bu tadbirkorning shaxsiy xususiyatlari. Tadbirkor bo‘lish uchun tashqi holatdan tashqari faqat shaxsan o‘ziga bog‘liqlik tomonlari borki, sarmoya va huquqiy muhit to‘la mavjud bo‘lganda ham busiz u haqiqiy tadbirkor bo‘la olmaydi. Bu uning ishbilarmonlik, tijorat qobiliyatidir. Bozorni o‘z vaqtida sezib borish, uning holatini oldindan ko‘ra bilish, bozorning ertangi talabi darajasida ish ko‘rish, har tomonlama bilimdon, sezgir, o‘tkir bo‘lishni talab etadi. Bu aholi turmush darajasi, daromadlar harakati, turli tabaqadagi aholi talabining o‘zgarib borishini oldindan bilish va barcha ishlab chiqarish, tijorat faoliyatini shu holatga moslashgan holda o‘zgarib borishi uchun intilish demakdir. Buning uchun tadbirkor har tomonlama bilimdon bo‘lmog‘i zarur. Shundagina u mazmunan ishbilarmon bo‘lishi mumkin. U zamonaviy texnika, texnologiya, tashkilotchilik, bilimdonlik darajasida bo‘lmasa, orqada qoladi, raqobatga bardosh bera olmaydi va bozor ishtirokchisi sifatida yuqori darajaga erisha olmaydi. Tadbirkor ish yuritish sohasida barcha omil, chora-tadbir, voqelikka bir xil munosabatda bo‘lib, hammasini o‘z diqqat markazida tuta bilish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. SUG‘URTALOVCHILAR Sug‘urtalovchi - bu tijorat tashkiloti hisoblanadigan, tegishli turdagi sug‘urtalashni amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan va sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta to‘lovi (sug‘urta puli) to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladigan yuridik shaxs. Sug‘urtalovchilar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tashkiliy-huquqiy shakllarda tashkil etiladi. Davlat sug‘urta tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari asosida tashkil etiladi. Sug‘urtalovchi quyidagi huquqlarga ega:  qonun hujjatlarida belgilanadigan tartibda va shartlarda sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomalarini tuzish va bajarish;  o‘z majburiyatlarini belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida qayta sug‘urtalash; O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda investitsiya faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) sohasida mutaxassislarning malakasini oshirish, shuningdek sug‘urta agenti sifatida sug‘urta vositachiligi bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatni amalga oshirish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda sug‘urta hodisalari yuz berishining oldini olish va ogohlantirish chora-tadbirlarini moliyalashtirish; qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urtalovchi tomonidan amalga oshirilayotgan sug‘urta turlari bo‘yicha qoidalar (shartlar)ni belgilash; huquqni muhofaza qilish organlari, sudlar, tibbiyot, seysmologiya, veterinariya, gidrometeorologiya tashkilotlaridan va boshqa tashkilotlardan sug‘urta tovoni miqdorini belgilash uchun zarur bo‘lgan tegishli axborot va hujjatlarni belgilangan tartibda so‘rash va olish;  sug‘urta agentlari, sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari, sug‘urta bozorining boshqa professional qatnashchilari bilan tegishli shartnomalar tuzish;  qonun hujjatlarida va yoki sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasida belgilangan hollarda va tartibda sug‘urta tovonini tiklashni rad etish, sug‘urta shartnomasini muddatidan oldin bekor qilish;  sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasida nazarda tutilgan tartibda sug‘urtalanuvchi tomonidan ma’lum qilingan axborotni tekshirish, sug‘urtalanuvchi tomonidan sug‘urta shartnomasi talablari va shartlari bajarilishini nazorat qilish;  xorijiy sug‘urtalovchilarga syurveyer va adjaster xizmatlari ko‘rsatish;  ilgari sug‘urtalovchi tomonidan o‘z ehtiyojlari uchun olingan yoki sug‘urta shartnomasini amalga oshirish natijasida uning ixtiyoriga berilgan mol-mulkni sotish yoki ijaraga berish;  O‘zbekiston Respublikasining reyting tashkilotlari va xorijiy reyting tashkilotlari reytingini olish;  o‘zining alohida bo‘linmalarini tashkil etish. Shuningdek, sug‘urtalovchi qonun hujjatlariga va o‘zi tuzgan shartnomalarga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Sug‘urtalovchilarning huquqlari bilan bir qatorda tegishli majburiyatlari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:  sug‘urta faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilish;  qonun hujjatlari talablariga muvofiq sug‘urta faoliyatini amalga oshirishda olingan axborotning mahfiyligini ta’minlash;  o‘zi vakolat bergan sug‘urta agentlari reestrini yuritish; ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining talabi bo‘yicha qonun hujjatlarida belgilangan axborotni taqdim etish;  sug‘urta hodisasi yuz berganda qonun hujjatlarida yoki sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasida nazarda tutilgan muddatlarda barcha zarur hisob- kitoblarni amalga oshirish va sug‘urta tovoni to‘lash; firmaning nomi, tashkiliy-huquqiy shakli yoki joylashgan joyi o‘zgargan taqdirda bu haqdagi axborotni ommaviy axborot vositalari orqali sug‘urtalanuvchilar e’tiboriga yetkazish, o‘zi bajarayotgan bir yildan ortiq muddatli sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasi bo‘yicha esa - yozma shaklda yetkazish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda sug‘urta zaxiralarini shakllantirish va joylashtirish; qonun hujjatlarida belgilangan tartibda har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda bir yilda kamida bir marta aktuar tekshiruvdan o‘tish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan shakllar bo‘yicha, tartibda va muddatlarda yillik moliyaviy hisobotni e’lon qilish;  qonun hujjatlarida belgilangan tartibda buxgalteriya hisobini yuritish, moliyaviy, statistik, soliq axborotini va boshqa axborotni tuzish. Sug‘urtalovchi qonun hujjatlariga va o‘zi tuzgan shartnomalarga muvofiq boshqa majburiyatlar ham olishi mumkin. Sug‘urtalovchilar sug‘urtani amalga oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishlari mumkin emas. SUG‘URTA VOSITACHILARI Vositachilar – bu sug‘urtalanuvchilar bilan yaqin bo‘lgan va sug‘urta xizmatlari bozori kon’yunkturasi o‘zgarishiga operativ moslashuvchi shaxslar. Sug‘urtada vositachilardan foydalanish sug‘urtalovchilar raqobatini oshirish, natijada esa, sug‘urtalanuvchilarga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash imkonini beradi. Sug‘urtalovchining akvizitsion faoliyati sug‘urta marketingining asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi. Bu tushuncha o‘z tarkibiga sug‘urta polisini sotish bilan birgalikda mijozni shartnoma tuzish yoki uni sotilishiga ko‘maklashishning zarurligiga ishontirish ham kiradi. Yangi shartnomalarni tuzish, amaldagilarini uzaytirish, sug‘urta polislarini sotish bo‘yicha barcha akvizitsion faoliyat marketing xizmati tomonidan muvofiqlashtiriladi. Sug‘urta polislari sotuvi (shartnomalar tuzish) shartli ravishda sug‘urta kompaniyalarida, agentliklarida (filiallar, sho‘’ba korxonalar) bevosita sotuv va alternativ tarmoq (sug‘urta agentlari, brokerlari (maklerlar), vakolatxona va boshqalar) orqali tarqatish. Amaliyotda sug‘urtalovchilar va sug‘urtalanuvchilar o‘rtasidagi aloqaning aralash shakli amal qilmoqda. Sug‘urta polislarini sotishning eng samarali shakli vositachilar orqali komission asosda sotish hisoblanadi. Ko‘pchilik hollarda vositachilar sifatida sug‘urta agentlari yoki sug‘urta kompaniyalarining vakillari hamda brokerlar (Angliya, Fransiya va boshq.) yoki maklerlar (Germaniya, Avstriya va boshq.), qaysiki asosiy vositachilik funksiyasi «pablik rileyshnz» (omma bilan munosabat)ni bajaruvchi. Agar sug‘urta polislarini sotish (shartnomalar tuzish) jarayoni akvizitsion faoliyat (akvizitsiya) deb nomlanar ekan, u holda bu funksiyani bajaruvchi xodimlar esa, akvizitorlar deyiladi. Sug‘urta faoliyatidagi asosiy akvizitor bizning mamlakatimizda sug‘urta agenti hisoblanadi. Sug‘urta agentlari O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi qonunini 9- moddasida sug‘urta agentlari (vakillari)ga quyidagicha ta’rif berilgan: «Sug‘urtalovchining nomidan va topshirig‘iga binoan sug‘urta shartnomasining tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyat yurituvchi yuridik yoki jismoniy shaxs sug‘urta agenti hisoblandi. Sug‘urtalovchining boshqaruv organlari rahbarlari sug‘urta agenti bo‘la olmaydilar». Sug‘urta agentlarining bosh majburiyati yangi shartnomalar tuzish va amaldagilarini yangilash hamda aholi o‘rtasida sug‘urta xizmatlarini targ‘ibot va tashviqot qilish hisoblanadi. Sug‘urta agentlari jismoniy yoki yuridik shaxslar (turli agentliklar, huquqiy maslahatxonalar, notarial idoralar, oila markazlari va boshq.) bo‘lishi mumkin bo‘lib, sug‘urta tashkiloti nomidan va uning topshirig‘i bo‘yicha sug‘urta shartnomalarini tuzish (polislarni sotish) bilan shug‘ullanadi, sug‘urta hujjatlarini rasmiylashtiradi, alohida hollarda esa sug‘urta to‘lovlari amalga oshirilishini nazorat qiladi va inkassalaydi. Potensial sug‘urtalanuvchilar bilan muvaffaqiyatli shartnomalar tuzish ko‘pincha sug‘urta agentining professional jihatlari: yakka va jamoa sug‘urtalanuvchilar bilan umumiy til topa olish, sug‘urta mavzusida suhbatlar uyushtira olish, ko‘rgazmali tashviqotni tarqatish va reklamada (plakatlar, kalendarlar, bukletlar, videofilmlar, jurnallar va boshq. tarqatish) qatnashishga bog‘liqdir. Sug‘urta agenti sifatida ishlash mazkur lavozimga nomzoddan faqatgina taklif qilinayotgan sug‘urta turlari sohasida, odamlar psixologiyasida chuqur bilimlarga ega bo‘libgina qolmay, mehribonlik, hushmuomalalik, suhbatni qo‘llay olish va suhbatdoshni o‘ziga moslashtira bilish kabi sifatlarga ham ega bo‘lishi lozim. Chet el sug‘urta kompaniyalari ishga nomzodga juda yuqori talablarni qo‘yadilar. Misol uchun, AQShda professional tanlovning mezonlari quyidagilar hisoblanadi: -komunikabellik (kirishimlilik) – turli kasb, yosh va ijtimoiy guruh odamlari bilan oson, hushmuomala hamda o‘ziga mos muloqot qila olish; -reaksiyaning tezligi, ya’ni har qanday savolga konkret holatdan kelib chiqib tez javob berish; -moliyaviy holat – soliq inspeksiyasi tomonidan deklaratsiya qilingan daromadlar va ularning manbalari bo‘yicha e’tirozlarning mavjud emasligi;umumiy madaniyat darajasi – kasbiga norasmiy yondashish, gaplarini nazorat qilish: keraksiz so‘zlarni (aytaylik, xaligi, menimcha, bo‘lsa kerak va boshq.) ishlatmaslik, so‘zlardagi to‘g‘ri urg‘ular;zararli (yoqimsiz) odatlarning yo‘qligi va tashqi ko‘rinish; -muloyimlik. Agar rahbariyat bilan suhbat bo‘ladigan bo‘lsa, u holda faqatgina taklifdan so‘ng o‘tirish. Suhbat paytida suhbatdoshning so‘z va mimikasini ko‘zatib borish, o‘z vaqtida to‘xtay olish (suhbatni to‘xtatish), suhbatdosh gapini bo‘lmaslik va boshqa. Sug‘urta agentining husnixati (pocherk), turli hujjatlarni aniq, ravshan, savodli va xatosiz tulgaza olish ham alohida rol o‘ynaydi, Sug‘urta agentining polislar, kvitansiyalar va boshqa hujjatlardagi tushunarsiz yozuvlari ko‘pincha sug‘urtalanuvchilar bilan mojaroga borishga sabab bo‘ladi va oxir oqibatda sug‘urtalovchining obro‘si(imidj)ga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Sug‘urta agenti quyidagi huquqlarga ega: g‘urtalovchi tomonidan berilgan vakolatlar doirasida, shu jumladan, sug‘urtaning majburiy turlari bo‘yicha sug‘urtaning har qanday turi bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtaga qabul qilinayotgan sug‘urta tavakkalchiligini baholashda, sug‘urta hodisasi yuz berganda sug‘urta to‘lovini to‘lashda va shuningdek, sug‘urtalanuvchi tomonidan sug‘urta mukofoti to‘liq hajmda va sug‘urta shartnomasida belgilangan muddatlarda to‘lanishida zarur yordam berish;  sug‘urtalovchidan litsenziya mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug‘urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek uning to‘lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining boshqa ko‘rsatkichlarini olish;  sug‘urta shartnomasini tuzish uchun zarur hujjatlarni (sug‘urta polisini) tayyorlash va rasmiylashtirish;  sug‘urtalanuvchidan qabul qilib olinayotgan tavakkalchiliklar to‘g‘risida sug‘urtalovchiga to‘liqroq axborot berish maqsadida sug‘urtalanuvchining shaxsiy hayotiga halaqit qilmasdan umumiy ma’lum bo‘lgan manbalardan tavakkalchilik va sug‘urtalanuvchi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa huquqlar. Sug‘urta agenti quyidagi majburiyatlarga ega:  sug‘urta shartnomasi tuzishda va sug‘urta tovonini to‘lashda hujjatlarni, shuningdek sug‘urtaga oid boshqa hujjatlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida rasmiylashtirishga ko‘maklashishga;  sug‘urta tariflari, sug‘urtalovchilar tomonidan taklif etilayotgan sug‘urtalash shartlari, litsenziya mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug‘urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek uning to‘lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining boshqa ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi axborotga ega bo‘lish;  sug‘urta shartnomasini rasmiylashtirishda sug‘urtalanuvchi to‘g‘risidagi imkoni bo‘lgan axborotlarga ega bo‘lish, unga sug‘urta tavakkalchiligini pasaytirishga va sug‘urta hodisasi yuz berishi ehtimolini kamaytirishga yo‘naltirilgan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishni taklif etish;  ishda qonun hujjatlari, shu jumladan mazkur Nizom talablariga qat’iy amal qilish; sug‘urtalanuvchilarga ularning so‘rovlari bo‘yicha sug‘urtalashning amaldagi shartlari to‘g‘risida batafsil va to‘g‘ri axborot berish;  sug‘urta hujjatlarida nazarda tutilgan rekvizitlarni o‘chirib yozishga, tozalashga va tuzatishlarga yo‘l qo‘ymasdan tartibli va aniq to‘ldirgan holda sug‘urta shartnomalarini yangi muddatga to‘g‘ri tuzish va o‘z vaqtida qayta rasmiylashtirish;  belgilangan shakllar bo‘yicha tuzilgan sug‘urta shartnomalari va olingan sug‘urta mukofoti summalari hisobini yuritish;  sug‘urta hujjatlarining saqlanishini ta’minlash;  mijozning tijorat sirini yoki boshqa sirini tashkil etgan holatlarga nisbatan mahfiylikni saqlash;  sug‘urtalovchi tomonidan sug‘urta shartnomasi mobaynida tavakkalchilik shart-sharoitlari jiddiy ravishda o‘zgarishiga tegishli har qanday axborot o‘z vaqtida olinishini, shuningdek sug‘urta e’tirozlari paydo bo‘lganda va ularni tartibga solish jarayonida sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida axborotlarning o‘z vaqtida va sifatli ayirboshlanishini ta’minlash;  tegishli bitim mavjud bo‘lgan taqdirda sug‘urtalovchining topshirig‘i bo‘yicha va uning hisobidan sug‘urta to‘lovlari to‘lanishini tashkil etish;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa majburiyatlarni bajarish. Sug‘urta agentlari o‘z faoliyatini sug‘urtalovchilar bilan tuzilgan topshiriq shartnomalari (agent bitimlari) asosida amalga oshiradilar. Sug‘urta agenti o‘z faoliyatini faqat o‘zi shartnoma (agent bitimi) tuzgan sug‘urtalovchining reestriga kiritilgandan keyin amalga oshirishi mumkin. Sug‘urta agentlari xizmatlariga haq to‘lash sug‘urta agenti bilan tuzilgan sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta mukofotlari (to‘lovlar)dan vositachilik taqdirlash puli shaklida amalga oshiriladi. Sug‘urta agentlari - jismoniy shaxslar sug‘urta shartnomalari bo‘yicha o‘z nomlariga, to‘lovlar amalga oshirilganda esa yaqin qarindoshlari (otasi, onasi, xotini, eri, o‘g‘li, qizi, opa-singillari va aka-ukalari) nomiga hujjatlarni yozishga, shuningdek o‘z foydasiga sug‘urta shartnomasi tuzishga va bunda ushbu sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta agenti sifatida ish ko‘rishga haqli emas. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari Sug‘urta brokeri yoki makleri yuridik shaxs bo‘lib, ular sug‘urtalanuvchi uchun sug‘urta kompaniyasini uning operatsiyalarini moliyaviy barqarorligi, sug‘urta shartlarini sug‘urtalanuvchi uchun qulayligi va boshqa omillardan kelib chiqib tanlashda maslahatchi rolini o‘ynaydilar. Sug‘urta brokerini sug‘urta agentidan asosiy farqi sug‘urtalanuvchi uchun uning keyingi harakatlarini aniqlab berishdagi malakali mustaqil maslahatchi bo‘lishi zarurligidadir. O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi qonunini 7- moddasida sug‘urta brokerlariga quyidagicha ta’rif berilgan: «Sug‘urta qilidiruvchining nomidan va topshirig‘iga binoan sug‘urta shartnomasi tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs sug‘urta brokeri hisoblanadi. Sug‘urta brokerining faoliyati sug‘urta sohasidagi boshqa faoliyat turlari bilan qo‘shib olib borilishi mumkin emas, qayta sug‘urta brokerining faoliyati bundan mustasnodir». Sug‘urta bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalarining operativ-moliyaviy faoliyati to‘g‘risida keng ma’lumotlarga ega bo‘lib, ularni tartibga solib, taqqoslab va tahlil qilib, broker sug‘urtalanuvchiga uning istagiga aynan ko‘proq mos keluvchi sug‘urta kompaniyasini tavsiya qiladi. Agar mazkur sug‘urta kompaniyasi bilan shartnoma tuzilgudek bo‘lsa, u holda sug‘urta kompaniyasi broker mehnatiga komission asosda (sug‘urta summasidan foizda) haq to‘laydi. Chet el amaliyotida brokerning komission rag‘bati brokeredj deb ataladi. Sug‘urta hodisasi ro‘y berganda broker sug‘urtalanuvchining maslahatchisi sifatida sug‘urta summasi yoki sug‘urta qoplamasini olishga yordam beradi. Qayta sug‘urtalash brokeri - o‘z nomidan va sug‘urtalovchining topshirig‘i bo‘yicha qayta sug‘urtalash shartnomasini tuzish va bajarishni tashkil etish faoliyatini amalga oshiradigan, qayta sug‘urtalash shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalanuvchi sifatida ish ko‘radigan yuridik shaxs. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari sug‘urtalovchilarning ustav kapitallarida qatnashishga haqli emas. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari quyidagi huquqlarga ega:  o‘z vakolatlari doirasida sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash)ning har qanday turi bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtalovchidan litsenziya mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug‘urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek uning to‘lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining boshqa ko‘rsatkichlarini olish;  ekspert va maslahat xizmatlari ko‘rsatish;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa huquqlar. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari quyidagilarga majbur hisoblanadi:  sug‘urta faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilish;  mijozlarning so‘rovlari bo‘yicha sug‘urta shartnomasi tuzish va bajarish bo‘yicha to‘liq, ishonchli va xolisona axborotni taqdim etish;  mijozning tijorat siri va boshqa sirini tashkil etadigan ma’lumotlarni oshkor qilmaslik;  sug‘urta bitimlari va operatsiyalarini tuzishda mustaqillik va betaraflikka rioya qilish;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa majburiyatlarni bajarish. Sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) brokeri o‘zi bilan sug‘urtalanuvchi o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida xizmatlar ko‘rsatadi. Sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) brokerlari xizmatlariga haq to‘lash vositachilik taqdirlash puli shaklida amalga oshiriladi, uning miqdori shartnomada belgilanadi. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari sug‘urta turlari bo‘yicha tushuntirish ishlari olib boradilar, sug‘urtalovchilar tomonidan taklif etilgan dasturlar va sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartlarini ularning samaradorligi yuzasidan tekshiradilar va ulardan eng maqbul variantni tanlab oladilar. Yuqorida ta’kidlanganlaridan kelib chiqib, brokerning asosiy funksiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) sug‘urta predmetini baholash, ya’ni mijoz aynan qaysi sug‘urta turiga muxtojlik sezayapti va aynan qaysi tavakkalchiliklardan; 2) qator sug‘urtalovchilarning xizmatlari va moliyaviy holatlarini solishtirma tahlil qilish; 3) mijoz uchun, broker nuqtai nazarida, eng ma’qul sug‘urtalovchini tanlash; 4) sug‘urta shartnomasini hujjatli rasmiylashtirish (sug‘urtalanuvchi roziligi bilan); 5) sug‘urtalanuvchidan sug‘urtalovchiga sug‘urta badallarini o‘z vaqtida kelib tushishini nazorat qilish; 6) sug‘urta hodisasi ro‘y berganda sug‘urtalanuvchiga sug‘urta summasi yoki sug‘urta qoplamalarini olishda maslahatlar va yordam berish. Amaliyot guvohlik beradiki, sug‘urta tavakkalini to‘g‘ri baholashni faqatgina sug‘urta tizimida uzoq yillik tajribaga ega bo‘lgan malakali mutaxassislargina amalga oshirishlari mumkin. 3. Sug’urta bozorini rivojlantirish yo’llari Iqtisodiy islohotlar sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqozo etmoqdaki, buni e’tiborga olgan holda sug‘urta va lizing hamda boshqa moliyaviy xizmatlar hajmini ularning yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobidan kengaytirish, shuningdek, kapitalni jalb qilish hamda moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, “2022- 2026- yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi”1da qishloq xo‘jaligida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash ko‘lamini kengaytirish va sug‘urtalashning yangi mexanizmlarini amalga oshirish hamada mehnat migrantlarini moliyaviy va ijtimoiy qo‘llabquvvatlash, ularning hayoti va sog‘lig‘ini sug‘urtalash amaliyotini kengaytirish masaalasiga e’tibor qaratilgan. Sug‘urta kompaniyalarining tashkiliy shakliga ko‘ra 5 ta turi faoliyat yuritadi. Ular quyidagilar:  davlat sug‘urta kompaniyalarida davlat sug‘urtachi sifatida ishtirok etadi  xususiy kapital aksiyadorlik sug‘urta kompaniyalarida jismoniy shaxslarga tegishli ustav kapitaliga ega turli jamiyatlar ko‘rinishida sug‘urtachi sifatida ishtirok etadi  o‘zaro sug‘urtalash kompaniyalari, bunda nodavlat tashkiliy shakllari jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan ulushli asosda o‘z mulkiy manfaatlarini sug‘urtali himoya qilish maqsadida yaratiladi  sug‘urta faoliyatining nodavlat nafaqa fondlari tashkiliy shakli aholini ijtimoiy himoya qilishga mo‘ljallangan ixtisoslashgan qayta sug‘urtalash kompaniyalari sug‘urta hodisalarini o‘zaro shartnoma asosida qayta sug‘urtalashni ta’minlaydi Mamlakatimizda bosqichma - bosqich bozor munosabatlari shakllanishi va rivojlanishi, iqtisodiyot subyektlarining yuksak darajadagi iqtisodiy mustaqilligi, erkinligi darajasi ortib borayotgan jarayonda doimo risklar mavjud bo‘lishi kuzatiladi. Ular manfaatlariga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan va doimiy takrorlanib turadigan risklarni qayta taqsimlash, ya’ni o‘ziga xos bo‘lgan maxsus xizmat bilan sug‘urta shug‘ullanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 27-noyabrdagi 413-sonli Qarori sug’urta faoliyatida muhim yangilik bo’ldi. Ilk bor sug’urtalovchilarning ustav kapitaliga eng kam miqdorlar belgilandi. Sug’urtalovchilar va sug’urta brokerlarining sug’urta faoliyatini litsenziyalash to’g’risida nizom, sug’urta faoliyati klassifikatori tasdiqlandi. Ushbu qaror sug’urta bozorini yanada rivojlantirish, raqobatni kuchaytirish, sug’urta faoliyatining zamonaviy va yangi turlarini yaratish, sug’urtalaovchilarning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, ularning hududiy tarmoqlarini kengaytirish va sug’urtani nazorat qilish shakllarini takomillashtirish bo’yicha muhim hujjat bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 21 fevraldagi «Maxsus elektron tizim orqali ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash tartibi toʼgʼrisidagi yagona nizomni tasdiqlash haqida»gi 80-son Qarori bilan sugʼurta faoliyati klassifikatoriga qoʼshimcha sugʼurta klasslarini qoʼshish orqali kengaytirildi, Hayotni sugʼurta qilish sohasiga V-klass “Majburiyatlarni taʼminlash uchun hayotni sugʼurtalash”, VI-klass “Uzoq muddatli ixtiyoriy pensiya sugʼurtasi”, VII-klass “Kapitalni qaytarish bilan hayotni sugʼurtalash” klasslari kiritilgan boʼlsa, umumiy sugʼurta sohasiga 18-klass “Tibbiy sugʼurta” klassi kiritildi. Ma’lumki, jahon amaliyotida yirik tavakkallarni sug‘urtalashda mamlakatdagi bir necha sug‘urta tashkilotlarini guruhlarga, jamiyatlarga yoki uyushmalarga jamlash orqali, qayta sug‘urtalash tashkilotlarini tuzish tajribasi XIX asrdayoq yo‘lga qo‘yilgan. Mamlakatimizda esa, shu kunga qadar bu muhim mexanizmdan foydalanilmayapti. Qonunosti hujjatlaridagi turli to‘siq va cheklovlar esa, mazkur mablag‘lardan samarali foydalanish, jumladan, ularni sug‘urta kompaniyalarining ustav kapitaliga jalb etish imkonini bermaydi. Bir so‘z bilan aytganda, qonun hujjatlaridagi eskirgan normalar, tafovutlar, chalkashliklar va boshqa kamchiliklar bu kompaniyalar uchun istiqbol eshiklarini yopib qo‘ygan. Islohotlarning hozirgi bosqichida iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta`minlashga, aholi hayotining sifati va darajasini oshirishga yo ‘naltirilgan moliyaviy xizmatlarni faol rivojlantirish respublikada sug’urta bozorining rolini kuchaytirishni va sug’urta vositalarini keng qo ‘llashni taqozo etmoqdaki, ushbu xususida Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev sug’urta xizmatlari bozorini rivojlantirish masalalari bo ‘yicha o ‘tkazgan yig’ilishida quyidagi fiklarni bildirdilar: “Sohaga nazoratchi emas, ilg’or va zamonaviy standartlarni joriy etadigan, barcha ishtirokchilar o‘rtasida chinakam raqobat muhitini yaratib, sug’urta bozorini rivojlantiradigan tuzilma kerak” Shu bois, Moliya vazirligi huzuridagi Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasi tugatilib, Sug’urta bozorini rivojlantirish agentligi tashkil etildi. Shuningdek, sug’urta sohasini o ‘rta va uzoq muddatli rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish, 2022 yilgacha aholi jon boshiga to ‘g’ri keladigan sug’urta mukofoti hajmini 3 baravar, sohaning yalpi ichki mahsulotdagi ulushini esa 2 barobarr oshirish vazifasi qo ‘yildi. 5-Jadval(https://imda.uz/oz/) 2020 - 2022 yillarda O ‘zbekiston Respublikasining sug’urta bozorini jadal rivojlantirishning maqsadli ko ‘rsatkichlari Mamlakatimizda sug‘urta bozorini rivojlantirish masalalari o‘rganish natijasida quyidagi xulosalar shakllandi: Birinchidan, bugungi kunda mamlakatimiz milliy sug‘urta bozori nisbatan tez rivojlanayotgan bo‘lsada, bugungi kun jahon talablariga to‘liq javob bera olmaydi. Ikkinchidan, sug‘urta xizmatidan foydalanayotgan va foydalanishi mumkin bo‘lgan aholining aksariyat qismi, sug‘urta haqida to‘liq ma’lumotga ega emas. Holbuki, bu sug‘urta turiga talabning ortishi sug‘urtalanuvchi va sug‘urtalanuvchiga moliyaviy holatini yaxshilashda o‘zining salmoqli xissasini qo‘shadi. Yuridik shaxslar sug‘urta qildirishi uchun, birinchi navbatda, ularga ishonch kerak. Jismoniy shaxslarga esa to‘g‘ri ma’lumot. Ma’lumotlar to‘g‘ri va to‘liq bo‘lishi ularni sug‘urtadan to‘g‘ri va maqsadli foydalanishga jalb qiladi. Bu jarayonni amalga oshirish uchun sug‘urta bozoriga malakali mutaxasislar talab etiladi. Sug‘urta kompaniyalarida faoliyat yuritayotgan aksariyat hodimlar sug‘urta ishining mutaxassisi emas. Bir bo‘lim xodimi ikkinchi bo‘lim xodimining faoliyati, amalga oshirayotgan ishlari haqida ma’lumotga ega emas. Agentlar faoliyatida ham xuddi shunday muammo mavjud. Natijada sug‘urtalanmoqchi bo‘lgan shaxsga sug‘urta xizmatlari to‘g‘ri va to‘liq yetkazilmaganligi natijasida aholi to‘liq ma’lumotga ega bo‘lmasdan sug‘urtaga bo‘lgan talabning pasayishi va faoliyatga nisbatan ishonmaslik holatlari yuzaga kelmoqda. Sug‘urta faoliyatini rivojlanishi uchun sug‘urta xizmatlarini keng ko‘lamda reklama qilish samarali natija beradi talab etiladi. Eng ommabop bo‘lgan ijtimoiy tarmoqlar: telegram, instagram va boshqa ijtimoiy tarmoqlarda sug‘urta xizmatlari va uning afzalliklari haqida ma’lumot berib turish. Misol uchun sug‘urta xizmatlari bo‘yicha telegramda bir kanal ochib, bu haqida boshqa kanallarga ma’lumot tashlash orqali, aholini sug‘urta kanaliga a’zo qilish va sug‘urta faoliyatining yangiliklaridan muntazam ravishda xabardor qilib turish mumkin. Ya’ni, aholining sug‘urtaga bo‘lgan ishonchini ortishini ta’minlash maqsadida sug‘urtaga nisbatan aholining huquqiy savodxonligini oshirish, ya’ni sug‘urta to‘g‘risida qabul qilingan qonun, qarorlar to‘g‘risida va sug‘urta faoliyati qonun bilan himoyalanishi to‘g‘risida mijozlarga muntazam ravishda ma’lumotlar berib borish mumkin. Turkiya davlatining qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi bo‘yicha tajribasi o‘rganildi.Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi PF-60 sonli Farmoni”da rivojlangan xorijiy davlatlarda qishloq xo‘jaligi sug‘urtasiga oid amaliy tajribasi batafsil o‘rganish va hukumatga aniq takliflar tayyorlab, uni amaliyotga tadbiq etish ko‘zda tutilgan etilgan.Mazkur muhim vazifasini amalga oshirish maqsadida qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi bo‘yicha dunyoda andoza sifatida tan olingan Ispaniya va Turkiya davlatlari tajribasini o‘zlashtirish bo‘yicha ishchi guruh tomonidan o‘rganish ishlari amalga oshirildi.Joriy yilning 11-18-dekabr kunlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta bozorini rivojlantirish agentligi boshchiligidagi ishchi guruh O‘zbekistonning Turkiyadagi elchixonasi ko‘magida Turkiya davlatining qator tashkilotlarida bo‘ldi.Turkiyada qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi bo‘yicha qonun 2005-yilda qabul qilingan bo‘lib, bu yo‘nalishda 16 yillik tajribaga ega ekanligi, o‘z o‘rnida ushbu davlatning sug‘urtalash bo‘yicha boy tajribasi dunyoning qishloq xo‘jaligi rivojlangan boshqa davlatlarida, jumladan, Ozarbayjon va Makedoniya kabi davlatdarda samarali qo‘llanilib kelinayotganligi hamda yurtimiz iqlimi bilan mutanosibligi kabi jihatlari ayni shu davlatlar amaliyotini o‘rganish uchun asos sifatida olindi.Ilk uchrashuv Anqara shahrida Qishloq va o‘rmon xo‘jaligi vazirligining Qishloq xo‘jaligi sug‘urtasini rivojlantirish boshqarmasi boshlig‘i Burxan Demirok, boshqarma boshlig‘i o‘rinbosari Bekir Engurulular bilan bo‘lib o‘tdi. Uchrashuvda Turkiya qishloq xo‘jaligi sug‘urtalash tizimi, uni rivojlantirishda davlatning ko‘magi, subsidiyalarni ajratish mexanizmlari ishchi guruh a’zolariga tushuntirildi. Uchrashuvda ushbu vazirlik tomonidan sug‘urta shartnomalari shakli, har bir ekin turlari bo‘yicha tariflari, sug‘urta mukofotlarining davlat tomonidan subsidiyalanadigan miqdorlari tasdiqlanishi alohida ta’kidlandi. Yana bir muhim jihat shundan iboratki, Turkiya davlatida Qishloq va o‘rmon xo‘jaligi vazirligi tavsiyasiga ko‘ra har yili ustuvor yo‘nalishlardagi sug‘urtalanadigan hosil turlari va subsidiyalar miqdori Prezident tomonidan tasdiqlanadi.TARSIM – bu sug‘urta tashkilotlari va davlat ishtirokida sug‘urta sherikchiligi asosida faoliyat yurituvchi yuridik shaxs maqomidagi tashkilot bo‘lib, unda fermerlar sug‘urta tashkilotlariga to‘lagan sug‘urta mukofotlari hamda davlat tomonidan ajratilgan subsdiya mablag‘lari jamlanib boriladi. Tashkilotni davlat va nodavlat organlar vakillaridan iborat 7 kishilik Kuzatuv kengashi boshqaradi. Ushbu tashkilotga qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi bilan shug‘ullanuvchi 24 ta sug‘urta shirkatlari a’zo hisoblanadi.TARSIM – bu sug‘urta tashkilotlari va davlat ishtirokida sug‘urta sherikchiligi asosida faoliyat yurituvchi yuridik shaxs maqomidagi tashkilot bo‘lib, unda fermerlar sug‘urta tashkilotlariga to‘lagan sug‘urta mukofotlari hamda davlat tomonidan ajratilgan subsdiya mablag‘lari jamlanib boriladi. Tashkilotni davlat va nodavlat organlar vakillaridan iborat 7 kishilik Kuzatuv kengashi boshqaradi. Ushbu tashkilotga qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi bilan shug‘ullanuvchi 24 ta sug‘urta shirkatlari a’zo hisoblanadi.Shuningdek, “Bereket Sigorta” va “Turkey Sigorta” sug‘urta tashkilotlari ekspertlari bilan ham uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. Kompaniya vakillari o‘z tajribalaridan kelib chiqqan holda, sohada erishilgan natijalar bilan o‘rtoqlashdi.Xizmat safarining so‘nggi kunida Sug‘urta bozori va Pensiya jamg‘armasini rivojlantirish agentligi vakillari bilan uchrashuv bo‘lib o‘tdi. O‘tkazilgan muloqotlar natijasida o‘zaro manfaatli kelishuvlarga erishildi. Turkiya hukumati tomonidan yurtimizda agrosug‘urtani rivojlantirish yuzasidan har qanday ko‘makka tayyor ekanliklarini bildirishdi.Ishchi guruh tomonidan tez kunlarda o‘rganilgan xorijiy tajriba asosida qishloq xo‘jaligi sug‘urtasini takomillashtirish yuzasidan hukumatga takliflar kiritish ko‘zda tutilgan. Davlatlararo do‘stona munosabatlar yo‘lga qo‘yilishi va yurtimizda oqilona siyosat olib borilishi natijasida, bu kabi hamkorlik aloqalari yangi bosqichga chiqishida hamda halqimiz farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston delegatsiyasi Ispaniya qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi tajribasini o‘rgandi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60 sonli Farmonining 136-bandida qishloq xo‘jaligida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash ko‘lamini kengaytirish va sug‘urtalashning yangi mexanizmlarini amalga oshirish belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra, qishloq xo‘jaligida sug‘urtalash tizimini takomillashtirish, shu jumladan “Qishloq xo‘jaligi tavakkalchiliklarini sug‘urtalash to‘g‘risida”gi qonunini qabul qilish vazifasi tegishli vazirlik mas’ullariga yuklatilgan. Mazkur Farmon ijrosini o‘z vaqtida ta’minlash uchun joriy yilning 21-noyabridan 25- noyabriga qadar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta bozorini rivojlantirish agentligi boshchiligidagi Qishloq xo‘jaligi vazirligi va “O‘zagrosug‘urta” AJ vakillaridan iborat ishchi guruh Ispaniyada bo‘lib, O‘zbekistonning Ispaniyadagi elchixonasi ko‘magida mamlakatning rivojlangan qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi bo‘yicha boy tajribasini o‘rganish maqsadida qator davlat va nodavlat tashkilotlarida rasmiy uchrashuvlar o‘tkazdi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad, ilg‘or xorijiy tajribani o‘zlashtirib, yurtimiz qishloq xo‘jaligi sohasida sug‘urtalash tizimini takomillashtirish, zamonaviy standartlarga javob bera oladigan va sohada faoliyat yurituvchi tadbirkor va fermerlarning yetishtirgan hosillarini turli xavf-xatarlardan himoyalashning yangicha mexanizmlarini yaratishdan iborat. Shuni ta’kidlash muhimki, rivojlangan agrar davlatlar tajribalari o‘rganilganida, Ispaniya davlati qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi sohasida 42 yillik boy tajribaga ega ekanligi, o‘z o‘rnida ushbu davlatning sug‘urtalash tizimi duyoning qishloq xo‘jaligi rivojlangan boshqa davlatlarida ham andoza sifatida tan olinganligi hamda yurtimiz bilan iqlimiy mutanosibligi jihatidan yaqinligi hisobga olindi. Ilk rasmiy uchrashuv Ispaniya Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzuridagi Agrar sug‘urta bo‘yicha davlat agentligi (ENESA) rahbari Migel Peres va ijrochi direktor Karmen Sancheslar bilan bo‘lib o‘tdi. Unda sug‘urtalash bo‘yicha davlat va xususiy sektor birgalikda faoliyat olib borish mexanizmi tushuntirildi. Shuningdek, Iqtisodiyot va raqamli transformatsiya vazirligi huzuridagi Sug‘urta Kompensatsiyalari konsorsiumi (CCS) direktori o‘rinbosari Xose Antonio Puerto bilan uchrashib, qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi sohasida Konsorsiumning roli va uning faoliyati haqida ma’lumotlar olindi. Shuni ta’kidlash o‘rinli-ki, yuqori xatarli sug‘urta risklarni qayta sug‘urtalash bilan shug‘ullanadigan ushbu tashkilotning analogini O‘zbekistonda ham tashkil etish orqali davlatning katta miqdordagi moliyaviy yo‘qotishlarini oldini olish mumkin. Shuningdek, “Agroseguro” kompaniyasi boshqaruvi, “MAPFRE” sug‘urta kompaniyasi va Qishloq xo‘jaligi kooperativlari federatsiyasida ham o‘zaro hamkorlik masalalari muhokama etildi.Bo‘lib o‘tgan muloqotlar natijasida tomonlararo manfaatli natijalarga erishildi hamda kelgusida agrosug‘urta sohasini rivojlantirish yuzasidan o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga kelishib olindi. 1-rasm Bu borada Ispaniya hukumati vakillari doimo yordamga tayyor ekanligini bildirdi. Ishchi guruh o‘rganishlarni davom ettirgan holda, sohaga tegishli islohotlarni amalga oshirish va hukumat darajasida qonunchilikka takliflar berish uchun Turkiya davlatining qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi bo‘yicha to‘plangan tajribasini o‘rganishni rejalashtirgan. 2022-yilning 2-mart kuni Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligida yangi tahrirda qabul qilingan “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining mazmun-mohiyatini keng jamoatchilikka yetkazish maqsadida, Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta bozorini rivojlantirish agentligi hamda To‘lovlarni kafolatlash jamg‘armasi rahbar va mas’ul xodimlar ishtirokida matbuot anjumani o‘tkazildi.Tadbirda Agentlik mutasaddilari tomonidan ishtirokchilarga “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun bilan amaliyotga joriy etilayotgan o‘zgarishlar, O‘zbekiston sug‘urta bozorining moliyaviy ko‘rsatkichlari hamda sug‘urta sohasida qabul qilingan yangi normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida ma’lumot berildi. Xususan, yangi tahrirdagi “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasi rivojlanishining beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 2-avgustdagi PQ-4412-sonli qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan va qabul qilinganligi ta’kidlab o‘tildi. 3-rasm Ushbu Qonunning ishlab chiqilishidan asosiy maqsad – to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat qoidalarini qonun darajasida belgilash va sug‘urta faoliyati sohasidagi munosabatlarni boshqarishning yagona mexanizmini yaratish hisoblanadi.“Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun sug‘urta sohasida tajribadan o‘tgan milliy amaliyot va xalqaro tamoyillarga asoslangan bo‘lib, 10 ta bob va 72 ta moddani o‘z ichiga oladi. Qonun bilan quyidagi asosiy o‘zgarishlar amaliyotga joriy etilmoqda:  sug‘urta shartnomasi sug‘urtalovchi va sug‘urta qildiruvchi o‘rtasida yozma yoki elektron shaklda tuzilishi mumkin;  sug‘urtalovchilar (qayta sug‘urtalovchilar) aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etiladi;  sug‘urtalovchilarning, sug‘urta brokerlarining hamda ular alohida bo‘linmalarining rahbarlari va bosh buxgalterlari malaka talablariga muvofiq bo‘lsa tayinlanadi;  sug‘urta xizmatlari iste’molchilarining qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida sug‘urtalovchilar belgilangan prudensial normativlarga rioya etishi shart. . O‘zbekiston Respublikasi sug‘urta bozorining tuzilishi 6-Jadval(https://imda.uz/oz/) Shuningdek, sug‘urta zahiralarida ham o‘zgarish amalga oshirilgan bo‘lib, qonunda ogohlantirish chora-tadbirlari zahirasi olib tashlandi.“Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi qonun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2021-yil 23- noyabrda imzolangan hamda 2022-yil 25-fevraldan boshlab kuchga kirgan. Ko'pgina hollarda, ayniqsa sug'urta qilish uchun katta tavakkalchiliklarni o'z zimmasiga olgan holda, sug'urtalovchilarning hamkorligi zarur. Bu hamkorlik qo'shma sug'urta va qayta sug'urtalash shaklida amalga oshiriladi. Sug'urtani xalqaro iqtisodiy munosabatlarning bir qismi sifatida tashkil etishning muhim tamoyili sug'urta sohasidagi xalqaro hamkorlik bo'lib, u jahon xo'jalik aloqalarini chuqurlashtirish va kengaytirish sharoitida ob'ektiv zaruratdan kelib chiqadi. XULOSA Jahon amaliyotida erkin iqtisodiy munosabatlarni yo'lga qo'yishning yagona modeli sifatida tan olingan bozor iqtisodiyoti avvalo chuqur tahliliy va ilmiy asoslangan yechimlarni talab etadi. Sug'urta bozoridagi raqobat turlari. Sug'urta bozorida raqobatning mohiyati va roli. Kompaniyaning moliyaviy ko'rsatkichlari Bozor islohotlarining boshlanishi bilan Rossiya bozori sug'urta xizmatlari barqaror o'sish sur'atini ko'rsatmoqda. Faol o'sish bosqichida bo'lgan Rossiyada sug'urta tizimini rivojlantirish uchun davlatda ham, sug'urta xizmatlari bozorini faollashtirishning samarali ma'muriy va iqtisodiy usullari ham zarur. mintaqaviy darajalar, bu, bir tomondan, sug'urta sifatida foydalanish imkonini beradi moliyaviy vosita aholi, tadbirkorlik sub'ektlari va davlat manfaatlarini himoya qilish, byudjet yukini kamaytirish, ikkinchi tomondan, sug'urta kompaniyalari mablag'larini samarali jalb qilish; moliya institutlari iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning investitsiyalarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish va barqaror ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash uchun sug‘urta qoplamasini ta’minlash, innovatsion va investitsiya faoliyatida sug‘urtalangan shaxslarning pul mablag‘larini to‘plash. Zamonaviy davrda sug'urta biznesini tashkil etishning asosiy fundamental xususiyati (sovet davridan farqli o'laroq) uni monopoliyadan chiqarish va sug'urta tashkilotlari o'rtasida raqobatni rivojlantirishdir. Davlat sug'urtasi bilan bir qatorda xususiy sug'urta ham paydo bo'ldi va rivojlanmoqda. Raqobat, qoida tariqasida, ixtiyoriy sug'urtani anglatadi. Raqobat sug‘urta tashkilotlarini sug‘urtaning yangi turlarini ishlab chiqish va joriy etishga, ularni doimiy ravishda takomillashtirishga, assortimentini kengaytirishga va sug‘urta xizmatlari bozorining qo‘shimcha segmentlarini qamrab olishga undaydi. Sug'urtaning bir xil turlarini amalga oshirishda sug'urta kompaniyalari o'rtasidagi raqobat shartnoma tuzish va sug'urta badallarini to'lash, tarif stavkalarini pasaytirish, sug'urta tovonini va sug'urta qoplamasini o'z vaqtida to'lash uchun qulay shakllarni yaratishda namoyon bo'ladi. Barcha sohalarda raqobat bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy shartidir. Shu bilan birga, sug'urta jismoniy va yuridik shaxslarni sug'urta himoyasini ta'minlashga qaratilgan faoliyatning alohida turidir. Shu bois sug‘urta kompaniyalari bankrot bo‘lib qolmasligi, o‘z faoliyatini to‘xtatib qo‘ymasligi uchun sug‘urtani shunday tashkil etish zarur. Bunga sug'urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning maxsus usullari, shuningdek, sug'urtaning huquqiy va iqtisodiy asoslarini aniq ishlab chiqish orqali erishiladi. Demak, ikkinchi tamoyil - mustahkam huquqiy va iqtisodiy asosga asoslangan sug'urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zarurati. Raqobatga xos bo'lgan sug'urta raqobatini mutlaq toifa sifatida ko'rib chiqish mumkin emas. Ko'pgina hollarda, ayniqsa sug'urta qilish uchun katta tavakkalchiliklarni o'z zimmasiga olgan holda, sug'urtalovchilarning hamkorligi zarur. Bu hamkorlik qo'shma sug'urta va qayta sug'urtalash shaklida amalga oshiriladi. Sug'urtani xalqaro iqtisodiy munosabatlarning bir qismi sifatida tashkil etishning muhim tamoyili sug'urta sohasidagi xalqaro hamkorlik bo'lib, u jahon xo'jalik aloqalarini chuqurlashtirish va kengaytirish sharoitida ob'ektiv zaruratdan kelib chiqadi. Shunday qilib, sug‘urta tashkilotlarining ham mamlakat ichida, ham xorijdagi hamkorligi ham sug‘urta faoliyatini tashkil etishning muhim tamoyilidir . Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O‘zbekiston, 2023 yil. 2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz. 3. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni http://www.lex.uz.; 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz.; 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3270-sonli Qarori http://www.lex.uz.; 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Pul- kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-3272- sonli Qarori http://www.lex.uz.; 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 8 sentyabrdagi «O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» gi PF-5185-sonli Farmoni http://www.lex.uz.; 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2018 yil 23 martda «Bankxizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “2017— 2021 yillаrdа O’zbеkistоn Rеspublikаsini rivоjlаntirishning bеshtа ustuvоr yo’nаlishi bo’yichа Hаrаkаtlаr Strаtеgiyasi to`g`risida”gi Pf 4947-Sonli Farmoni Toshkent 07.02.2017 10.“Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investitsiyaviy faolligini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi №PQ-1317 sonli Qarori. 06.04.2010 y. 11.Abdullayeva Sh.A. «Pul, kredit va banklar» T. «Moliya» 2020 y. 12.Abdullayeva Sh.A. «Bank ishi» T. «Moliya» 2018 y. 13.Abdullayeva Sh.A. «Bank risklari», T. «Moliya» 2020 y. 14. Abdullayeva Sh.Z. “Bank ishi” o‘quv qo‘llanma T. “Iqtisod-Moliya” 2019.-341b. 15. Abdullayeva Sh.Z., Omonov A.A. “Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish”. O‘quv qo‘llanma./ –T.: “Iqtisod-Moliya” 2016.-120b. 16.Aymuhamuhamedova N.I.Xalqaro bank ishi.-Toshkent,Toshkent,2010. 17.Burxanov A., Ruzmetov Q. “Ilmiy ijodiyot metodologiyasi”. O‘quv qo‘llanma. T. 2016 18.Mullajonov F. “O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi”, T.: 2021 yil 19.Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R. “Pul, kredit va banklar”. Darslik. 20.R.R.Tojiyev “Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari”.T.2019y. 21.R.G. Olxova. Bankovskoye delo.Uchebnoye posobiye. M. KNORUS.2018. 22.V.N.Kursov,G.A.Yakovlev. Buxgalterskiy uchet v kommercheskom banke. Uchebnoye posobiye.M.INFRA-M.2018g. 23. Qoraliyev T.M.Qodirov E.T.Muhamedjanov K.A. Xorijiy mamlakatlarda bank ishi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent-2012 24.O.Iminov va boshq. Bank ishonchli hamkor.T.Akademiya,2015 y. 25. Karlibayeva R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliya lashtirish. T.: Cho’lpon nomidagi nashr., 2011y. 26. A.Nurullayev “Mutaxassislikka kirish” fanidan mustaqil ishlar majmui. O‘quv qo‘llanma. T.2015 28.S.V.Galitskaya. Dengi kredit i banki. M. EKSMO 2016 g. 29.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlari: Qo‘shimcha adabiyotlar va internet saytlari 1.«Bank axborotnomasi 2019 y. yil aprel – dekabr sonlari 2.«Bankovskiy vestnik» 2019 yil yanvar –iyun sonlari 3.«Bozor, pul va kredit» 2017y.\2019 yanvar – dekabr sonlari Internet saytlari 1. Axborot ta’lim tarmog‘i / http://ziyonet.uz/ 2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining ta’lim portali/ http://edu.uz/ 3. Masofaviy ta’lim va kitoblar/ http://e-ilm.uz/ 4. Posledniye novosti po razvitiyu IKT v O‘zbekistane// http://uzinfocom.uz/ mf5. Jurnal ekonomicheskoye obozreniye// http://rewiev.uz// 5. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/ 6. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi / http://soliq.uz/