Ilmiybaza.uz SUN’IY QURITISH QURIMALARI VA ULARNI ISHLASH PRINTSIPLARI Reja: 1. Quritish qurilmalari tuzilishi. 2. Konvektiv quritgichlar. 3. Lentali quritgichlar. 4. Barabanli quritgichlar. 5. Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar. 6. Sochib beruvchi quritkichlar. 7. Kontaktli kuritish. 8. Quritishda resurs tejamkor issiqlik tashuvchilardan foydalanishga asoslangan zamonaviy quritgichlar. Ilmiybaza.uz Meva-sabzavotlarni quritishdan maqsad ularning namligini qochirib, mikroorganizmlar rivojlanmaydigan hamda har xil biologik jarayonlar ro’y bermaydigan xolga keltirishdir. Quritishning shunday bir me’yori borki, namlik miqdori o’sha darajadan pasaysa mikroorganizm rivojlana olmaydi. Bu minimal darajadagi bakteriyalar uchun 30% ni, achitqi bakteriyalar uchun 15-20% ni tashkil qiladi. SHu sababli quritishdan keyin sabzavotlarning namligi 15-25% bo’lsa, ularni chiritmay sifatli saqlash mumkin. 1. Quritish qurilmalari tuzilishi. Ishlab chiqarish korxonalarida qo’llaniladigan quritgichlar konstruksiyalari turli-tumandir. Ular bir-biridan har xil belgilariga qarab farqlanadi. Qattiq, nam materialga issiqlik uzatish turiga qarab konvektiv, kontaktli va mahsus quritgichlarga bo’linadi. Issiqlik eltkich sifatida havo, gaz va bug’ qo’llanilishi mumkin. Quritish kamerasidagi bosim kattaligiga qarab, vakuum va atmosfera bosimida ishlaydigan quritgichlarga bo’linadi. Jarayonni tashkil etish usuliga qarab, davriy va uzluksiz ishlaydigan quritgichlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari, material va issiqlik eltkich harakatiga qarab parallel, qarama-qarshi va o’zaro kesishgan yo’nalishli quritgichlar tayyorlanadi. Yuqorida qayd etilganlardan ko’rinib turibdiki, quritgichlarni umumlashtiruvchi klassifikaiiya qilish juda kiyin. SHuning uchun, quyida issiqlikni uzatish va quritilayotgan material qatlamining holatiga qarab guruhlarga ajratilgan quritgichlar konstruksiyalarini ko’rib chiqamiz. Halq xo’jaligining turli sohalarida kamerali, tunnelli, lentali, shaxtali, sirtmokli, mavhum qaynash qatlamli, barabanli, tebranma, jo’vali, purkovchi, pnevmatik, ikki pogonali va boshqa quritgichlar qo’llaniladi. Kamerali quritgichlar konvektiv qurilmalar ichida eng sodda tuzilgan va qobiq ichida vagonetkalar joylashgan bo’ladi. Vagonetkalar tokchalarida nam material joylashtiriladi. Havo kaloriferda qizdirilib, ventilyator yordamida haydaladi va material ustidan yoki ichidan o’tib Ilmiybaza.uz namlikni bug’latadi. Ishlatib bo’lingan havoning bir qismi yangi havo bilan aralashtiriladi. Bu turdagi quritgichlar, odatda atmosfera bosimida ishlaydi. Ular kichik korxonalarda mayin rejim va past temperaturada nam materiallarni quritish uchun mo’ljallangan. Afzalliklari: tuzilishi sodda va ta’mirlash oson. Kamchiliklari: kamerali quritgichlarning ish unumdorligi kichik va mahsulot qurishi bir tekisda emas [17,18]. Tunnelli quritgichlar. Jarayonni tashkil etish bo’yicha bu qurilmalar uzluksiz ishlaydigan quritgichlar qatoriga kiradi. Bu quritgichlar to’g’ri to’rtburchak ko’ndalang kesimli uzun kameradan iboratdir. Nam material yuklangan - aravachalar temir relslar ustida harakatlanadi. Qurilmaning kirish va chiqish eshiklari zich yopiladi. Aravachalarning quritish kamerasida bo’lish vaqti quritish jarayoni davomiyligiga teng. Material yuklangan aravachalarning kameradan bir marta o’tishida nam material quritiladi. Issiqlik eltkich kaloriferda qizdirilib, ventilyator yordamida qurilmaga uzatiladi. Bu turdagi quritgichlarda issiqlik eltkich qisman retsirkulyatsiya qilinadi. Nam material va issiqlik eltkich Bug’allel yoki qarama-qarshi yo’nalishli bo’lishi mumkin. Ko’pincha kalorifer va ventilyator quritgichning yoniga yoki tomiga o’rnatiladi. Ishlatib bo’lingan havo quvur orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. Bu turdagi qurilmalarda, materialni aralashtirib bo’lmaydi va qurish bir tekisda emas; tunnelli quritgichlar o’lchami katta, donasimon materiallarni, sabzavot, meva, makaron va boshqa mahsulotlarni quritish uchun mo’ljallangan. Quritgich kamchiliklari: quritish tezligi kichik, jarayon uzoq muddatda davom etadi va bir tekisda emas. Lentali quritgichlar uzluksiz ishlaydigan quritgichlar qatoriga kiradi. Nam material qurilmaning tepa qismidagi bunker orqali yuklanadi va konveyrning yuqori lentasiga tushadi. Odatda, ikkita baraban orasiga tortilgan lenta teshikli bo’ladi va nam material uning ustida harakatlanadi. Lentaning ikkinchi uchiga etganda, material pastki konveyrga to’kiladi. Eng pastki konveyrdan, quritilgan material chiqarish bunkeriga to’kiladi. Ilmiybaza.uz Quritilayotgan materialning bir lentadan ikkinchisi to’kilib o’tishi uning aralashishiga sababchi bo’ladi. Natijada, quritish tezligi ortadi. Ko’pincha bunday quritgichlar ko’p lentali qilib yasaladi. Material va issiqlik eltkich o’zaro kesishgan yo’nalishda harakatlanadi. SHu bilan birga, porallel va qarama - qarshi yo’nalishli quritgichlar ham ishlab chiqariladi. Bunday quritgichlarda issiqlik eltkich qisman retsirkulyatsiya qilinishi mumkin. Havoni retsirkulyatsiya va oraliq qizdirilishi tufayli lentali quritgichlarda mayin quritish rejimlariga erishish mumkin. 1-rasm. Lentali quritgich. 1 - qobiq; 2 - lentali konveyr; 3 - etaklovchi barabanlar; 4 - yetaklanuvchi barabanlar; 5 - kalorifer; 6 - yuklovchi moslamali bunker. Lentali quritgichlarning ayrim konstruktsiyalarida, bir tekisda quritishga erishish uchun, material qatlamini aralashtirish va qatlamni tekislash uchun lenta ustiga mahsus ag’daruvchi moslama o’rnatiladi, quritgichning asosiy kamchiliklari: qo’pol, ko’p joy egallaydi, ta’mirlash va ekspluatatsiya qilish murakkab, ish unumdorligi kichik va issiqlik sarfi katta. Ilmiybaza.uz SHaxtali quritgichlar donador, sochiluvchan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Issiqlik eltkichni uzatish uchun quritgichning o’qi bo’ylab trubalar o’rnatilgan. Trubalarning ikkinchi uchida issiqdik eltkichni bir xilda taqsimlash uchun jalyuzlar o’rnatilgan. Issiqlik eltkichni uzatish va sirkulyasiya qilish sistemasi quritish hajmini ikkita zonaga bo’ladi. Birinchi zonada ikkinchi-sidan chiqayotgan issiqlikdan foydalaniladi. Birinchi zonada asosan sirtiy namlik, ikkinchisida esa - ichki namlik yo’qotiladi. Ikkinchi zonaga yuborilayotgan issiqlik eltkich dastavval shu zonadagi kondensatorda qisman quritiladi. Quritgichning tepa qismida ikkila oqim bir-biriga aralashib ketadi va kaloriferda qizdirilgandan so’ng, gazoduvka yordamida quritgichning birinchi zonasiga uzatiladi. Kuritilgan materialni to’kish uzluksiz ishlaydigan tokchali qadoqiagich yordamida amalga oshiriladi. Sirtmoqli quritgichlar pastasimon materiallarni uzluksiz quritishga mo’ljallangan. 2-rasm. Sirtmoqli quritgich (a) va to’rli lenta elementi (b). 1 - nam material ta’minlagich; 2 - isitiladigan juva-lar; 3 - cheksiz to’rli lenta; 4 - zanjirli konveyr; 5 - tayanchli mexanizm; 6 - shnekli bunker. Sirtmoqli quritgichlarda material 5….20 mm li qatlamda, ikki tomonidan issiq havo bilan isitiladigan juvalar qizdirilishi natijasida (masalan, qog’oz) quritiladi. Bu Ilmiybaza.uz qurilmada kamerali quritgichga qaraganda jarayon tezligi yuqori. Quritgich kamchiliklari: konstruktsiyasi murakkab va ekspluatatsion sarflar katta. Tebranma quritgichlar mayin dispers, polidispers, qumoq-qumoq va shular kabi boshqa, ya’ni mavhum qaynashga moyil bo’lmagan, materiallarni quritish uchun mo’ljallangan. Dispers material qatlamiga past chastotali tebranishlar ta’siri qatlamdagi issiqlik va massa almashinish jarayonlarni intensivlaydi. Undan tashqari, tebranishlar o’zaro kesishgan yo’nalishli, yuqori samarador va ideal siqib chiqaruvchi quritgichlar yaratish imkonini ochib beradi. Bu turdagi quritgichlarda temperatura va kontsentratsiya maydonlari bir tekisda bo’ladi. Tebranma mavhum qaynash qatlamini vertikal, gorizontal va novli qurilmalarda tashkil etish mumkin. Kimyo va oziq-ovqat sanoatlarida novli quritgichlar eng keng tarqalgan. Lekin, shuni alohida qayd etish kerakki, bu qurilmalar kichik qiyalik burchak ostida o’rnatilgan bo’ladi. Quritgich uzatmasi mayatnikli yuritkich - tebratgichdan iborat. Qatlam orqali o’tayotgan gaz oqimi va past chastotali tebranmalarning bir vaqtda ta’siri natijasida tebranma mavhum qaynash qatlami hosil bo’ladi. Bunday qatlamda massa va issiqlik almashinish juda yuqori bo’ladi. Barabanli quritgichlar uzluksiz ishlaydigan qurilmalar qatoriga kiradi va atmosfera bosimida donador, sochiluvchan materiallarni (mineral tuz, fosforit, qand lavlagi turpi, bug’doy, shakar va h.) quritish uchun qo’llaniladi. Issiqlik eltkich sifatida havo yoki tugun gazlari xizmat qiladi. Barabanli quritgichlar ichi bo’sh silindrdan iborat bo’lib, ufqda nisbatan kichik qiyalik burchagida o’rnatilgan bo’ladi. Baraban bandaj va roliklarga tayanib turadi. Uning aylanishi elektr yuritkich va reduktor, hamda tishli giddirak yordamida amalga oshiriladi. Barabaniing aylanish chastotasi 5...8 min1 dan oshmaydi. Quritgichga nam material ta’minlagich yordamida uzatiladi. Baraban aylanishi davrida material tepaga ko’tarilib pastga to’kiladi va bu jarayon uzluksiz davom etadi. SHu bilan birga, qurilma o’rnatilgani va ichiga mahsus nasadkalar joylanganligi sababli, quritilayotgan material to’kish Ilmiybaza.uz bunkeri tomoniga qarab harakatlanadi. Odatda nasadkalar silindrik barabanning butun uzunligi bo’ylab joylashtiriladi. Baraban ichida. material issiqlik eltkich bilan o’zaro ta’sirda bo’lib quritiladi. 3-rasm. Tebranma mavhum qaynash qatlamli quritgich. 1 - amortizator; 2 - prujina; 3 - to’kish lyuki; 4 - tebratkich; 5 - yuritkich; 6 - gaz taqsimlovchi teshikli panjara; 7 - tarnov; 8 - kuzatish oynasi. 4-rasm. Barabanli quritgich. 1 - o’txona; 2 - bunker; 3 - baraban; 4 - bandaj; 5 – tishli g’ildirak; 6 - ventilyator; 7 - tsiklon; 8- to’kish bunkeri; 9 - shlyuzli ta’minlagich; 10 - tayanch roliklar. Vertikal quritgich. Vertikal quritgichni tashqi tomoniga spiralsimon to’zitgich va yorug’lik o’tkazuvchi plyonka maxkamlangan va bularning barchasi quritish agentining regeneratsiyalash konturini hosil qilib beradi. Kamera ichida tross blok Ilmiybaza.uz tizimida quritish kassetalari joylashtirilgan. Quritgichga mahsulotni yuklash darchasi, kalorifer va ventilyator o’rnatilgan. Kamera quyosh nurlanishiga nisbatan yutish qobiliyati 0,89.....0,94 bo’lgan “qora nikel” turidagi ruhlangan temirdan ishlangan. Quritgichda tayanch nuqtalari orqali tross blok tizimi o’tkazilgan. Kameraning yuqori qismida spiral to’zitkichlar chulg’amidan iborat yuqori retsirkulyatsiya konturi bilan ulanuvchi tashqi tangensial bortli tuynuklar joylashtirilgan . 5-rasm. Vertikal ishlaydigan quritgich . Konvektiv quritish qurilmalarida mahsulotlar sifatli tayyorlanadi va tannarhi nisbatan arzon hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi viloyatlarining ishlab chiqarish korxonalarida turli xil konvektiv quritish qurilmalari keng tarqalgan bo’lib, turli meva-sabzavotlarni quritish uchun ishlatilmoqda. Nazorat savollari: 1. Kamerali quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. 2. Tunelli quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. 3. Lentali quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. 4. SHaxtali quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. Ilmiybaza.uz 5. Sirtmoqli quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. 6. Kamerali quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. 7. Tebranma quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. 8. Barabanli quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting. 9. Vertikal quritgichlar tuzilishi va ishlashini ayting.