Suv gigienasi Tuproq gigienasi Sport inshootlarining gigienasi. Jismoniy tarbiya va sport mashg’uloti davrida ovqatlanish gigienasi SUV VA TUPROQ GIGIYENASI Jismoniy tarbiya mashgʻulotlarida tuproq gigiyenasining ahamiyati Tuproq havo va suv kabi muhit hisoblanadi. U bilan odam bevosita butun hayoti davomida birga bо‘ladi. Yer yuzida yashaydi, tuproqdan suvni kavlab oladi. Har turli qazish ishlari va qishloq xо‘jalik ishlarini bajarib, odam doimo ba’zi bir tuproq omillari ta’sirida bо‘ladi. Ular sharoitga qarab inson sogʻligʻiga har-xil ta’sir kо‘rsatadi. Tuproqning ustki qavati murakkab mineral birikmalar kompleksidan(90-99%) va organik moddalardan (1-10%) iborat. Mineral qismi asosan qum, tuproq, ohak, loy va ular tarkibiga kiruvchi kremniy, alyuminiy, kalsiy, magniy tuzlari va boshqalardan, organik qismi о‘simliklar qoldigʻi va hayvonlar organizmi mahsulotlari chirishi natijasida hosil bо‘ladigan chirindidan (gumus) iborat.7 Tuproqning bu qavati juda kо‘p miqdorda mikroblar saqlaydi. Tpurpoqning geologik tuzilishiga qarab quyidagicha tafovut qilinadi; qum tuproq (80% dan ortiqrogʻi qum), qumloq tuproq (60% dan kо‘progʻi tuproq), sogʻ tuproq, shо‘rhok (xloridlarga boy), qora tuproq (20% kо‘progʻi chirindi), tо‘rfli tuproq va boshqalar. Tuproq gigiyenasi. Yer yuzasidagi ekologiya tizimlaridan amaliy ahamiyatga ega boʻlganlaridan biri tuproq hisoblanadi. Yorugʻlik, suv, harorat, oʻrab turgan muhit qatorida odam hayot faoliyati muhiti hisoblanadi. Tuproq- tabiiy hosila hisoblanib, yer qatlamining ustki qobigʻidan tirik jonzotlar, suv, havo ta'sirida hosil boʻlgan. Tuproq biosferaning bir qismi hisoblanib, kimyoviy moddalarni aylanishini ta'minlaydi. Oʻrab turgan muhit- odam ishtirokida davomiyli boshqariladi. Tuproqning yuza qavati murakkab majmua hisoblanib, uni 90-99% mineral birikmalardan va 1-10% organik moddalardan tarkib topadi. Tuproqning mineral qismi- bu asosan qum, loy, ohaktosh har xil tuzlarni yigʻindisidan iborat metallar boʻlib (alyuminiy, kaltsiy, magniy) organik modda hosilalari yoki gumus organik moddalarning chirishidan hosil boʻlgan qoldiq hisoblanadi. Tuproqni bu qavati nihoyatda koʻp miqdorda mikroorganizmlar tutadi. Geologiya tarkibiga asosan qumtuproq (80% va undan ortiq) nimqumtuproq, loytuproq (60% ortiq loy) nimloytuproq, xloridlarga boy tuproq, qars tuproq (20% va undan ortiq chirindi), torfli tuproq va hokazo. Tuproqni sifati va tarkibini gigiyena ahamiyati. Tuproq qattiq zarrachalardan, ular orasidagi havo va suv bilan toʻlgan qismdan iborat. Uni qattiq qismiga diametri 3 mm dan ortiq zarrachalar kirib ularga qattiq qum, diametri 1 mm dan kam mayda qum, loy, zang va choʻkmalar kiradi. Tuproqni mexanik tarkibi, zarrachalarni oʻlchamlari ularni tabiati havolanishi, suv tutishi, namligi, issiqlik hajmi issiqlik tartibi degan gigiyena xususiyatlarni aniqlab beradi. Tuproq katta (tosh, mayda tosh juda mayda tosh) va kichik zarralar (kichik, loysimon qumlardan iborat). Yirik zarrachali tuproq (qum, qora tuproq) yaxshi havo, suv oʻtkazish xususiyatiga ega, mayda zarrachali tuproq (loy, torf) nisbatan suv oʻtkazish, yuqori darajada gigroskopik va kapilyarlikka ega boʻladi. Tuproq zarrachalarining kattaligi eng muhim xususiyati havolanuvchanligini koʻrsatadi. Tuproqni havolanuvchanligi deganda tuproqni oʻtkazish xususiyati tushuniladi. Keyingi kerakli xususiyatlaridan biri namlanishidir. Namlanishi deganda tuproqni ma'lum bir hajmini namlikni va suvni yutishi, kapilyar kuchi bilan koʻtarib turishi inobatga olinadi. Masalan torfli tuproq oʻzini hajmiga nisbatan uch-besh barobar suvni tutishi, qum tuproq esa-20%ga qadar, loytuproq-70% suv tutishi mumkin. Tuproqni tozalash va zararsizlantirish usullari Tuproq doimo har-xil chiqindilar bilan ifloslanadi va agar ular tozalanish qobiliyatiga ega bо‘lmaganida edi unda yerda hayot bо‘lmas edi. Tuproq organik moddalarni epidemiologik jihatdan juda havfli noorganik moddalar – mineral tuzlar va gazlarga aylantirish mumkin. Buj uda ham murakkab protsess, bu о‘z-о‘zidan tozalanish deb aytiladi. U shunday yuz beradi: tuproqqa tushgan organik moddlar о‘zidagi kasal tugʻdiradigan mikroblar va gijja tuxumlari bilan birga qisman filtlanib, ushlanib qoladi va yutilib ketadi. Bioximiyaviy va mikrobiologik va protsesslar ta’sirida axlatlar tuproqdan о‘tib yoqimsiz hidini, zaharliligini va boshqa xususiyatlarini yо‘qotadi, ximiyaviy tarkibi radikal о‘zgarishiga uchraydi. Chiqindilarning uglevod qismi tuproqda karbonat angidrid va suvgacha oksidlanadi; yogʻlar glitserin va kislotalarga parchalanadi, shundan keyin karbonat angidrid va suvgacha oksidlanadi; oqsillar aminokislotalarga parchalanadi va undan azot ammiak formasida ajralib chiqadi, keyin oksidlanib nitrat va nitrit kislotalarga parchalanadi. Tuproqni oʻz-oʻzini tozalashi. Tuproqni oʻz-oʻzini tozalashi deb epidemiologiya tomonidan yuqumli kasalliklarni chaqiruvchilarni – organik moddalarni noorganik moddalarga - mineral tuzlarga va gazlarga aylantirib yuborish xususiyatiga aytiladi. Tuproqni oʻz-oʻzini tozalash tuproqqa tushgan organik moddalar, kasallik chaqiruvchi mikroblar, gijja tuxumlarini sekin-asta filtirlanib oʻtishdan, unga singib ketishidan iborat boʻladi. Biokimyoviy, biologik, geokimyoviy jarayonlar natijasida tuproqdan oʻtish bilan rangsizlanadi, qoʻlansa hidlar yoʻqoladi, zaharli xususiyati, kasal chaqirish xususiyati va boshqa salbiy xususiyatlari yoʻqoladi. Tuproqni epidemiologik ahamiyati. Bakteriyalar, aktinomitsetlar, mikoplazm, zamburugʻlar, parazit zamburugʻlar, suv oʻtlari, lishayniklar, sodda hayvonlar uchun tuproq nihoyatda yaxshi muhit hisoblanadi. Bir gramm tuproqda 500 dan 500000 tagacha sodda mikroorganizmlar boʻlishi mumkin. Tuproq orqali koʻpchilik yuqumli kasalliklar yuqishi mumkin, shuning uchun epidemiologik ahamiyatga ega. Kasal chaqiruvchi mikroorganizmlar odamlarni chiqindi mahsulotlari bilan (hayvon va odamni) tuproq ifloslanadi. Tuproqda kasal chaqiruvchi anaeroblar boʻlishi bilan yanada xavfli hisoblanadi. Qoqshol, gazli gangrena, botulizm kasalliklarini chaqiruvchilari odamni hamda issiqqonli hayvonlarni chiqindi mahsulotlari bilan tuproqqa tushadi unda spora hosil etadi va yillab hayot faoliyatini saqlab turadi. Agarda tuproqdagi spora odam yiqilganda, qoqilganda terisini butunligi buzilib ezilsa, shilinsa unga tuproq tegsa odamga yuqadi. Odamda botulizm kasalligi ozuqa moddalariga konservalarga tuproq tushsa, botulizm kasalligi sporalari odamga yuqadi. Sibir yarasini chaqiruvchilari uchun tuproq juda yaxshi muhit hisoblanadi. Tuproqda sibir yarasini chaqiruvchi mikrob nafaqat oʻlmay qoladi, hattoki tuproqda koʻpayadi ham. Organik moddalar bilan ifloslangan tuproq mikroblarni yashashi va rivojlanishi uchun yaxshi muhit hisoblanadi, gijja tuxumlari hasharotlarning lichinkalari uchun ham yaxshi muhit hisoblanadi. Tuproqni kimyoviy va radioaktiv ifloslanishi. Qishloq xoʻjaligida kimyoviy moddalarni koʻp ishlatilishi tuproqni kimyoviy moddalar bilan ifloslanishiga olib keladi. Shu bilan bir qatorda qishloq xoʻjaligida oʻsimliklarni kasalliklari bilan kurashish, qishloq xoʻjalik zararkunandalari bilan kurashish uchun ham kimyoviy moddalar ishlatiladi, natijada tuproq kimyoviy moddalar bilan ifloslanadi. Qishloq xoʻjaligida zararkunandalarga qarshi ishlatiladigan moddalar aksariyat kimyoviy zaharli moddalar hisoblanadi. Koʻpchilik holatlarda kuchli ta'sir koʻrsatadigan zaharli moddalar kantserogen xususiyatga ega, zararli xususiyatga ega boʻladi. Tuproq shuningdek radioktiv moddalar bilan ifloslanishi mumkin. Keyinchalik radioaktiv moddalar oʻsimliklarga ulardan oʻtxoʻr hayvonlarga, hayvonlardan esa odamlarga oʻtishi mumkin. Sport inshootlari uchun tuproq tanlashni gigiyena asoslari. Jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanishda tuproqni mexanik, fizik, kimyoviy xususiyatlari amaliy ahamiyatga ega. Odamlarni sihat-salomatlikka, jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanishlariga tuproqni suv, issiqlik, havo tartiblari alohida ta'sir etadi. Yer osti suvlarini yuqori boʻlishi sport inshootlarini zax bosishiga olib keladi, namlik yuqori boʻlsa sport inshootlarida mikroiqlim sharoiti oʻzgaradi, tuproqni issiqlik tartibi yer ustidagi havoga oʻzini ta'sirini koʻrsatadi. Sport inshootlari qurish uchun yer hududi tanlayotgan vaqtda, sport inshooti yer hududiga qoʻyiladigan gigiyena talablariga amal qilish lozim. - Yer hududida yomgʻir va oqavo suvlar toʻplanmasligi kerak. - Tuproq quruq boʻlishi lozim. - Yer osti suvi eng kamida 70 sm pastda boʻlishi kerak. - Sport inshootlari qurish uchun yirik zarrachali tuproq alohida ahamiyatga ega. - Tuproq epidemiologiya va zaharli moddalardan holi boʻlishi lozim. Suv gigiyenasining ahamiyati Suv odam hayotida juda katta va xilma-xil rol о‘ynaydi. U avvalo odam organizmini me`yorl saqlashda juda katta hamiyatga ega. Odamda uning vazniga nisbatan 63% suv. Suvning katta qismi organizm hujayralari orasida, qolgan qismida esa tо‘kimalar orasidagi suyuqliklardan, qonda, limfalarda, ovqat hazm qilish shirasida va har-xil bezlar sekretsiyasi joylashgan. Odam organizmida suv hamma fizik-ximik protsesslarda ishtirok etadi. Shuning bilan bir qatorda ovqatning qonga sо‘rilishi assimilyatsiya va dissimilyatsiya protsesslari uchun, erigan va yarim erigan holda oxirgi mahsulotni chiqarish va issiqlik almashinuvi uchun zarur bо‘ladi. Odamda teri, о‘pka, buyrak orqali yо‘qotilgan suvni tо‘ldirish va fiziologik funksiyalarning me`yorl о‘tishi uchun atrof-muhit va xona temperaturasi me`yorl bо‘lganda yyengil jismoniy ish qilganda sutkasiga 3 l suv yetarli bо‘ladi. Bularning yarmi ovqat moddalari bilan qabul qilinadi. Havo temperaturasi yuqori bо‘lganda va ogʻir jismoniy mehnat qilish natijasida suvga bо‘lgan odam organizmining ehtiyoji 6- 8l yetadi (bunda odamning terlashi ham hisobga olinadi) Odamni suv bilan ta’minlamaslik va uni suvsiz qoldirish juda havfli: organizmda suv va tuzlar muvozanati buziladi, qon quyuqlashadi, mahsulotning qayta almashinuvi tо‘xtaydi. Energiya va modda almashinuviga salbiy ta’sir etadi. Odam suvsiz bir necha kun yashashi mumkin. Ovqatsiz suv bо‘lgan taqdirda bir oy atrofida yashaydi. Odam organizmining 20% suv yо‘qotishi о‘limga olib keladi. Suv odamning faqat fiziologik yashashida zarur bо‘lib qolmasdan, turmush extiyojida, xо‘jalikda va ishlab chiqarishda juda zarur. Odam organizmini jismoniy tarbiya bilan chiniqtirishda juda katta ahamiyatga ega: u odamni chiniqtirishda davolash jismoniy tarbiyasida, shaxsiy gigiyenasida, sport mashgʻulotlarida zarur.8 Suvni tozalash va zararsizlantirish usullari. Iste’mol qilinadigan suv quyidagi qabul qilingan gigiyena me`yorlariga javob berishi kerak: 1)suv aholining barcha ehtiyojlariga kerak bо‘lgan miqdorda olib kelinishi kerak; 2)suv tiniq, rangsiz, hidi va ta’mi о‘zgarmagan ma’lum temperaturaga ega va bardam qiladigan bо‘lishi kerak; 3) aniq va nisbatan doimiy ximiyaviy tarkibga ega bо‘lishi kerak, kishi sogʻligʻiga zarar keltiradigan ortiqcha tuz о‘lmasligi, zaharli va radiaktiv zarrachalardan holi bо‘lishi kerak; 4) tarkibida patogen bakteriyalar va gijja tuxumlari, gʻumbaklari bо‘lmasligi kerak. Vodoprovod suv nimaga ishlatilishidan (ichish, kо‘chalarga sepish uchun va hakazo) qatiy nazar, yuqorida aytib о‘tilgan talablarga javob berishi kerak. Umumiy suv havzalarining atrofni о‘ralib sanitariya xodimlari tomonidan muhofaza qilinishi kerak Suvni tozalashning birinchi bosqichi tinitish hisoblanadi – dagʻal loyqalardan ozod qilinadi. U maxsus qurilmalarda baseynlarda suvni juda ham sekin о‘tkazib tindiriladi. Osilmalarning chо‘kish protsesini tezlatish mayda zarrachalarni shu bilan bir qatorda suvning rangini yо‘qotish maqsadida uni koagulyatsiya qilinadi. Buning uchun unga maxsus ximiyaviy chо‘ktirma, koagulyant solinadi. Odatda koagulyant sifatida (gil tuproq) alyuminiy sulfat qoʻllaniladi. U kalsiy va magniyning dikarbonat tuzlari bilan reaksiyaga kirishib, laxta-laxta, ipir-ipir quyqalar shaklida alyuminiy gidroksidga aylanadi. CHо‘kish vaqtida bu quyqalar о‘zi bilan loyqa va mikroblarni о‘zlashtrib tushadi. Vodoprovod stansiyalarda suvni zararsizlantirishning keng tarqalgan usuli xlorlash hisoblanadi. Shu maqsadda gazsimon xlor qoʻllaniladi. Ular pо‘lat balonlarda saqlanadi. Xlorotor yordamida xlorlash amalga oshiriladi, u xlorning dozirovkasini ta’minlaydi va toza filtrlangan suv rezervuariga yoki bevosita vodoprovod tarmogʻiga doimo xlor berib taqsimlab turadi. Suvni zararsizlantirishda xlorlash usuli oddiy arzon va yetarli darajasi ishonchli hisoblanadi. Shunga qaramasdan uning tо‘la-tо‘kis gigiyenik talablarini qondira oladi deb hisoblash mumkin emas. Xlor suvning tabiiy holatini, mazasini, hidini buzadi; doimiy istemol qilish natijasida organizmga havfli ta’sir qilishi xtimoldan holi emas. Xlorga chidamla bakteriyalar ham bor. Ularga hatto katta miqdordagi xlor ham ta’sir qilmaydi. Uy-dala sharoitlarida va turistlar lagerida suvni tozalash va zararsizlantirish uchun xuddi vodoprovod stansiyasidagi suvlardan, lekin osonlashtirilgan holda foydalaniladi. Suvni tozalash bu murakkab va koʻp bosqichli jarayon. Suvni tozalashni birinchi bosqichi suvni maxsus tindirgichlarda suvdagi osilgan mayda zarrachalardan tozalash hisoblanib, buning uchun suv tindiriladi. Tindirgichlar gorizontal va vertikal boʻladi. Soʻngra uni filtrlanadi. Bu jarayonlarni tezlashtirish uchun koagulyatsiya jarayoni qoʻllaniladi, maxsus kimyoviy birikmalar koagulyantlar qoʻllaniladi. Koagulyant sifatida koʻpchilik vaqtda alyuminiy sulfat tuzlari ishlatiladi. Alyuminiy sulfat tuzlari suvdagi kaltsiy va magniy tuzlari bilan reaktsiyaga kirishib, gidratlar hosil qiladi. Bu paxta koʻrinishida tozalash inshooti tagiga choʻkadi. Koagulyatsiya jarayonidan soʻng suv filtrlanadi. Buning uchun har xil filtrlar qoʻllaniladi. Toʻgʻri burchak holidagi filtr umumiy maydoni 50-100 m , 0,6-1 m balandlikda kvarts qum bilan toʻldirilgan, uning tagida mayda tosh bilan toʻldirilgan, soʻngra filtrlangan suvni olib chiqib ketishi uchun truba oʻrnatilgan boʻladi. Qum ustida paxtasimon koagulyantlar yigʻilib qoladi, bular choʻkib ulgurmagan 2hisoblanadi hamda filtrni ushlab qolish xususiyatini oshiradi. Filtr 8-12 soat ishlatilgandan keyin suv bilan qarama-qarshi tomonga yuviladi. Tozalash natijasida suv tiniq, rangsiz, hidsiz, ba'zi bir zararli moddalar, gijja tuxumlari, bakteriyalarni 95-98% ushlab qolinadi. Suvni dezinfektsiya qilish. Bu suvni har xil yuqumli kasallik chaqiruvchi mikroblardan ozod etish hisoblanadi. Gazsimon xlor bilan xlorlash keng koʻlamda ishlatiladi. Buning uchun xloratorlar ishlatiladi. Xloratorlar kerakli dozadagi xlorni bevosita vodoprovod suviga yoki filtrlangan suvga yuboradi. Suvni xlorlash eng qadimdan ishlatiladigan sodda, arzon, ishonchli suvni zararsizlantiradigan usul hisoblanadi. Suvni zararsizlantirish uchun ozonlash va ultrabinafsha nurlari bilan nurlantirish usullari ham ishlatiladi. Ozonni bakteriotsid xususiyati xlorga nisbatan kuchli hisoblanadi. Suvni ozonlash uni ta'mini yaxshilaydi hamda organoleptik koʻrsatkichlarini yaxshilaydi. Lekin bu juda qimmatga tushadi, murakkab asbob- uskunalar talab etiladi hamda suv yaxshilab filtrlanishi lozim. Shu sababli keng miqyosda ishlatilmaydi, ultrabinafsha nur bilan qayta ishlash ham keng miqyosda ishlatilmaydi. Dala sharoitida suvni tozalash va zararsizlantirish. Sayohatga, turizmga dalalarga chiqqan vaqtlarda ham yuqoridagi usullar juda soddalashtirilgan holda ishlatilishi mumkin. Suvni undagi osilib yotgan zarrachalardan tozalash uchun qum, koʻmirdan foydalanib 2-3 soatda tindirish mumkin. Yurish davrlarida suvni zararsizlantirish usullaridan ishonchli, soddasi 5 daqiqa davomida qaynatishdir. Yuqoridagilar bilan bir qatorda xlorli ohaktosh bilan ham zararsizlantirish mumkin. Bunda xlorni miqdori tajriba asosida tanlab olinadi. Yoz kunlari xlorli ohaktoshni suvga solgandan soʻng 30 daqiqa oʻtgach bir litr suvda qoldiq hlor miqdori 0,3-0,4 mg/l boʻlishi kerak, qishda esa 1-2 soatdan soʻng 0,3-0,4 mg/l tashkil etishi kerak. Bevosita shaxtada ham xlorli ohaktosh bilan suvni zararsizlantirish mumkin. Buning uchun shaxtada idishga uni hajmini oʻlchab olgandan soʻng 1 litr suvga 1% li xlorli ohaktoshdan 1 ml hisobida solinadi. Ichimlik suvini saqlash va ishlatish. Sanitariya qoidalariga binoan sport inshootlarida qaynatilib sovitilgan ichimlik suvi boʻlishi lozim. U suv maxsus katta- kichik toza idishlarda saqlanishi kerak. Har kuni suv almashtirilishi va idishi yuvib tozalanishi kerak. Qaynatilgan suv saqlanadigan idish yaxshi yuvilmasa, tashqaridan ifloslansa epidemiologik jihatdan qaynatilmagan suvdan xavfli hisoblanadi. Suvni olib ishlatishlik katta gigiyena ahamiyatiga ega boʻlib, plastik stakanlarni, fontanlarni ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Suvni yuqoriga urib bosim ostida koʻtarilayotgan fontanchalardan ichish katta amaliy ahamiyatga ega yoki vodoprovod suvlaridan ichish lozim. Oqib chiqayotgan suv ma'lum ozgina egilgan holatda boʻlsa, bosim yetarli boʻlsa maqsadga muvofiq boʻladi. Suv havzalaridagi suvga qо‘yiladigan gigiyenik talablar. Suvni organoleptik xususiyati. Suvni organoleptik xususiyatlariga hidi, mazasi, rangi, tiniqligi kiradi. Bu xususiyatlarini odamni sezgi a'zolari bilan aniqlash mumkin. Loyqa qaysi bir rangga boʻyalgan yoki yoqimsiz hidga ega boʻlgan suv hattoki odamga zarar keltirmasa ham sanitariya gigiyena tomondan toʻliq bahoga ega boʻlmaydi. Suvning tiniqligi. Bu suvning tozaligini koʻrsatadigan kerakli koʻrsatkich hisoblanadi. Tiniqlik koʻrsatkichi deganda suvning rangi oʻtkazib yuborish xususiyati tushuniladi va buyumlarni aniq bir chuqurlikdan ham koʻrishga imkoniyat yaratadi. Suvni tiniqligi undagi mexanik va kimyoviy aralashmalarni soni bilan aniqlanadi. Ichimlik suvlarini tiniqligi 30 sm dan kam boʻlmasligi kerak. Suzish suv havzalaridagi suvning tiniqligi 20 sm dan kam boʻlmasligi kerak. Suvning rangi. Ichimlik suvlari rangsiz boʻlishi kerak. Suvni rangi uni loyqaligi ichish uchun yoqimsiz qilib qoʻyadi. Mutloq tiniq suv juda kam uchraydi. Masalan yer tagidagi suv yuradigan qavatlarda. Ochiq suv havzalarida suv qandaydir bir kuchsiz boʻyalishga ega boʻladi. Sargʻish rangli suv unda temir tuzlarining borligidan yoki gumus moddalari borligidan dalolat beradi. Bu esa oʻsimlik qoldiqlarini chirishidan hosil boʻladi. U botqoqlik suvlariga xosdir. Suv nim yashil rangga ega boʻlishi mikrosuv oʻsimliklari borligidan dalolat beradi. Suvni hidi. Toza ichimlik suvi hech qanday hidga ega boʻlmasligi kerak. Istalgan hidga ichimlik suvining ega boʻlishi hayvon yoki oʻsimlik mahsulotlari biologik parchalanishidan dalolat beradi yoki ichimlik suviga xos boʻlmagan kimyoviy birikmalarning borligini koʻrsatadi. Suvda oltingugurt vodorodi hidi boʻlishi suvda patogen-kasal tugʻdiruvchi mikroorganizmlar borligidan dalolat beradi. Ba'zi bir vaqtlarda suvda temir sulfidi boʻlganda ham shunday hid hosil boʻladi. Bu mineral suvlarga xos koʻrsatkich hisoblanadi. Suvda fenolni hidi yoki smolani hidi boʻlishi suv sanoat mahsulotlari bilan ifloslanganligidan dalolat beradi. Suvda xlorni hidi boʻlishi suv zararsizlantirilayotgan vaqtda koʻp xlorli ohaktosh qoʻshilganligini koʻrsatadi. Unda qoldiq xlor miqdori 0,5-0,6 mg/l dan ortiq boʻladi. Suvning mazasi. Ichiladigan suvda hech qanday maza boʻlmasligi kerak. Ichimlik suvining mazasi uni mineral tarkibiga, haroratiga, unda erigan gazlarning kontsentratsiyasiga (kislorod va karbonat angidrid) bogʻliq boʻladi. Qaynatilgan suv mazasiz boʻladi, chunki gazlar boʻlmaydi, kaltsiy va magniy tuzlari yoʻq boʻlib ketadi. Suvni mazasini oʻzgarishi yoki suvda biror bir maza hosil boʻlishi hayvon va oʻsimlik mahsulotlarining parchalanishidan dalolat beradi. Suvning harorati. Ichiladigan suvni harorati +7 C- +12 C boʻlganida odamlarga juda yoqimli ta'sir koʻrsatadi. Bunday suv chanqoqni tez qoniqtiradi, ogʻiz boʻshligʻidagi shilliq qavatlarni sovutib beradi, soʻlak bezlari faoliyatini kuchaytiradi. Choʻmilganda va suvda suzganda suvni harorati alohida katta ahamiyatga ega. Yopiq suzish suv havzalarida suvni harorati +25 C- +26 C boʻlishi lozim, bu voyaga yetgan odamlarga. Bolalarga +26 C kam boʻlmasligi kerak. Tabiiy suv havzalarida suvni haroratining me'yori yoʻq. Suvni kimyoviy tarkibi. Tabiatda suv hamma vaqt koʻproq yoki kamroq mineral tuzlarni eritmalarini tutadi. Suvni mineral tarkibini aniqlashda tuproqni yoki yer qatlamini tarkibi alohida ahamiyatga ega. Suvni mineral tarkibi unda erigan tuzlar bir litr suvga milligrammlarda oʻlchanadi. Suvdagi organik moddalar. Suvdagi organik moddalar ichida hayvonotlarga xos organik moddalar alohida ahamiyatga ega, chunki kasal chaqiruvchi mikroblar shunda boʻladi. Lekin uni gigiyena koʻrsatkichi boʻlib, suvni oksidlanuvchanligi hisoblanadi. Suvni oksidlanuvchanligi. Bu bir litr suvda boʻlgan organik moddalarni oksidlanishi uchun sarf etilgan kislorod miqdoriga aytiladi. U mgGʻlitrlarda ifoda etiladi. Agarda suvda organik moddalar kam boʻlsa uni oksidlanuvchanligi ham kam boʻladi. Masalan toza yer osti suvlarining oksidlanuvchanligi 2-4 mg/l, daryolarniki esa 7 mg/l. Suvda organik moddalarni bor ekanligini koʻrsatkichi - suvda erigan kislorod hisoblanadi. U ham milligrammlarda ifoda etiladi. Toza suv havzalarida erigan kislorod 3-6 mg/l, iflos suv havzalarida undan kamroq, juda iflos boʻlsa kislorod boʻlmasligi mumkin. Suvning qattiqligi. Suvni qattiqligini unda erigan Kaltsiy va Magniy ionlari hosil qiladi. Yumshoq, nisbatan qattiq, va qattiq suvlar tafovut qilinadi. Suvni umumiy qattiqligi – xom suvni qattiqligi, ketgaziladigan qattiqlik- suvni tindirganda yoki qaynatganda ketadigan va suvni ketmaydigan qattiqligi – suvni qaynatganda ham kamaymaydi, ketmaydi. Qattiq suvda sabzavot va mevalar yaxshi pishmaydi, goʻsht ham yaxshi pishmaydi, chunki ulardagi oqsil kaltsiy va magniy bilan birikib erimaydigan birikmalarni hosil qiladi, bu birikmalar odamni ichagida oʻzlashtirilmaydi. Ichimlik suvini qattiqligi 7 mg/litrdan oshmasligi kerak. Bu koʻrsatkichni graduslarda ham ifodalash mumkin. 1 mg/ekv suvni qattiqligi 2,8 ga teng. 20 dan ortiq boʻlsa qattiq suv, 10 dan kam boʻlsa yumshoq suv deb qabul qilingan. Temir tuzlari. Suvda temir tuzlari boʻlsa zararsiz, lekin juda koʻp boʻlsa suvga nim achchiq, metallsimon maza beradi va sargʻish yoki sariq qoʻngʻir rang berib uning tiniqligini kamaytiradi. Ichimlik suvlarida 0,5 mg/l temir boʻlishiga ruxsat etiladi (ochiq suv havzalarida), 1 mg/l gacha (yer osti suv manba'larida). Ftor. Suv tarkibida ftorni boʻlishi tishlarni holatiga oʻzini ta'sirini koʻrsatadi. Agarda suvda ftor koʻp boʻlsa flyuoroz – tishni emal qismida qora dogʻlar hosil boʻladi, u tishlarni yemirilishiga olib keladi. Suvda ftor kam boʻlsa kariyes kasalligi kuchayadi. Suvda ftor miqdori 1,5 mg/l dan koʻp boʻlmasligi kerak. Uni gigiyena me'yori 0,7-1,0 mg/l. Agarda suvda ftor boʻlmasa yoki kam boʻlsa suvga natriy ftor qoʻshib sun'iy ravishda ftorlanadi. Suvni epidemiologiya ahamiyati. Har xil suv manba'laridagi tabiiy suv bir qancha kimyoviy birikmalar, har xil mikroflora, gijja tuxumlari, viruslar boʻlib, odamlarni zaharlanishiga, hamda epidemiya, endemiya holatlariga kasalliklarga sababchi boʻlishi mumkin. Suv har xil kasallik qoʻzgʻatuvchilarini oʻtkazib turadigan muhit boʻlib shular jumlasiga yuqumli kasalliklar ham kiradi. Suv orqali yuqadigan yuqumli kasalliklarni suv orqali yuqishi deyiladi. Unga qorin tifi, dizenteriya, vabo, yuqumli gepatit, poliomielit hamda hayvonlarni yuqumli kasalligi tulyaremiya va leptospiroz kasalliklari kiradi. Suvni kasallik chaqiruvchi mikroblar bilan ifloslanishi turli yoʻllar bilan borishi mumkin. Ulardan eng koʻp tarqalganlari yaxshi tozalanmagan oqava suvlarni chiqarish, ayniqsa yuqumli kasalliklar shifoxonasidan, hayvonlar shifoxonasidan, hayvonlar mahsulotini qayta ishlaydigan korxonalardan va sanoat korxonalaridan, kir yuvish korxonalaridan chiqariladigan suvlar. Bundan tashqari har xil yogʻin-sochinlarda, sellarda qor erishi natijasida ichimlik suvlari odam axlatlari bilan ifloslanishi mumkin. Suv havzalari yovvoyi hayvonlarning chiqindilari bilan ham ifloslanishi mumkin, xossatan kemiruvchilarni axlati va siydigi bilan, ularda esa tulyaremiya va leptospiroz kasalliklarini keltirib chiqaradigan mikroblar boʻlishi mumkin. Kasallik chaqiradigan mikroblar bilan ifloslangan suv odamlar orasida yoppasiga kasallik keltirib chiqarishi mumkin. Yer yuzasidagi suvlar koʻproq zararlanadi, artezian suvlar kamroq zararlanadi. Sun'iy suv havzalarida suvni yetarli darajada tozalanmasa va zararsizlantirilmasa bir qator yuqumli kasalliklarni tarqatuvchilari boʻlishi mumkin. Ifloslangan suv havzalarida koʻpincha stafilakokklar, streptokokklar, ichburugʻ kasalliklari, poliomielit kasalliklari chaqiruvchilari boʻlishi mumkin. Tabiiy suv havzalarida, yoppasiga hamma choʻmiladigan joylarda, choʻmiladigan joyda odamlar koʻp boʻlsa yaxshi tozalanmagan suv quyilsa unday joylarda ham bakteriyalar bilan ifloslanish koʻriladi. Bu holatlarni choʻmilish uchun joy tanlayotgan vaqtda inobatga olish lozim. Suvni biologik ifloslanishini koʻrsatkichlari 1.Mikrob soni – 1 ml suvdagi mikroblar soni. 2.Koli titr – bitta ichak tayoqcha boʻlgan suvni miqdori. 3.Koli indeks – bir litr suvda boʻlgan ichak tayoqchasini soni. Mikrob soni suv ichak tayoqchasi va boshqa mikroblar uchun yoqimli yoki yoqimsiz ekanligini koʻrsatadi. Gigiyena me'yoriga asosan bir ml suvda 100 dan ortiq mikrob boʻlmasligi kerak. Quduq suvlarida esa 1 000 dan ortiq boʻlmasligi kerak. Suzish suv havzalarida bir ml suvda 1000 dan ortiq mikrob boʻlmasligi kerak. Suvni flora va faunasi. Davlat standartiga asosan “ichimlik suvi” koʻzga koʻrinadigan suv jonivorlarini tutmasligi kerak. Suv ta'minot manba'lari. Suv ta'minot manba'lari asosan – yopiq suv havzalari (yer osti suvlari) va ochiq suv havzalaridan (daryo, koʻl, suv havzalaridan) iborat. Yopiq suv manba'i. Yer ostidagi suvlar asosan atmosfera suvlari yomgʻir, qor, daryo, koʻl suvlarini tuproqdan asta-sekin filtrlanib oʻtib, yer osti jinslari qum, loy, granit qavatlarida yigʻilishidan hosil boʻladi. Yer ostidagi suv oqadigan qavatni joylashish chuqurligiga qarab yer ostidagi suvlar tuproq osti va plastlararo suvlarga boʻlinadi. Tuproq osti suvlari birinchi eng yuza qavatda joylashib, yer yuzasiga yaqin joylashadi. Yuqori tomondan suv oʻtmaydigan tuproq qavati bilan himoyalanmagan boʻladi. Plastlar orasidagi suvlar yerni suv oʻtadigan qavatlarini chuqur qismida, yer jinslarini suv oʻtmaydigan qavatida joylashgan boʻladi. Bular gigiyena tomonidan aholini suv bilan ta'minlash uchun eng xavfsiz ishonchli hisoblanadi. Yer yuzasiga chiqadigan yer osti suvlarini buloqlar deb atalib, ular juda toza yuqori sifatli, chuchuk yoqimli hisoblanadi. Ochiq suv manba'i. Ochiq suv manba'idagi suvlar kam mineral tuzlarni tutishi bilan farq qiladi. Ularni fizik xususiyatlari yer osti suvlariga nisbatan keskin farq qiladi. Ularni kimyoviy tarkibi, fizik xossalari va bakteriyalar bilan ifloslanishi doimo oʻzgarib turadi. Bu oʻzgarishlar yil fasllariga, mahalliy sharoitga bogʻliq boʻladi. Yilning qor, yomgʻir, yogʻgan va sel oqgan vaqtlarida, yer yuzasidagi hamma yomgʻir suvlari bilan oqib, suv manba'larini ifloslantiradi. Bu suvning organoleptik xususiyatlarini keskin oʻzgartirib yuboradi. Ochiq suv manba'lari koʻpchilik holatlarda sanoat, qishloq xoʻjalik, maishiy chiqindilarning tashlash joyi boʻlishi mumkin. Nazorat savollari 1. Havo gigiyenasi, uning ximiyaviy va fizikaviy holati. 2. Harorat va namlik. 3. Havo harakati va atmosfera bosimi. 4. Past atmosfera bosimini shugʻullanuvchilar organizmiga ta’siri. 5. Qisqa va uzoq muddatli adaptatsiyasi. SPORT INSHOOTLARI GIGIYENASI Sport inshootlari uchun qo`yiladigan gigiyenik talablar Sport inshootlari uchun ishlatiladigan qurilish materiallari muayyan gigiyenik talablarga javob beradigan bо‘lishi kerak. Bu materiallar xonalarda qulay mikroiqlim yaratish uchun imkon beradigan issiqlikni sekin о‘tkazadigan va tovush о‘tkazish darajasi past bо‘lgan, gidroskopik xususiyati namni kam tortadigan bо‘lishi lozim. Bunday sifatlar devor va tо‘siqlarga ishlatiladigan asosiy qurilish materiallariga ham shuningdek, suvash va pardozlash materiallariga ham bogʻliq bо‘ladi. Bizning davrimizda sport inshootlari qurish uchun kо‘proq temir – beton va gʻishdan foydalaniladi. Suvni va xonalarni pardozlash uchun kо‘proq sintetik palimerlar ishlatish keng tarqalgan. Bu materiallar tovushni va issiqlikni yaxshi izolyatsiyalash xususiyatiga ega bо‘lib, artib tozalash uchun va tashqi kо‘rinishi ham chiroylidir. Shu bilan birga bu materiallar taksik moddalar ajratib chiqarishi ham mumkin, bu jismoniy mashqlar vaqtida tez-tez nafas olishga majbur bо‘ladigan sportchilar uchun ayniqsa xavflidir. Sintetik materiallarda statik elektr maydoni hosil bо‘lishi mumkin. Bu esa sportchilarning sogʻligʻiga va ish qobiliyatiga ular uzoq muddat va takroriy mashqlar bajarayotgan vaqtda ayniqsa salbiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Sportchilarning kiyim-kechaklaridagi va poyabzallaridagi boshqa sintetik materiallar (ayniqsa kapron va neylon) va sport inventaridagi anna shunday materiallar ham statik elektr zaryadlari hosil qilishga yordam beradi Xonalarni pardozlash uchun ishlatiladigan sintetik polimerlar yomgʻir xavfini kuchaytiradi, chunki ular tez yonadi va bunda zaharli tutun ajratib chiqaradi. Shuning uchun ham sport inshootlari qurilishida sintetik materiallarning qо‘llanilishi qatiy sanitariya nazorati ostida bо‘lmogʻi kerak. Sport inshootlari – maxsus inshoot boʻlib, unda ommaviy sogʻlomlashtirish jismoniy tarbiya oʻquv mashq mashgʻulotlari va sport musobaqalarini olib borish uchun moʻljallangan boʻladi. Asosiy inshoot jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanishga moʻljallangan boʻladi. Yordamchi inshoot shugʻullanuvchilarga va musobaqa ishtirokchilariga xizmat uchun (kiyinib yechinish xonasi, choʻmilish xonasi, massaj xonasi, hammom, hakamlar xonasi, xoʻjalik, injener-texnika xizmati xonalari, ma'muriy xona) shular jumlasidandir. 9 Tomoshabinlar uchun inshoot - tribuna, pavilonlar, foye, bufetlar, sanitariya uzellari hisoblanadi. Funktsiyalari bilan tahlil etadigan boʻlsak, alohida bir sport turiga va inshootlar majmuasi (bir necha inshoot hududiy tomondan birlashgan) boʻlishi mumkin. Katta kichikligiga qarab, shaharlarda sport inshootlari mikrorayon, rayon, rayonlararo, umumshahar, respublika va markaziy boʻlishi mumkin. Umumhududiydan tashqari maktab oʻquv muassasalarida, sogʻlomlashtirish lagerlarida, dam olish uylarida ham sport inshootlari boʻladi. Sport inshootlarini tarkibiy qismlari va ularning majmuasi, tomoshabinlar uchun oʻrindiq aholi soniga qarab rejalashtiriladi. Aniq aholi yashaydigan hududni, sport inshootini ahamiyatiga qarab, xizmat koʻrsatayotgan aholi soniga qarab rejalashtiriladi. Stadionlarda asosiy tarkibiy qism boʻlib sport yadrosi hisoblanadi (tomoshabinlar uchun oʻrindiq boʻlgan futbol maydoni, yugurish yoʻlaklari, yyengil atletika bilan shugʻullanish uchun inshoot boʻlimi). Sport inshootlari majmuasiga maktab sport maydoni misol boʻlaoladi. Unda ham sport yadrosi tomoshabinlar uchun oʻrindiq boʻladi. Sport inshootlariga aniq yoqimli gigiyena talablar qoyiladiki, shugʻullanuvchilarni sihat-salomatligiga yoqimli ta'sir koʻrsatadi. Sport inshootlarini hammasiga quyidagi gigiyena talablar qoyiladi: Sport inshootlari aholi yashaydigan joylarda boʻlishi; Sport inshootlari oriyentatsiyasi; Rejalashtirish; Oʻrab turgan muhit holati (havo, suv, tuproq); Koʻkalamzorlashtirilishi va yashil oʻsimliklar maydoni; Sport inshootini mikroiqlimi (harorat, namlik, havoni harakat tezligi, yoʻnalishi). Sport zallariga qo`yiladigan gigiyenik talablar Sport zallaridagi pollar uchun shu maqsadlarga ishlatiladigan taxtalarni yaxshilab randalab, tekislab, paluba tipida qoplab chiqish maquldir. Yechinish xonalarida, gardiroblarda, bufetlarda, massaj xonalarida, karidorlarda polning ustiga linoleum qoplash kerak, chunki u pilesos va boshqa yegʻib-teradigan mashinalarni ishlatib, supurib-sidirish uchun qulay imkoniyat yaratadi. Bunday sirt issiqlikni ham yaxshi saqlaydi. Sport zallariga ham linoleum qoplashga ruxsat beriladi. Suvni yaxshi izolyatsiya qilish zarur bо‘lgan dushxona, tualet, vanna, gidromassaj xonasi va boshqa shunga о‘xshash xonalarda polning usti keramik plitalar yoki sement bilan qoplanadi. Hozirgi vaqtda yyengil atletika va futbol manejlarida hamda yopiq stadionlarda yumshoq, bukuluvchanlik, egiluvchanlik xususiyatlariga ega bо‘lgan, yugurish uchun va mexanik tarzda yigʻishtirish uchun, supurib-sidirish uchun qulay bо‘lgan gartan, rekartan singari sintetik materiallar qoplash metodidan foydalanilmoqda. Chang kamroq tо‘planishi va hо‘l latta bilan artib qulay bо‘lishi uchun sport zallarining devorlari kamida 1,8 m balandlikda moyli bо‘yoq bilan bо‘yab chiqiladi: shu bilan birga moyli bо‘yoq havoning devor orqali о‘tishini pasaytiradi, xonalar vetilyatsiyasining yomonlashuviga sabab bо‘ladi, namlikning kо‘tarilishiga yordam beradi. Shuning uchun ham, odatda devorlarni qoplash uchun (1,8 m.dan yuqori qismini) yelimli bо‘yoqlab qoʻllaniladi. Och rangdagi bо‘yoqlardan (och sariq, och yashil) foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunday ranglar yorugʻlik nurini yaxshi qaytarishga hamda nurning butun xona bо‘ylab bir xilda tarqalib, hamma yoqni baravar yoritishiga yordam beradi. Bundan tashqari, och tiniq ranglar nerv tizimsiga tetiklashtiruvchi ta’sir kо‘rsatadi hamda shugʻullanayotgan kishilarda ijobiy xis- tuygʻular paydo qiladi. О‘yinlar о‘tkazilayotgan sport zallarining shipini moyli bо‘yoq bilan bо‘yash lozim, chunki u oqlashga yoki yelimli bо‘yoqqa qaraganda koptok zarbiga bir- muncha chidamliroq bо‘ladi. Sport inshootlari jismoniy va sport bilan shugʻullanayotgan kishilarga qulay shart-sharoitlar yaratib berish uchun zarur bо‘lgan muayyan gigiyenik talablarga javob bermogʻi kerak. Ushbu talablar О‘zbekiston sogʻliqni saqlash huzuridagi jismoniy tarbiya va sport komiteti, qurilish tashkilotlarining maxsus instruksiyalarida, hujjatlarida bayon etilgan tegishli qurilish va sanitariya me`yortivlari tomonidan tartibga solib turiladi Sport inshootlarining joylanishi, oriyentatsiyasi va planlashtirilishi. Sport inshootlari shamolga teskari tomondan boshlab (shamolning yо‘nalishini hisobga olgan holda) quriladi. Bunda havoning ifloslanishiga sabab bо‘ladigan obyektlar, korxonalar, yirik avtomagistrallar, uzoqroq masofadagi axlat tashlanadigan joylar, zararlik darajasiga qarab, har bir korxona uchun belgilangan tartibga solib turiladigan sanitariya himoya zonalari hisobga olinadi. Ochiq sport inshootlarining janubiy qiyamalik joylarda biroz nishab qilib joylashtirilgan ma’qul. Suzish va suvga sakrash bо‘yicha о‘kuv mashq mashgʻulotlari uchun basseynlar qurishga joy tanlanayotganda xudi yer yuzasidagi ochiq sport inshootlarga qо‘yiladigan talablar, havoni va tuproqni ifloslantiradigan manbaalardan, shovqindan nari о‘lishi, kо‘kalamzor joylarga yaqinligi. Kirib kelinadigan yо‘llarni qulay bо‘lishi hisobga olinishi kerak; Bundan tashqari suvning va sohillarning gigiyenik holati suv oqimining tezligi hisobga olinadi. Basseynlarni о‘z-о‘zini tozalab turishga qodir bо‘lgan oqar suvlarga (daryolarga) joylashtirga ma’qul. Suvning ustida kо‘zga kо‘rinib turgan hazon, hashak singari narsalardan basseynni tozalab turish kerak. Suvning tiniqligi shu darajada bо‘lishi kerakki, unga tashlangan diametri 20 sm.li oq rangdagi doiracha 4 m chuqurlikdan ham kо‘rinib tursin. Shuningdek suvning sifati ham unda ximiyaviya chiqindilar va bakterial ifloslanish darajasiga qarab vaqti-vaqti bilan tekshirib, baholanib turishi kerak. Sport inshootlarini joylashishi, rejalashtirish, oriyentatsiyasiga qoyiladigan asosiy gigiyena talablar Sport inshootlari qurilayotgan vaqtda yil davomida qaysi tomonga havo koʻp harakat qilishi inobatga olib quriladi. Sanoat, turar joy, havo ifloslantiruvchi korxonalar inobatga olinadi. Havoni ifloslantiruvchi korxonalar boʻlsa, undan ma'lum masofada boʻlishi lozim. Sport inshootlarini loyihalash vaqtida boʻlajak inshootni tashqi sharoiti inobatga olinadi. Janubiy rayonlarda mashq mashgʻulotlari oʻtkaziladgan zallar va yordamchi xonalar alohida joylashgani maqsadga muvofiqdir Bu sport inshootlarini yaxshi havolanishiga, unda havoni isib ketmasligiga sabab boʻladi. Qurilish mollariga boʻlgan asosiy gigiyena talablar Sport inshootlarini qurishda ishlatiladigan qurilish mollariga qoyiladigan asosiy gigiyena talablar quyidagilardan iborat. Issiqlikni kam oʻtkazishi; Shovqinni kam oʻtkazishi; Kam gigroskopik xususiyatli; Yetarli havo oʻtkazuvchanlik. Yuqoridagi talablarga javob beradigan holatdagi qurilish mollaridan sport inshootlari devorlari, yuqorigi tom qismi ajratib olib quriladi, soʻngra unda bezash ishlari bajariladi. Sport inshootlari qurishda aksariyat temir beton va gʻisht ishlatiladi, uni bezash uchun polimer moddadan yasalgan qurilish mollari ishlatiladi. Ularni koʻp amalda foydalanish ularni issiqlikni ajratib ushlab turishi va tozalash uchun qulayligi inobatga olingan. Sport zallarini pollari koʻpchilik holatda yogʻoch taxtalar bilan qoplangan boʻladi, kiyinib yechinish xonasida kiyimlarni saqlash xonalari, ovqatlanish xonalari, massaj xonalari, yoʻlaklar issiqlikni oʻtkazmaydigan sifatli linoliumlar bilan qoplanadi. Bunday xonalarda vaqti-vaqti bilan tozalash mashinalar yordamida olib boriladi. Ayrim vaqtlarda sport zallarida sifatli linolium ishlatishga ruxsat etiladi. Ayrim xonalarda suv oʻtkazmaslik maqsadida sopol plitalar yordamida olib boriladi (choʻmilish xonasi, hojatxona, vannalar). Sport zallari devorlari 1,8 m balandlikda yogʻli boyoqlar va lak bilan qoplanadi. Bu hoʻllangan latta bilan tozalashni yyengillashtiradi, sifati yaxshilanadi. Sport inshootlarida bezash uchun ishlatiladigan qurilish mollari quyidagi asosiy gigiyena talablarga javob berishi kerak. Ular quyidagilar: Odamni salomatligiga zararsiz; Yetarli darajada uzoq muddat xizmat qilishi; Yuqori issiqlik, shovqin, suv oʻtkazmasligi; Tozalash uchun qulay boʻlishi. Sport inshootlarini transportga, uni toʻxtash joyiga yaqin boʻlishi, jamoat transportlari toʻxtaydigan bekatga imkoniyat darajasida yaqin boʻlishi eng kamida 500 m masofada boʻlishi maqsadga muvofiq. Sport inshootlarini koʻkalamzorlashtirish va yashil oʻsimliklar maydoni. Yashil oʻsimliklar sport inshootlarida havoni ifloslanishini yozda 40-60% ga kamaytiradi, qishda esa 10-15% ga kamaytiradi, shamoldan muhofaza qiladi. Gigiyena me'yorlarga muvofiq yashil oʻsimliklar yer hududini perimetri boyicha uni kengligi 10 m dan kam boʻlmasligi kerak. Gigiyena me'yorlari asosan sport inshootlari oynasi janubga yoki janubi-sharqqa qaragan boʻlishi, uni uzun oʻqi sharqdan gʻarbga qaragan yoki shimoldan janubi sharqqa qaragan boʻlishi lozim. Agar yuqoridagilarga amal qilinmasa kunni issiq vaqtlarida juda qizib ketadi. Sport inshootlari quriladigan vaqtda toʻgʻridan-toʻgʻri quyoshni koʻzni qamashtiradigan ta'siri inobatga olinadi. Shu sababli sport maydonlari, sport yadrosi quriladigan vaqtda uni uzun oʻqi shimoldan janubga oʻtgan oʻqdan 20 farq bilan burilgan boʻlishi lozim. Yadro irgʻitish, disk uloqtirish shimol tomonga shimoli sharqqa yoki sharqqa yoʻnaltiriladi. Sport inshootlarini yoritilishiga qoyiladigan asosiy gigiyena talablar. Koʻpchilik sport turlarida mashq mashgʻulotlari va musobaqalar vaqtida koʻrishni juda koʻchayishi bilan ta'riflanib, eng asosiy kuchlanishga kelib taqaladi. Sport inshootlarida tabiiy va sun'iy yoritilganlik qoʻllaniladi. Sport inshootlarida yoritilganlik quyidagi asosiy gigiyena talablariga javob berishi kerak: Yetarli miqdorda, bir tekis tarqalishi, yaltirlash boʻlmasligi; Sun'iy yoritilganlik, kunduzi yoritilganlikka yaqin boʻlishi kerak; Sun'iy yoritilganlik bir tekis, miltirab turmasligi kerak. 0Yoritilganlik birligi (lk) – bu 1 m yuzani 1 lyumen yorugʻlik oqimi bilan yoritilganligiga aytiladi. Toʻgʻri tabiiy yoritilganlikka ega boʻlib, yopiq suzish suv havzalari, yopiq konkida uchish zali, tibbiy xona, xizmat koʻrsatish xonalariga ham quyosh nurlari tushib turishi kerak. Yorugʻlik toʻsuvchilarini maydonini hisoblash koeffitsiyenti. Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti (TYok) sport inshootlarida asosiy koʻrsatgich hisoblanadi. Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti deb xona ichidagi yoritilganlikni xonadan tashqaridagi yoritilganligiga boʻlgan nisbatiga aytiladi, u foizlarda hisoblanadi. Sport inshootlarida tabiiy yoritilganlik. Uni manbai quyosh nuri hisoblanadi. Sport inshootlarini tabiiy yoritilganligi oynani qaysi tomonga qaraganligi, oynani yuzasi va qurilishi va oynani tozaligiga bogʻliq. Sport zallarida yaxshi yoritilganlikni ta'minlash uchun deraza romlari yuqori tomondan 30 sm pastroqda joylashtirish lozim boʻladi, deraza oynasini pastki qismi poldan 0,75-0,9 m balandlikda boʻlishi kerak. Sport zallarida derazani pastki qismi vertikal holatda poldan 2 m yuqorida joylashishi lozim. Yorugʻlik koeffitsiyenti oddiy kasrlarda ifoda etilib, kasrni suratida deraza oynalarini yorugʻlik oʻtadigan oynalar yuzi m da ifoda etiladi. Kasrni maxrajida polni yuzasi m larda ifoda etiladi. Sport zallari uchun yorugʻlik 2koeffitsiyenti 1/6 dan kam boʻlmasligi, suzish suv havzalari uchun 1/5; 1/6 yechinib kiyinish xonalarida, choʻmilish xonalarida 1/10, 1/11 boʻladi. Sport inshootlarida sun'iy yoritilganlik. Buning uchun lyuminetsent lampalar ishlatiladi. Choʻgʻlanma lampalarga nisbatan lyuminetsent lampalar quyidagi afzalliklarga ega; Yorugʻlik spektri choʻgʻlanma lampaga nisbatan quyoshnikiga yaqin; Ular deyarli “yumshoq”, har tomonga bir tekis yoyilgan yorugʻlik beradi va yoritadigan maydonida deyarli toʻla soya boʻlmaydi; Ularni yorqinligi choʻgʻlanma lampaga nisbatan birmuncha kam (bu sport inshootlarida toʻsiqsiz ishlatilishiga sabab boʻladi). Gigiyena me'yorlarga muvofiq ularni pulsatsiya yonib oʻchish darajasi sport oyinlari zallarida 15% dan kam boʻlmasligi kerak. Tennis va xokkey zallarida 10%, yyengil atletika, konkida uchish, figurali uchishda 20% dan kam boʻlmasligi kerak. Sport zallarida gorizontal yoritilganlik, suzish suv havzalarida pol yuzasi, suv yuzasida 150 va 50 lk boʻlishi, sport arenalarida 1000 lk dan kam boʻlmasligi, tomoshabinlar uchun tribunada 500 lk boʻlishi lozim. Sport inshootlarini isitilishi va havolantirishga boʻlgan asosiy gigiyena talablar Yopiq sport inshootlarida yoqimlik mikroiqlim sharoiti, isitish va havolantirish bilan olib boriladi. Odatda sport inshootlarida markaziy tarmoqdan isitish amalga joriy etiladi (suv bilan, bugʻ bilan, havo bilan). Isitish tizimiga boʻlgan asosiy gigiyena talabalari: Tashqi sharoitda haroratni oʻzgarishida ham sport zalida kerakli bir xil harorat boʻlishini ta'minlash; Havo muhitini kerakli sifatda ta'minlash. Sport inshootlarida isitish tizimi eng sovuq obi-havo sharoitida ham kerakli haroratni ta'minlab berishi kerak. Sport inshootlarida kerakli havo me'yori undagi tomoshabinlarning soniga ham bogʻliq boʻladi. Masalan sport zallarida tomoshabinlar uchun oʻrin boʻlmasa unda harorat +15 S boʻlishi kerak. Yopiq konkida uchish zalida +14 S, ochiq tirlarda +18 S gigiyena me'yor hisoblanadi. Sport zallarida 800 oʻrin tomoshabinlar uchun moʻljallangan boʻlsa, yilni sovuq oylarida harorat Q180S boʻlishi, kunni issiq vaqtlarida 3 S koʻp boʻlishi, odamlar tomonidan yaxshi his etiladi. 800 tomoshabindan ortiq moʻljallangan sport zallarida yilning sovuq fasllarida +18 S, iliq vaqtlarida 25 S dan oshmasligi kerak. Kiyinib yechinish xonasida, dush xonasida, sanitariya uzellarida +25 S dan oshmasligi, jismoniy tarbiya va sogʻlomlashtirish inshootlarida +18 S dan kam boʻlmasligi lozim. Sport inshootlarida mikroiqlim sharoiti koʻpincha havoni namligi va uni harakat tezligiga bogʻliq boʻladi. Yilni sovuq kunlarida sport zallarida yoqimli nisbiy namlik 40-45% ni tashkil etadi. Iliq kunlarda 50-55% ni tashkil etadi. Sport inshootlarida shugʻullanuvchilar joyida havoni harakat tezligi 0,3m/s, kurash, stol usti tennisi, yopiq konkida uchish zalida 0,5 m/s dan oshmasligi kerak. Bu talabga koʻpchilik vaqtda bosimi past suv bilan isitish toʻgʻri keladi. Gigiyena me'yorlarga asosan sport zallarida havo kubi bir odamga 30 m bir soatga toʻgʻri keladi, havolantirish koeffitsiyenti 90 m ni tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda bir soatda havolantirish koeffitsiyenti 3 marta boʻladi. Masalan, sport zallarida, yopiq suzish suv havzalarida havolantirish uchun bitta shugʻullanuvchiga bir soatda 80 m tashqaridagi havoni kiritish lozim, bir tomoshabin uchun esa 20 m havo berish lozim. Tabiiy havolantirish. Sport inshootlarida tabiiy havolantirish tashqaridagi havoni harorati va ichkaridagi havoni harorati bir xil boʻlmasligi natijasida infiltratsiya jarayoni kechadi. Ichkaridagi va tashqaridagi havoni haroratini farqi qancha katta boʻlsa, infiltratsiya shunchalik tez ketadi. Eng yoqimli sharoitda sport inshootlarida (yopigʻida) bir soatda 0,5 marta havo almashinish sodir boʻladi. Sun'iy havolantirish. Sun'iy havolantirish deb tashqaridagi yoki ichkaridagi havoni ventilyatorlar yordamida almashtirishga aytiladi. Markaziy sun'iy havolantirish deb yopiq sport inshootlarini maxsus inshootlar va texnika qurilmalari yordamida havo bilan ta'minlashga aytiladi. Ifloslangan havoni sport inshootlaridan chiqarib tashlash uchun soʻrib oluvchi ventilyatorlar tizimi oʻrnatiladi. Yopiq sport inshootini yuqori qismiga kollektor va maxsus trubalar vositasida kuchli ventilyatorlar bilan havoni tashqi muhitga chiqarib tashlanadi. Ba'zi bir xonalarda 3 (choʻmilish xonasi, xojatxona) faqatgina sun'iy soʻrib oluvchi va tashqi muhitga chiqarib yuboruvchi havolantirish qoʻllanilib, uni quvvati 10 martadan kam boʻlmasligi lozim. Bitta unitaz yoki siyish moslamasi uchun 100 m bir soatda havolantirish lozim. Asosiy va yordamchi xonalarni havolantirish alohida-alohida boʻlishi lozim. Ochiq suv havzalariga qoyiladigan asosiy gigiyena me'yorlar. Ochiq suv havzalariga boʻlgan gigiyena talablar xuddi boshqa ochiq sport inshootlariga qoyiladigan talablar kabidir (havoni ifloslantiruvchi manbalardan, tuproqni ifloslantiruvchi manbalardan, shovqindan, koʻkalamzorlashtirish, qulay kirish yoʻllari). Bularga qoʻshimcha qirgʻoqlarni va suvni gigiyena holati inobatga olinadi. Tabiiy suzish suv havzalari oqova chiqadigan joydan 200-250 metr yuqoriga joylashtiriladi. Bu shamol, suv toʻlqini natijasida suvni ifloslanishini oldini oladi. Tasdiqlangan gigiyena me'yorlarga asosan ochiq suv havzalarini yuzasida koʻzga koʻrinadigan iflosliklar boʻlmasligi kerak. Suvni tiniqligi 4 metr chuqurlikda 20 sm diametrli doira oq rangli koʻrinishi kerak. Suv havzasini tagi toza, imkoniyat darajasida qumli, tekis boʻlishi talab etiladi. Suzish suv havzasi chuqurligi sportchi suzish uchun 1,7 m, suvga sakrash uchun 5 metr balandlikdan 3,8 m, 10 metr balandlikdan 4,5 metr boʻlishi lozim. Sun'iy suv havzalariga qoyiladigan asosiy gigiyena talablar. Yopiq sun'iy suv havzalari juda murakkab va qimmat turadigan sport inshootlari boʻlib, yilning hamma fasllarida, hamma jugʻrofiya mintaqalarida foydalanish mumkin. Yer osti suvi sun'iy suv havzasini eng pastki qismida kamida 0,7 m pastda boʻlishi lozim. Sun'iy suv havzalari maxsus suv almashtirish va suvni tozalash tizimlari bilan jihozlanadi. Suvni zararsizlantirishni eng arzon va keng tarqalgan usuli xlorlash hisoblanadi. Sun'iy suv havzalarida qoldiq xlor me'yori 0,2-0,4 mg/litr boʻlishi lozim. Suv vannasini uzunligi 25 m (kichik) va 50 m (katta), kengligi 10, 12, 15, 21 va 25 m, suv yoʻlaklari kengligi 2,25 m boʻladi. Suv vannasi ichki qismiga sopol plitalar teriladi, devorlari butun atrofi bilan suvni quyish uchun tarnov moslashtirilib, u kanalizatsiyaga quyiladi. Suv vannasi perimetri boylab 1,5- 2,0 m kenglikda isitiladigan yoʻlkalar quriladi. Unda harorat 28-0 31 S boʻlishi kerak. Tomoshabinlar uchun oʻrindiq maxsus toʻsiqlar bilan alohida- alohida holatga keltiriladi. Suv havzalarida suvni harorati ma'lum me'yorga ega boʻladi. Masalan suzish uchun uni harorati 26-27 S, suvga sakrash, suv polosi oyinlariga 28 S boʻlishi kerak. Suv havzalarida uni tiniqligi ham ma'lum bir me'yorga ega boʻladi. Tiniqlik darajasi shunday boʻlishi kerakki, 20 sm diametrga ega boʻlgan oq disk suv havzasini tagida hamma joyda aniq koʻrinib turishi kerak. Suzish suv havzasida yorugʻlik koeffitsiyenti 1/6, sun'iy yoritish me'yori 150 lk. dan kam boʻlmasligi kerak. Suvga sakrash suv havzalarida vertikal yoritilganlik 75 lk dan kam boʻlmasligi kerak. Suzish suv havzalarida havo harorati 26-27 S, havoni harakat tezligi 0,2 m/sek. gacha havo almashinish darajasi hamma xona boyicha 2-2,5 marta bir soatda boʻlishi lozim. Jismoniy sogʻlomlashtirish inshootlariga boʻlgan asosiy gigiyena talablar. Jismoniy sogʻlomlashtirish inshootlariga qoyiladigan asosiy gigiyena talablar hamma sport inshootlariga qoyiladigan gigiyena talablar kabi boʻladi. Sanoat korxonalari bilan sport inshootlari orasidagi sanitariya zonasi 1000 metrni tashkil etadi. Jismoniy sogʻlomlashtirish inshootlari maxsus avtomobil turar joylariga ega boʻlishi kerak. Jismoniy tarbiya va sogʻlomlashtirish inshootlari bir necha turli boʻladi. Eng ommalashtirilgan turlariga oʻrmon, bogʻlar va choʻmilish joylari kiradi. Unda shugʻullanuvchilar uzoq vaqt boʻlmaydilar. Daraxtzor bogʻlarda faol dam olish uchun 100-130 m yuza bir dam oluvchi uchun ajratiladi. Umumiy maydon 600-800 m boʻladi. Faol va sust dam olish hududlari orasidagi masofa 280-300 m boʻladi. Choʻmiladigan joylar. Choʻmiladigan joylar bu yerda dam oluvchilar soniga qarab rejalashtiriladi. Dengiz sohilidagi choʻmiladigan joylarda bitta dam oluvchiga 5 m hisobida rejalashtiriladi, daryo va koʻllarda esa 8m dan kam boʻlmasligi kerak. Jismoniy tarbiya va sogʻlomlashtirish maskanlari aholi yashash joylaridan qancha uzoqda joylashishi katta gigiyena ahamiyatga ega. Uyidan jismoniy tarbiya sogʻlomlashtirish maskanlariga boʻlgan masofa undagi sogʻlomlashtirish mashgʻulotlari orasidagi nisbati 1:6 kabi boʻlishi lozim degan oʻlchovlar ham bor. 2Jismoniy tarbiya sogʻlomlashtirish inshootlari aholi yashash joyiga, shahar yoki zich holatda yashaydigan aholisiga qarab mikrorayon, rayon, rayonlararo, umumshaharlar tipiga boʻlinadi. Kichik rayon hududida joylashgan jismoniy tarbiya sogʻlomlashtirish inshootlari 400-500 m radiusdagi aholiga xizmat koʻrsatishi belgilangan. Ular sport inshootlari majmuasi tarkibiga kirib, gimnastika va yyengil atletika, voleybol, basketbol, stol ustidagi tennis maydonlaridan iborat boʻladi. Sogʻlomlashtirish uchun suzuvchilar uchun 5,5 m suv maydoni har bir odam uchun rejalashtiriladi (agar suv havzasi oʻlchami 25x11 m va uni chuqurligi 1,2 m boʻlsa, chuqur boʻlgandagi oʻlchami 1,45 m). Suzish suv havzalari suzishni oʻrganuvchilar uchun oʻlchamlari, 10x6 (chuqurligi 0,9-1,25 m) va bir suzishni oʻrganuvchilar uchun 20 m boʻlishi lozim. JISMONIY TARBIYA VA SPORT MASHGʻULOTLARI DAVRIDA OVQATLANISH Jismoniy tarbiya va spor mashgʻulotlari vaqtida energiyaning sarflanishi Ratsional tarzda ovqatlanishga qo`yiladigan gigiyenik talablar quyidagi tadbirlarni yо‘lga quyish orqali amalga oshiriladi: sarf qilingan energiyani tiklash uchun ovqatlanishni me`yorga solish, plastik protsesslarni taminlash uchun tarkibida asosiy ingrediyenlar (oqsil, yogʻlar, uglevodlar) bо‘lgan ovqatlarni me`yorllashtirish; organizm funksiyalarini ta’minlash uchun ovqatlanishni suv miqdori, mikroelementlar, minerallar, vitaminlar miqdori bо‘yicha me`yorllashtirish; ovqatlanish rejimini me`yorllashtirish. Butun umr davomida organizmda doimiy ravishda energiya almashinuvi sodir bо‘lib turadi. Bir tomondan energiya ishlab chiqarilsa, ikkinchi tomondan u sarflanib turadi. Organizmga energiya hujayralardagi tо‘qimalardagi hayotiy faoliyat jarayonlarini ta’minlash uchun, gavdaning haroratini saqlab turish tashqi mexanik ishlarni bajarish uchun zarurdir. Odam uxlagan vaqtida juda kam miqdorda energiya sarf qiladi. Uning sarflanish miqdori taxminan 0,9 kkal/m ga teng bо‘ladi. Konfort sharoitida (asosiy modda almashinuv darajasi) erta noxordagi tinch yotilgan paytda energiyaning sarflanish darajasi ham taxminan о‘sha uyqu vaktidagi darajaga teng bо‘ladi. Asosiy modda almashinuv energiyasi tо‘qimalardagi hayotiy jarayonlarga hamda tana haroratini bir maromda saqlab turish uchun sarf qilinadi Energiya sarflanishini belgilash tо‘gʻridan-tо‘gʻri kolorimetriya metodi orqali amalga oshiriladi. Uni odam faoliyatining har-xil turlari bо‘yicha sarf qilingan energiya miqdorini maxsus ravishda tadqiq etish asosida tuzib chiqilgan jadvallarga qarab, kislorod istemol qilish yuzasidan tekshirib aniqlanadi. Sportda energiya sarflanishi ixtisoslashishiga bogʻliq bо‘ladi. Bunda sport turlari 3 gruppaga ajratiladi. 1. Bu gruppaga kо‘proq aerobik tipdagi sport turlari kiradi (uzoq masofalarga yugurish, chagʻi uchush, mо‘ljal olib yurish, velosiped uchish, suzish, yurish); trenirovkalar, uzoq muddat ishlashni va katta-katta (sutkasiga 6000-7000 kkal) energiya sarflanishini talab qiladi. 2. Aerobik - anayerobik gruppa (о‘rtacha masofalarga yugurish, sport о‘yinlari, eshkak eshish, kurash); trenirovkalarda ham uzoq davom etadigan ishlar bajariladi, ham nisbatan qiska muddat davom etadigan ishlar bajariladi ( takroriy metod qoʻllaniladi), bunda energiyaning sarflanishi 1 sutkada 5000-6000 kkal ga tо‘gʻri keladi. 3. Anaerobik gruppa (sakrash, sprintercha – yugurish); trenirovkalar muskullarga intensiv ravishda qisqa muddatli zо‘riqish tо‘gʻri keladigan tarzda о‘tkaziladi; energiya sarflanishi 4500-5000 kkal ga tо‘gʻri keladi Sportda energiya sarflanishining tejemliligi texnikaning rafionalligi bilan bogʻliqdir. Yuksak darajada sport texnikasiga ega bо‘lgan changʻichi pastroq darajada sport texnikasiga ega bо‘lgan changʻichi Bilan bir xil tezlikda harakat qilgan vaqtida kamroq energiya sarflaydi, energiya baravar sarf qilingan vaqtda esa undan kо‘ra kо‘proq va katttaroq tezlikka erishadi. Bunda energiya sarflanishidagi tejamkorlik kо‘proq darajada mexanik ishga sarflanadigan energiyadan samaraliroq foydalanish orqali belgilanadi. Bunda issiqlikka aylanadigan energiya miqdorida aytaylik farq bо‘lmaydi Ovqat ratsionini tarkibi. Ovqat ratsioni о‘z tarkibida: oqsil, yogʻlar, uglevodlar, vitaminlar, mineral tuzlar, suv va boshqa organizm uchun zarur bо‘lgan barcha moddalardan tegishli miqdorda bо‘lishi kerak. Uglevodlar va yogʻlardan kо‘proq energiya yetkazib beruvchi modda sifatida foydalaniladi. Oqsillar esa – plastik jarayonlar uchun zarur bо‘ladi; boshqa oziq-ovqat moddalari energetik ahamiyatga ega bо‘lmaydi. Oqsillar uglevod, kislorod, vodorod, fosfor, oltingugurt va azotdan iborat bо‘lib, bular о‘z navbatida aminokislotalar tarkibiga kiradi, hamda oqsil tarkib topadigan struktura birliklari hisoblanadi. Bunday aminokislotalarning 25 dan ortiq turi ma’lumdir. Oqsillar о‘z tarkibiga kо‘ra va aminokislotalar birikishining izchilligiga kо‘ra bir-biridan farq qiladi. Hayvonlar va о‘simliklar ham bir-biridan farq qiladi.Yogʻlar tarkibida uglerod, vodorod, kislorodga ega bо‘lgan glitserin hamda yogʻ kislotalaridan iborat bо‘ladi. Bular ovqatning energiyaga kо‘proq darajada boy bо‘lgan komponentlari hisoblanadi. Organizmda 1 gr yogʻning oksidlanishi 9,3 kkal energiya beradi. Yogʻlar tarkibida hayot uchun zarur bо‘lgan A, D, YE, K - vitaminlari hamda biologik jihatdan aktiv moddalar – tо‘yinmagan yogʻ kimlotalari mavjud bо‘ladi. Yogʻlar faqat energetik ahamiyatiga ega bо‘lib qolmay, shu bilan birga struktura ahamiyatga egadir. Ular hujayra qobigʻi va membrana tarkibiga kiradi, issiqlik izolyatsiyasi funksiyasini saqlab turadigan karset vazifasini bajaradi, teri ostidagi klechatkaga joylashib, ichki a’zolarni jamlat turadigan tо‘qimalar, bо‘gʻimlar, nerv tizimsi, endokrin bezlari tarkibiga kiradi. Uglevodlar vodorod, kislorod va ugleroddan tarkib topadi. Uglerodlar 1 molekulasidagi monosaharlar miqdoriga qarab, ular monosaharlar (fruktoza, glyukoza), disaharlar (lavlagi qandi) va polisaharlar (kraxmal, glikogen) ga bо‘linadi. Uglerodlar asosiy energiya yetkazib beruvchilar hisoblanadi. 1 gr uglevodning oksidlanishi 4,1 kkal issiqlik beradi. Kundizgi ovqat ratsionida uglevodning miqdori kaloriya qimmatining 60% ta’min etmogʻi kerak. Vitaminlar о‘zining ximiyaviy tarkibiga kо‘ra turli organik birikmalar bо‘lib, organizmda fermentlar hosil bо‘lishi uchun juda zarurdir. Qandaydir bir vitaminning yetishmasligi moda almashinuv jarayonlarining buzilishiga sabab bо‘ladi. Ish qobiliyati pasayadi, kasalliklar avj oladi, ayrim hollarda kasallik о‘lim bilan tugashi ham mumkin. Jismoniy mashqlab bajarilgan vaqtda vitaminlar kо‘p miqdorda sarf bо‘ladi. Shuning uchun ham sportchilarning ovqat ratsionida, kaloriya qimmati hamda tarkibida oqsillar, yogʻlar va uglevodlar qay darajada ekniga qarab. Ratsional mezon bо‘yicha tayyorlangan ovqatlarda vitaminlar yetishmay qolishi mumkin. Ayniqsa va bahor faslida (yanvar-aprel oylarida) chidamlilik bо‘yicha о‘tkaziladigan sport turlarida anna shunday hollarni kuzatish mumkin. Vitamin yetishmasligining о‘rnini qoplash uchun vitaminlarning tabletka shaklidagi preparatlarida iste’mol qilish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tarbiya va spor mashgʻulotlari vaqtida energiyaning sarflanishi Ratsional tarzda ovqatlanishga qo`yiladigan gigiyenik talablar quyidagi tadbirlarni yо‘lga quyish orqali amalga oshiriladi: sarf qilingan energiyani tiklash uchun ovqatlanishni me`yorga solish, plastik protsesslarni taminlash uchun tarkibida asosiy ingrediyenlar (oqsil, yogʻlar, uglevodlar) bо‘lgan ovqatlarni me`yorllashtirish; organizm funksiyalarini ta’minlash uchun ovqatlanishni suv miqdori, mikroelementlar, minerallar, vitaminlar miqdori bо‘yicha me`yorllashtirish; ovqatlanish rejimini me`yorllashtirish. Butun umr davomida organizmda doimiy ravishda energiya almashinuvi sodir bо‘lib turadi. Bir tomondan energiya ishlab chiqarilsa, ikkinchi tomondan u sarflanib turadi. Organizmga energiya hujayralardagi tо‘qimalardagi hayotiy faoliyat jarayonlarini ta’minlash uchun, gavdaning haroratini saqlab turish tashqi mexanik ishlarni bajarish uchun zarurdir. Odam uxlagan vaqtida juda kam miqdorda energiya sarf qiladi. Uning sarflanish miqdori taxminan 0,9 kkal/m ga teng bо‘ladi. Konfort sharoitida (asosiy modda almashinuv darajasi) erta noxordagi tinch yotilgan paytda energiyaning sarflanish darajasi ham taxminan о‘sha uyqu vaktidagi darajaga teng bо‘ladi. Asosiy modda almashinuv energiyasi tо‘qimalardagi hayotiy jarayonlarga hamda tana haroratini bir maromda saqlab turish uchun sarf qilinadi. Energiya sarflanishini belgilash usullari Energiya sarflanishini belgilash tо‘gʻridan-tо‘gʻri kolorimetriya metodi orqali amalga oshiriladi. Uni odam faoliyatining har-xil turlari bо‘yicha sarf qilingan energiya miqdorini maxsus ravishda tadqiq etish asosida tuzib chiqilgan jadvallarga qarab, kislorod istemol qilish yuzasidan tekshirib aniqlanadi. Sportda energiya sarflanishi ixtisoslashishiga bogʻliq bо‘ladi. Bunda sport turlari 3 gruppaga ajratiladi. 1. Bu gruppaga kо‘proq aerobik tipdagi sport turlari kiradi (uzoq masofalarga yugurish, chagʻi uchush, mо‘ljal olib yurish, velosiped uchish, suzish, yurish); trenirovkalar, uzoq muddat ishlashni va katta-katta (sutkasiga 6000-7000 kkal) energiya sarflanishini talab qiladi. 2. Aerobik - anayerobik gruppa (о‘rtacha masofalarga yugurish, sport о‘yinlari, eshkak eshish, kurash); trenirovkalarda ham uzoq davom etadigan ishlar bajariladi, ham nisbatan qiska muddat davom etadigan ishlar bajariladi ( takroriy metod qoʻllaniladi), bunda energiyaning sarflanishi 1 sutkada 5000-6000 kkal ga tо‘gʻri keladi. 3. Anaerobik gruppa (sakrash, sprintercha – yugurish); trenirovkalar muskullarga intensiv ravishda qisqa muddatli zо‘riqish tо‘gʻri keladigan tarzda о‘tkaziladi; energiya sarflanishi 4500-5000 kkal ga tо‘gʻri keladi. Sportda energiya sarflanishining tejemliligi texnikaning rafionalligi bilan bogʻliqdir. Yuksak darajada sport texnikasiga ega bо‘lgan changʻichi pastroq darajada sport texnikasiga ega bо‘lgan changʻichi Bilan bir xil tezlikda harakat qilgan vaqtida kamroq energiya sarflaydi, energiya baravar sarf qilingan vaqtda esa undan kо‘ra kо‘proq va katttaroq tezlikka erishadi. Bunda energiya sarflanishidagi tejamkorlik kо‘proq darajada mexanik ishga sarflanadigan energiyadan samaraliroq foydalanish orqali belgilanadi. Bunda issiqlikka aylanadigan energiya miqdorida aytaylik farq bо‘lmaydi. Ovqat ratsionini tarkibi Ovqat ratsioni о‘z tarkibida: oqsil, yogʻlar, uglevodlar, vitaminlar, mineral tuzlar, suv va boshqa organizm uchun zarur bо‘lgan barcha moddalardan tegishli miqdorda bо‘lishi kerak. Uglevodlar va yogʻlardan kо‘proq energiya еtkazib beruvchi modda sifatida foydalaniladi. Oqsillar esa – plastik jarayonlar uchun zarur bо‘ladi; boshqa oziq-ovqat moddalari energetik ahamiyatga ega bо‘lmaydi. Oqsillar uglevod, kislorod, vodorod, fosfor, oltingugurt va azotdan iborat bо‘lib, bular о‘z navbatida aminokislotalar tarkibiga kiradi, hamda oqsil tarkib topadigan struktura birliklari hisoblanadi. Bunday aminokislotalarning 25 dan ortiq turi ma’lumdir. Oqsillar о‘z tarkibiga kо‘ra va aminokislotalar birikishining izchilligiga kо‘ra bir-biridan farq qiladi. Hayvonlar va о‘simliklar ham bir-biridan farq qiladi.Yogʻlar tarkibida uglerod, vodorod, kislorodga ega bо‘lgan glitserin hamda yogʻ kislotalaridan iborat bо‘ladi. Bular ovqatning energiyaga kо‘proq darajada boy bо‘lgan komponentlari hisoblanadi. Organizmda 1 gr yogʻning oksidlanishi 9,3 kkal energiya beradi. Yogʻlar tarkibida hayot uchun zarur bо‘lgan A, D, YE, K - vitaminlari hamda biologik jihatdan aktiv moddalar – tо‘yinmagan yogʻ kimlotalari mavjud bо‘ladi. Yogʻlar faqat energetik ahamiyatiga ega bо‘lib qolmay, shu bilan birga struktura ahamiyatga egadir. Ular hujayra qobigʻi va membrana tarkibiga kiradi, issiqlik izolyatsiyasi funksiyasini saqlab turadigan karset vazifasini bajaradi, teri ostidagi klechatkaga joylashib, ichki a’zolarni jamlat turadigan tо‘qimalar, bо‘gʻimlar, nerv tizimsi, endokrin bezlari tarkibiga kiradi. Sportchilar ovqatida о‘simlik yogʻi majburiy komponentlardan bо‘lib hisoblanadi, chunki ular YE vitaminini ortiq darajada sarf qiladilar; о‘simlik yogʻi tarkibidagi YE vitamini yogʻ almashinuvi uchun zarur bо‘lib, qondagi oqsil, yogʻ komponentlarini me`yorl holga keltirishga yordam beradi, ateloskleroz kasalligini oldini oladi. Uglevodlar vodorod, kislorod va ugleroddan tarkib topadi. Uglerodlar 1 molekulasidagi monosaharlar miqdoriga qarab, ular monosaharlar (fruktoza, glyukoza), disaharlar (lavlagi qandi) va polisaharlar (kraxmal, glikogen) ga bо‘linadi. Uglerodlar asosiy energiya еtkazib beruvchilar hisoblanadi. 1 gr uglevodning oksidlanishi 4,1 kkal issiqlik beradi. Kundizgi ovqat ratsionida uglevodning miqdori kaloriya qimmatining 60% ta’min etmogʻi kerak. Sabzavotlar ichida sabzi, karam, lavlagi, vitaminlarga, mineral tuzlarga, kletchatkalarga boydir. Kartoshka tarkibida kо‘p miqdorda kraxmal (polisaharlar) mavjud bо‘lib, kaloriyaga boydir. Biroq unda kletchatka kamroq bо‘ladi. Shuning uchun sabzavotlarni (kartoshka, lavlagi, sabzi, karam, piyoz, bodring qо‘shib) vinegret shaklida iste’mol qilish maqsadga muvofiqdir. Piyozda uglevod va oqsillar kam bо‘lsa ham lekin ovqat hazm qilishga bakteritsit sifatida stimulyatsiya qiluvchi ta’sir kо‘rsatishi tufayli juda foydalidir. Ovqat organizmning natriy, kalsiy, magniy, temir, fosfor, oltingugurt, xlorga bо‘lgan ehtiyojini kо‘proq darajada va boshqa bir qator elementlar (mikroelementlar) – yod, ftor, rux, mis, marganets, kabalt va boshqalarga bо‘lgan talabini kamroq (1 mg – kg va undan ham kamroq) darajada qondirish kerak. (Minerallar tо‘qimalardagi osmotik bosimni saqlab turadi, ular suyak, tish, gemoglabin, fermentlar, garmonlar tarkibiga kiradi. Vitaminlar о‘zining ximiyaviy tarkibiga kо‘ra turli organik birikmalar bо‘lib, organizmda fermentlar hosil bо‘lishi uchun juda zarurdir. Qandaydir bir vitaminning еtishmasligi moda almashinuv jarayonlarining buzilishiga sabab bо‘ladi. Ish qobiliyati pasayadi, kasalliklar avj oladi, ayrim hollarda kasallik о‘lim bilan tugashi ham mumkin. Jismoniy mashqlab bajarilgan vaqtda vitaminlar kо‘p miqdorda sarf bо‘ladi. Shuning uchun ham sportchilarning ovqat ratsionida, kaloriya qimmati hamda tarkibida oqsillar, yogʻlar va uglevodlar qay darajada ekniga qarab. Ratsional mezon bо‘yicha tayyorlangan ovqatlarda vitaminlar еtishmay qolishi mumkin. Ayniqsa va bahor faslida (yanvar-aprel oylarida) chidamlilik bо‘yicha о‘tkaziladigan sport turlarida anna shunday hollarni kuzatish mumkin. Vitamin еtishmasligining о‘rnini qoplash uchun vitaminlarning tabletka shaklidagi preparatlarida iste’mol qilish maqsadga muvofiqdir. Oziq-ovqat mahsulotlarining bir sutkalik ratsioni katta yoshli kishilar uchun 3-4 mahal ovqatlanishga, maktabga yoshdagi bolalar uchun 4-5 mahal ovqatlanishga bо‘linishi kerak. Ovqatlanishning 3 mahal ertalabki nonushta, tushlik ovqat va kechki ovqat asosiy ovqatlanish vaqtlari hisobaladi. 4 ovqatlanish vaqti bu ikkinchi nonushta (ertalabki nonushta bilan tushlik ovqat orasida) yoki kunduzgi ovqat bilan kechqurugni ovqat о‘rtasida bо‘lishi mumkin, buni ananaga kо‘ra hamda turmush sharoitiga qarab tashkil etish lozim. Jismoniy mashqlab mashgʻulotlari bilan ovqatlanish о‘rtasida 30-40 minut tanaffus, interval bо‘lishi kerak. Bu vaqt yuklamadan keyin qon aylanishini tiklab olish uchun hamda qonni ishlab turgan muskullardan ovqat hazm qilish organlariga qayta taqsimlash uchun zarurdir. Ertalabki nonushta tarkibida oqsillarning о‘rtacha miqdori nisbatan kо‘proq bо‘lishi lozim. YA’ni oqsillarning kaloriya qiymati 20- 22%, yogʻlarniki 35%, uglevodlarniki 43-45% tashkil etmogʻi kerak. Oqsillar organizmdagi metobolik protsesslar aktivligini kо‘taradi. Nera va gormonal tizimlarning aktivligini oshiradi. Sportchilarning ovqatlanishi о‘zining ancha yuqori kaloriyada bо‘lishi bilan hamda ovqatlanish rejim iva kundalik ovqat ratsionining taqsimlanishida ba’zi bir о‘ziga xususiyatlari bilan ajralib turadi. Sportchilarning energiya sarflashi sportchi bо‘lmagan kishilardan farq qiladi, haftaning ayrim kunlarida sezilarli darajada ajralib turadi. Rivojlanib borayotgan trenirovka kunida energiya sarflanishi 6000-7000 kkal, dam olish kuni esa 2500-3000 kkal ga еtishi mumkin. Ovqat ratsionining kaloriya qiymati bir hafta mobaynida har kuni sarflanadigan energiyaning о‘rtachi miqdoridan kelib chiqmogʻi kerak. Bunda energiya sarflanishi bir kun ovqat ratsionini qimmatidan ortiq bо‘lsa, boshqa kuni esa undan kamroq bо‘ladi, ya’ni ovqatning kaloriya qiymati va tarkibi nisbatan stabil bо‘lishi lozim. Lekin energiya sarflanishi esa bir haftalik sikl kunlarida bir biridan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Biologik ta'siri, fiziologik oʻrni, odam kasalligida tutgan oʻrni Mikroelementlar-Odam tanasida 1:100 000 va undan kam miqdorda uchraydigan kimyoviy elementlardir. Mikroelementlarga suvni, tuproqni va iste'mol etadigan ozuqa moddalarida juda kam miqdorda uchraydigan kimyoviy moddalar ham kiradi. Odamning tanasida doimo boʻlib, uning hayot faoliyatida aniq ahamiyatga ega boʻlgan mikroelementlarni biogen elementlar deyiladi. Biogen mikroelementlarga kislorod, karbon, vodorod, natriy, kaltsiy, fosfor, kaliy, oltingugurt, xlor, marganets, temir, rux, mis, yod, ftor, molibden, kobalt, vanadiy, selen kiradi. Odam tanasining hayot faoliyatidagi ahamiyatiga qarab mutloq kerakli (temir, rux, mis, yod, ftor, marganets, kobalt) va taxminan kerakli (alyuminiy, xrom, molibden, selen) larga boʻlinadi. Odam uchun mikroelementlarning asosiy manbai oʻsimlik va hayvon ozuqa moddalari hisoblanadi. Ichimlik suvi ba'zi bir mikroelementlarni 1-10% qoplaydi: bunga rux, mis, yod, marganets, molibden, kobalt, misol boʻladi. Ayrim mikroelementlarni odam tanasiga tushishida suv asosiy manba boʻladi, bularga temir, xrom misol boʻladi. Oʻsayotgan organizm uchun ayrim biogen mikroelementlar alohida kerakli hisoblanadi. Yilning har xil fasllarida oziq ovqat moddalari bilan oʻsayotgan bola ta'minlanib turishi kerak. Sogʻlom bolalarda mikroelementlar muvozanatiga yilning vaqtlari ta'sir etib turadi. Masalan: bahor faslida oziq-ovqat moddalari bilan temir moddasi odam tanasiga kam tushib manfiy muvozanat hosil boʻladi. Oziq-ovqat moddalari bilan odam tanasiga natriy, kaliy, kaltsiy, magniy, temir, fosforga boʻlgan talabi koʻp miqdorda qoniqtirilishi lozim, shu sababdan koʻp miqdorda boʻlgan elementlar makroelementlar deyiladi, kam miqdordagisi mikroelementlar deb atalib, bularga: yod, ftor, rux, mis, marganets, kobaltlar kiradi. Natriy - toʻqima suyuqligi, limfa, qonni osmotik bosimini ushlab turadigan asosiy mikroelement. Odam uni asosan osh tuzi tarkibida natriy xlorid koʻrinishida qabul etadi. Bir kunlik me'yori 6-12 gramm. Issiq kunlarda mashq va musobaqa mashgʻulotlari jarayonida, ter bilan chiqib ketishi hisobidan bir kunlik gigiyena me'yori sportchilar uchun 30-35 grammga yetadi. Kaltsiy - tish suyagi tarkibiga kiradi, kaltsiy ionlari qonni ivish jarayonlarida qatnashadi, asab-mushak qoʻzgʻaluvchanligini ta'minlashda qatnashadi, shu bilan bir qator biologik jarayonlarda ishtirok etadi. Kaltsiyning ozuqalardagi asosiy manbai: sut va sut mahsulotlari, karam. Kaltsiyning katta odamlar uchun bir kunlik gigiyena me'yori 0,8 g, bolalar uchun 1 g, oʻsmirlar uchun 1,5 g, tezlik va kuch talab etiladigan sport turlarida 2-2,5 g, jismoniy chidamkorlik talab etiladigan sport turlarida 1,8-2,0 g. Fosfor - asab, mushak, suyak toʻqimalarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Fosfat birikmalari mushak tolalarining qisqarishi uchun kerakli modda hisoblanadi. ATF - fosfat kislota qoldiqlari hisoblanadi. Fosforni asosiy ozuqa manba'lari: tuxum, baliq, goʻsht. Fosforga boʻlgan bir kunlik odamni talabi taxminan kaltsiyga nisbatan ikki barobar koʻp hisoblanadi. Katta odamlar uchun 1,6 g, bolalarga 1,5-2,0 g, tezlik va kuch talab etiladigan sportchilarga 2,5-3,5 g, chidamkorlik talab etiladigan sport turlarida 2,0-2, g. Kaliy - hujayra sharbati tarkibida boʻlib, kaliy, natriy “nasos” ida mushak qisqarishlarida katta ahamiyatga ega boʻladi. Mushak pardalarining depolyarizatsiya jarayonlarida faol ishtirok etadi. Kaliy hujayra ichi va hujayra tashqarisidagi osmotik muvozanatni ushlab turadi. Kaliy yetishmovchiligi yurak mushaklarining depolyarizatsiya jarayonini buzib, yurak qisqarishi ritmi buziladi, toʻqimalarda suyuqlik toʻplanadi. Juda kuchli terlash jarayonida kaliy tanadan tashqariga chiqib ketadi. Kaliyning asosiy manba'i: kartoshka, quritilgan olma, shaftoli, oʻrik, sut, tuxum, sabzavot va mevalar. Odamning kaliyga boʻlgan bir kunlik talabi 2-3 g, sportchilar uchun 4-6 g. Odam tanasi kaliyni sabzavot va mevalar sharbatidan, kompotdan, sabzavotli suyuq ovqatlardan yaxshi oʻzlashtirib oladi. Odam tanasi mineral suvlardan hamda kimyoviy preparatlardan kaliyni kam oʻzlashtirib oladi. Temir - qon ishlab chiqarishda hamda kislorodni tashib yurishda katta amaliy ahamiyatga ega, u gemoglobinning tarkibiga kiradi. Temirning asosiy manba'lari: jigar, tuxum, olma, anor. Odamni oshqozon-ichak traktidan temir juda kam oʻzlashtiriladi. Shu sababli oziq- ovqat moddalarida keragidan koʻp miqdorda boʻlishi lozim. Voyaga yetgan odamlarga temirning bir kunlik me'yori 15-20 mg, sportchilar uchun esa 30-40 mg. Temir moddasini surunkasiga kam iste'mol qilish eritrotsitdagi gemoglobinning kamayishiga olib keladi. Bu kamqonlik kasalligini keltirib chiqaradi, qonda kislorodning hajmi kamayadi. Sportchilarda ozgina kamqonlik koʻrilganda ularning ish qobiliyati pasayadi. Tanada temirni tiklash uchun temir preparatlaridan qabul etish lozim. Yod - qalqonsimon bez gormoni tarkibiga kiradi, almashinish jarayonlarini boshqaradi. Odamning tanasiga kamroq tushishi endemik boʻqoq kasalligiga olib keladi, hamda tananing funktsional holati buziladi. Voyaga yetgan sogʻlom odamlarga bir kunlik yodning gigiyena me'yori 100-200 mg. Odam ozuqalaridagi yodning manba'i: goʻsht, dengiz mahsulotlari (dengiz baliqlarining jigari, baliq yogʻi, dengiz karami), sut, tuxum. Ftor - asosan tish suyaklari va boshqa suyaklarda koʻp miqdorda boʻladi. Ftorning odam tanasiga oz miqdorda va koʻp miqdorda tushishi tishning dentin qismida oʻz ta'sirini koʻrsatadi. Kam holatda tishning kariyes kasalligi, koʻp holatda esa milkni flyuoroz kasalligini keltirib chiqaradi. Voyaga yetgan sogʻlom odamlar uchun ftorning bir kunlik me'yori 1-3 mg. Ftorning asosiy manbai suv va ozuqa mahsulotlari. Mis ionlari - har xil a'zo va toʻqimalarda boʻladi. Oksidlanish fermentlari tarkibiga kirgan mis ionlari toʻqimaning nafas olishida va qon ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Sogʻlom voyaga yetgan odamlarni mis ionlariga boʻlgan talabi 100 mg tashkil etadi. Ozuqalarda ularning asosiy manba'i jigar va yongʻoq hisoblanadi. Kobalt ionlari - qon ishlab chiqarishda ishtirok etadi, hamda vitamin V12 tarkibiga kiradi. Asosiy manba'i: qizil garmdori, jigar, buyrak, tuxum, baliqning ayrim turlari, karam, sabzi hisoblanadi. Marganets ionlari -qon ishlab chiqarishda, suyak toʻqimasining shakllanishida, oʻsish jarayonlarini boshqarishda, jinsiy va jismoniy rivojlanishda ayrim fermentlar faoliyatida qatnashadi. V1 – gipovitaminozi rivojlanishining oldini oladi. Voyaga yetgan sogʻlom odamlar turli xil ozuqa moddalarini iste'mol etsalar bir kunlik marganets ioniga boʻlgan talab qondiriladi. Rux ionlari - ba'zi bir fermentlar tarkibiga kirib, otalanish jarayonida ya'ni urugʻ va tuxum hujayralarining qoʻshilishida ishtirok etadi. Voyaga yetgan odamlar turli xildagi ozuqa moddalarini iste'mol etishlari bilan rux ionlariga boʻlgan bir kunlik talab qondiriladi. Asosiy manba'i: goʻsht, jigar, mol yogʻi, qoʻziqorinlar, dukkuklilar, donlar. Suv - odamni suvga boʻlgan talabi bir qancha omillarga bogʻliq boʻladi: tashqi muhitning obi-havo sharoitiga, jismoniy mehnat darajasiga, ozuqalarning ta'rifiga. Yogʻli ovqatlarni iste'mol etganda odamning suvga boʻlgan talabi ortadi, shu bilan bir qatorda quyuq ovqat iste'mol etganda, tuzlamalar iste'mol etganda ham suvga boʻlgan talab ortadi. Oddiy sharoitda, yyengil jismoniy mehnat bilan shugʻullanganda voyaga yetgan sogʻlom odamlar uchun bir kg tana ogʻirligiga oʻrtacha 30-40 ml suv talab etiladi. Vitaminlar bular har xil turdagi organik birikmalar boʻlib, tanaga ferment hosil qilish uchun kerakli moddalar hisoblanadi. Ular ikki guruhga boʻlinadi. 1. Suvda eruvchi vitaminlar (S, R, V gruppasiga kiradiganlari). 2. Yogʻda eruvchi vitaminlar (A, D, YE, K). Yogʻda eruvchi vitaminlarning asosiy manba'i hayvon va oʻsimlik yogʻlari hisoblanadi. (sarigʻ yogʻ, oʻsimlik moyi, baliq yogʻi), suvda eruvchi vitaminlarning asosiy manba'i: sabzavot va mevalar, donlar, sitruslilar, smorodina, namatakdir. Odam tanasini yetarli miqdorda vitaminlar bilan ta'minlashning asosiy sharti turli tuman ozuqa moddalari bilan ovqatlanishdir, shu jumladan yangi sabzavot va mevalar iste'mol etish lozim. Qish va bahor oylarida ozuqalarda vitaminlarning miqdorini kamayishiga asosiy sabab: yangi sabzavot mevalarining kam boʻlishi, hamda kuzda uzilgan mevalar tarkibidagi vitaminlar miqdorining kamayishidir. Turli jins va yoshdagi odamlar uchun vitaminlarning me'yorlari. V.A. Pokrovskiy ma'lumoti Vitamin S - (Askorbin kislota). Bu vitaminni odam hayotidagi ahamiyati juda koʻp qirralidir. U prokollagenni hosil boʻlishida qatnashadi, kollagen holatiga oʻtadi. Kollagen tanamizdagi toʻqimalarda tayanch vazifasini bajaradi, shu bilan bir qatorda kapillyarlarning oʻtkazuvchanligini me'yoriga keltiradi. Odam tanasida vitamin S ayrim ferment va gormonlarni faoliyatini aktivlashtiradi, aminokislotalarni oʻzlashtirilishini yaxshilaydi, qon ishlab chiqarish jarayonini tezlashtiradi, leykotsitlarning fagotsitar faolligini oshiradi, immun tanachalar ishlab chiqarishni kuchaytiradi, shu jarayonlarda odam tanasining yuqumli kasalliklarga berilmaslik qobiliyatini oshiradi. 40 yoshgacha boʻlgan erkaklarning vitamin S ga boʻlgan bir kunlik gigiyena me'yori 50-100 mg, ayollarniki 65-85 mg, jismoniy ish ogʻirligiga bogʻliq boʻladi, bolalarniki 30-70 mg. Vitamin S ni asosiy manba'i sabzavot va mevalardir, namatakning quritilganida nihoyatda koʻp, qora smorodina, qizil garmdori, shivit, koʻkatlar, koʻk piyoz, pomidor, limon, apelsin, mandarin, karam. Vitamin R - rutin askorbin kislotasining ta'sirini kuchaytiradi, degidroaskorbin kislotasini askorbin kislotasiga tiklaydi. Rutinning asosiy vazifasi kapilyarlarning oʻtkazuvchanligini kamaytirish hisoblanadi. Bu jarayon vitamin S ishtirokida boradi. Vitamin R askorbin kislota bilan birgalikda oksidlanish va qaytarilish jarayonlarida qatnashadi. Asosiy manba'i: qora smorodina, limon, apelsin, qizil garmdori, uzum, namatak mevasi, qizil smorodina. Voyaga yetgan sogʻlom odamlar uchun bir kunlik me'yori 25-30 mg, bolalarga 10-25 mg. Vitamin RR u hujayralarning me'yorida oʻsishi va rivojlanishini ta'minlaydi. Hujayraning nafas olish jarayonida vodorod elektronlarining koʻchishida qatnashadi. Asosiy manba'i: mol goʻshti, jigar, buyrak, yurak, baliq. Donli ozuqa moddalarida vitamin PP ni oʻzlashtirib boʻlmaydi. Sogʻlom voyaga yetgan odamlar uchun vitamin RR ni bir kunlik gigiyena me'yori 14-25 mg, bolalarga 5-20 mg. Sportchilarga 6-8 mg. Vitamin N - biotin, sterinlar va yogʻ kislotalarini sintez qilishda karboksillash reaktsiyalarida koferment sifatida qatnashadi, Bu vitaminni asosiy manba'i: tuxum sarigʻi, dukkaklilar, jigar, yurak, buyrak. Voyaga yetgan sogʻlom odamlar uchun bu vitaminni bir kunlik me'yori bir kg tana ogʻirligiga 2-3 mkg hisoblanadi (150-200 mkg). Vitamin V1 - tiamin karbonsuvlar almashinuvidagi biokimyoviy jarayonlarda qatnashadi, ketokislotalarni dekarboksillash –oksidlash jarayonida qatnashadi, me'yorida oʻsishni ta'minlaydi. Odamning asab faoliyatida alohida oʻrin tutadi, bosh miya poʻstlogʻi va periferik asab tolalarida almashinuv jarayonida ishtirok etadi. Ozuqa moddalarida uning kam boʻlishi birinchi navbatda asab faoliyatiga ta'sir koʻrsatadi. Vitamin V azot almashinuvida hamda ozgina yogʻ va mineral moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Odamni vitamin V1 boʻlgan ehtiyoji jismoniy ishlarda hamda asab kuchlanishlarida alohida oʻrin tutadi. Sogʻlom erkaklar uchun 40 yoshgacha vitamin V1 gigiyena me'yori 1,4-2,4 mg, ayollarga 1,4-1,9 ml (katta yoshdagilarda vitamin V1 ni me'yori kamayib boradi), bolalarga 0,5-2,0 mg, sportchilarga 6-8 mg. Tashqi muhitning harorati yuqori boʻlsa, koʻp terlash oqibatida vitamin V ga boʻlgan talab ortadi, sovuq vaqtda ishlaganda ham vitamin V ga boʻlgan talab ortadi, chunki karbonsuvlarni parchalash uchun ham V kerak. Vitamin V1 ni manba’i boʻlib donlar, non mahsulotlari, dukkaklilar, pivo achitqisi, jigar, buyrak hisoblanadi. Vitamin V2 - riboflavin odam tanasida oksidlanish va qaytarilish jarayonlarida qatnashadi, bolalarda oʻsish va rivojlanishda ta'sir koʻrsatadi, yorugʻlik va rang koʻrishni ta'minlaydi. Bu vitamin biologik oksidlash jarayonida alohida oʻrin tutadi, chunki u fermentlar tarkibiga kiradi. Vitamin V2 toʻqimalarning oʻsishi va tiklanishini kuchaytiradi, gemoglobinni sintezida qatnashadi. Odamni ozuqa moddalarida vitamin V2 kam boʻlsa oksidlanish-qaytarilish jarayonlari susayadi, ozuqalardan oqsilni oʻzlashtirish susayadi. Ogʻirlik kamayadi, odam kuchsizlanadi, jismoniy ish qobiliyat kamayadi, koʻrish oʻzgaradi. Vitamin V2 asosiy manba'i: pivo achitqisi, tuxum, pishloq, suzma, sut, qora guruch, dukkaklilar, qora non, buyrak. Sogʻlom voyaga yetgan odamlar uchun bir kunlik gigiyena me'yori1,9-3,0 mg, bolalar uchun 1,0-3,0 mg, sportchilar uchun 6-8 mg. Vitamin V5 - pantoten kislota koferment A ni sintezini ta'minlaydi, sterinlar va yogʻ kislotalari almashinuvida qatnashadi. Sogʻlom voyaga yetgan odamlar uchun uni bir kunlik gigiyena me'yori taxminan 10 mg. Asosiy manba'i: dukkaklilar, donlilar, kartoshka, jigar, tuxum, baliq hisoblanadi. Vitamin V6 - piridoksin azot almashinuvida qatnashadi, yogʻlar almashinuvida qatnashadi, serotonin sintezida qatnashadi, aminokislotalar almashinuvi bilan bogʻliq fermentlarni tuzilishida ahamiyati bor, me'yoriy oʻsishni ta'minlaydi. Odamni bir kunlik ozuqa moddalarida kam boʻlsa, yarim toyinmagan yogʻ kislotalarining hosil boʻlishi buziladi, u odamni markaziy nerv tizimi faoliyati uchun ham kerak boʻladi. Sogʻlom voyaga yetgan odamlar uchun bir kunlik gigiyena me'yori yoshi, jinsi, mehnatining ogʻirligiga qarab 1,5- 2,8 mg, bolalar uchun 0,5-2,0 mg. Asosiy manba'i achitqilar, jigar, buyrak, goʻsht, baliq, don mahsulotlari, dukkaklilar hisoblanadi. Vitamin V9 - folat kislota kabonsuvlar birikmalarini almashinuvi, nuklein kislotalar hosil qilish uchun qon hosil etish uchun kerak boʻladi. Sogʻlom voyaga yetgan odamlar uchun bir kunlik gigiyena me'yori 600 mkg, bolalar uchun 50-400 mkg. Asosiy manba'i: koʻkatlar, karam, pomidor, sabzi, bugʻdoy, jigar, buyrak, mol goʻshti, tuxum sarigʻi hisoblanadi. Vitamin V12 – tsianokobalamin katta biologik faollikka ega boʻlgan murakkab birikma hisoblanadi. Bir qancha jarayonlarda qon ishlab chiqarishda, bir qancha almashinish jarayonlarida, metil guruhini tashib yurishda, nuklein kislotalarini sintezida, markaziy asab tizimi holatini yaxshilaydi. Asab mushak tolalari oxiriga, hamda regeneratsiya jarayonlariga ijobiy ta'sir etadi. Sogʻlom voyaga yetgan odamlar uchun bir kunlik gigiyena me'yori 2 mkg, homilador ayollarga – 3 mkg, emizikli ayollar uchun 2,5 mkg, bolalar uchun 0,5-2,0 mkg. Asosiy manba'i: jigar, buyrak, mol goʻshti, choʻchqa goʻshti, sut, tuxum, suzma hisoblanadi. Vitamin A - retinol oʻsishni ta'minlaydigan asosiy vitamin hisoblanadi. Teri va epiteliy qavatlarini muhofaza vazifasini boshqarib turadi, me'yorida koʻrishni ta'minlaydi, har xil almashinuv jarayonida qatnashadi. Vitamin A koʻzning toʻr qavati pigmenti tarkibiga kirib, rodopsin va yodopsin tarkibida boʻladi. Shu sababli mehnatga koʻzni zoʻriqishi bilan, hamda yorugʻga va qorongʻuga kirib-chiqib turadigan odamlar odamlar uchun bu vitaminni bir kunlik me'yori (2-2,5 mg) ni tashkil etadi. Sportchilardan basketbolchilar, qilichbozlar, nayzabozlar uchun hamda toʻpponcha va miltiqdan otuvchilarga yuqoridagilar taaluqli hisoblanadi. Asosiy manba'i: baliq jigari, baliq yogʻi, yozdagi sariq yogʻ, yogʻli pishloq, jigar, buyrak, tuxum sarigʻi, qaymoq, sut hisoblanadi. Karotinni asosiy manba'i sabzavotlar va mevalardan sariq va qoʻngʻir ranglilari sabzi, pomidor, qovoq, qovun, qizil garmdori, namatak mevasi, oʻrik, olxoʻri, koʻkatlar, karam, koʻk noʻxat. Voyaga yetgan, sogʻlom odamlar uchun vitamin A ni bir kunlik me'yori 1,5 mg sportchilar uchun 4-5 mg, homilador va emizikli ayollarga 2 mg, bolalar va oʻsmirlar uchun 0,5-1,5 mg. Vitamin D – kaltsiferol kimyoviy tarkibi va biologiya ahamiyatiga koʻra vitaminlar guruhini tashkil etadi. Vitamin D ni asosiy vazifasi odam tanasida kaltsiy va fosforni almashinishini boshqarish, ingichka ichakda kaltsiy va fosforni soʻrilishini ta'minlash, buyrak kanalchalarida kaltsiy va fosforni qayta soʻrilishini ta'minlab, qondan suyakkacha oʻtkazish hisoblanadi. Bu vitamin yetishmagan vaqtda kaltsiy va fosforni suyakka yigʻilishi buzilishi hosil boʻladi, natijada suyak moʻrt va egiluvchan boʻlib qoladi. Bolalarda raxit kasalligi koʻrinishida oʻtadi. Voyaga yetgan sogʻlom odamlar uchun vitamin D ni bir kunlik me'yori 2,5 mkg, homilador va emizikli ayollar uchun 400-500 ME, bolalar uchun 500 ME. Asosiy manba'i: baliq yogʻi, baliq jigari, baliq tuxumi, tuxum sarigʻi hisoblanadi. Vitamin YE - tokoferol bu nom bilan kimyoviy tarkibi va biologik ta'siri bir xil yoki yaqin boʻlgan bir qator birikmalar birlashtirilgan. Vitamin YE homiladorlikni kechishi, homilani rivojlanishini ta'minlaydi, urugʻ hujayrasini yetilishini ta'minlaydi, toyinmagan yogʻ kislotalarini erkin radikalga oksidlanishdan muhofaza qiladi, oksidlanish jarayonlarida qatnashadi, yogʻda eruvchi vitaminlarni toʻplanishini ta'minlaydi, toyinmagan yogʻ kislotalarni oksidlanishdan saqlaydi. Voyaga yetgan sogʻlom odamlar uchun bir kunlik me'yori 10-20 mg, bolalarga bir kg ogʻirligiga 0,5 mg hisoblanadi. Asosiy manba'i: oʻsimlik moylari, sabzavotlarning koʻk barglari hisoblanadi. Vitamin K - filloxinonlar qonni ketishini toʻxtatadigan vitamin hisoblanadi, u protrombin sintezida qatnashadi, qonni ivishini me'yoriga keltiradi, qon tomirlaridan qonni oqishini - ketishini tezlashtiradi. Voyaga yetgan sogʻlom odamlar uchun bir kunlik me'yori 0,2-0,3 mg, yangi tugʻilgan chaqaloqlarga 1-12 mkg, homilador ayollar uchun 2-5 mg. Asosiy manba'i: karam, pomidor, jigar hisoblanadi.