1 Suv va havo transportlari infratuzilmasi elementlarining xususiyatlari Suv transporti infratuzilmasi Suv transport infratuzilmasi quyidagi tizimlarni o‘z ichiga oladi: qirg‘oq punktlari, suv transport yo‘llari va gidravlik inshootlar, kema ta’mirlash va kemasozlik korxonalari va navigatsiya boshqaruv ob’ektlari. Qirg‘oq punktlari yuklarni qabul qilish, saqlash va jo‘natish; tashish operatsiyalari; qayta yuklash ishlarini amalga oshirish, yo‘lovchilarn kemaga chiqarish, tushirish vv yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish; transport kemalariga texnik xizmat ko‘rsatish va xavfsiz joylashish uchun mo‘ljallangan. Suv transport yo‘llari kemalar va sollarning ikkala yo‘nalishida ham xavfsiz harakatlanishga mo‘ljallangan. Kema ta’mirlash korxonalari (zavodlar, ustaxonalar va ta’mirlash-texnik bazalar) suv transporti texnik ekspluatatsiyasi tizimi talablariga muvofiq kemalarning texnik holatini saqlash uchun kema ta’mirlashning barcha turlarini va to‘liq texnik xizmat ko‘rsatishni amalga oshiradi. Boshqaruvining texnik vositalari transport jarayonlari va operatsiyalarini boshqarish bo‘yicha axborotni yig‘ish, uzatish, qayta ishlash, saqlash va tanlab berish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, aloqa vositalari, hisoblash va tashkiliy uskunalar va axborotni ta’minlaydi. Suv transport yo‘llari gabarit o‘lchamlarini ta’minlash infratuzilmasining xususiyatlari. Suv transport yo‘llari ichki va tashqi turlarga bo‘linadi. Tashqi suv yo‘llari dengiz va okeanlar bo‘lib, ular dengiz kemalarining suvyo‘llarining beqiyos darajada katta bo‘lgan chuqurliklari tufayli deyarli tabiiy sharoitda ishlaydi. 2 Ichki suv yo‘llari tabiiy va sun’iy yo‘llarga bo‘linadi. Tabiiy suv yo‘llariga erkin holatdagi ko‘l va daryolar kiradi. Sun’iy suv yo‘llari kemalar harakatlanishi uchun mo‘ljallangan kanallarni, shlyuzli daryolar va suv omborlarini o‘z ichiga oladi Ichki suv yo‘llari kema yo‘llarining kafolatlangan va kafolatlanmagan o‘lchamlari bilan navigatsiya sharoitlari (yoritilgan yoki qulflanmagan) bo‘lmagan marshrutlarga bo‘linadi. Shamol-to‘lqin rejimi sharoitiga ko‘ra ichki suv yo‘llari quyidagi turkumlarga bo‘linadi: "M" – dengiz, "O" – ko‘l, "R" – daryo va "L" – yengil. Agar to‘lqin balandligi 4 m, uzunligi-40 m ga yetsa “M” kategoriyasiga, agar 2 va 20 m - bo‘lsa "O", 1,2 va 12 m – "R". Shlyuzlar daryolar suv yuzalarining darajasi turlicha bo‘lganda suv darajasini tenglashtirish bilan bir kamerani bo‘shatish orqali ularda suv sathini tenglashtirish orqali kemalar o‘tishini ta’minlash uchun suv yo‘llari ustiga qurilgan gidrotexnik qurilma hisoblanadi. Portlar qirg‘oq oldi punkti hisoblanib, unda yuklarni qabul qilish, kemalarga ularni yuklash, yo‘lovchilarni chiqarish, kemalardan yuklarni tushirish, bagaj qabul qilish, suv transportida keltirilgan yuklarni boshqa transport turiga o‘tkazish yoki qabul qilish ishlari amalga oshiriladi. To‘xtash punktlari qirg‘oq oldi punkti bo‘lib, yo‘lovchilarni chiqarish va tushiri,bagajni qabul qilish va topshirish ishlari bajariladi. To‘xtash punktlari kemalarni qabul qilib olish uchun eng oddiy vositalar bilan jihozlanadi. Prichal - qirg‘oqqa chiqish uchun kemalar va qayiqlar arqon bilan bog‘langan joy. Pristan -yukni ortish, tushirish va uzoq muddat to‘xtab turish uchun kema qatnaydigan joy (yonida turish, to‘xtash). Pristan hech qanday bino bo‘lmasligi mumkin, bu bino emas, balki joy. Akvatoriya (lotincha aqua — suv, , territorium -hudud) - tabiiy, sun’iy yoki shartli chegaralar bilan chegaralangan suv hududi. Ular bo‘linadi: tabiiy suv hududlari: okeanlar, dengizlar, ko‘rfazlar, ko‘llar; sun’iy: portlar, suv omborlari. 3 Havotransporti infratuzilmasi Havo transporti infratuzilmasi havo transportida xavfsiz parvozlar va yuklarni qayta yuklash va yo‘lovchilarni yer usti transport turlariga o‘tkazish imkoniyatini beradi. Fuqarolik aviatsiya infratuzilmasi - samolyot, aerodromlar, aeroportlar, texnik vositalar va samolyot parvozlari uchun mo‘ljallangan boshqa vositalar – davlatlar qonun hujjatlariga muvofiq davlat va shahar mulki bo‘lishi mumkin, jismoniy shaxslar mulki, yuridik shaxslar, shuningdek, davlat aviatsiyasi mulki va yagona havo harakatini boshqarish tizimidan iborat. Ko‘rsatiladigan xizmatlarning xavfsizligi va sifatini ta’minlash uchun butun havo transporti infratuzilmasi davlat nazorati ostida bo‘ladi. Aerodrom – samolyotlarni parvoz qilishi, qo‘ndirish, manevr qilishi va to‘xtashi uchun mo‘ljallangan binolar, inshootlar va unda joylashgan jihozlar bilan ta’minlangan yer yoki suv maydoni uchastkasi. Vertodrom - yer uchastkasi yoki inshoot yuzasining ma’lum maydoni, vertolyotlarni olib ketish, qo‘nish, manevr qilish va to‘xtab turish uchun to‘liq yoki qisman mo‘ljallangan. Aerodromlar fuqaro, davlat aviatsiyasi va eksperimental aviatsiya aerodromlariga bo‘linadi. Aerodrom tarkibiga aerodrom-uchish, qo‘nish, manevr qilish, turar joy va samolyotlarga texnik xizmat ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan aerodrom hududi kiradi. Aerodromning asosiy qismlari uchish-qo‘nish yo‘lagi, ko‘tarilish yo‘lakchalari, samolyotlarning to‘xtash joylari va yo‘lovchilarni chiqarish (tushirish) hamda yuklarni ortish (tushirish) uchun perronlardan iborat. Havo harakatini boshqarish majmuasi-havo transportida samolyotlar qatnovi tartibi va xavfsizligini ta’minlovchi tashkiliy-texnik chora-tadbirlar tizimi bo‘lib, radio aloqa, havo kemalari va kompyuterlar yordamida havo harakatini boshqaruvchi va samolyot ekipajlari o‘rtasida axborot almashinuvini ta’minlaydi. Aeroport-aerodrom, aerovokzal va samolyotlarni qabul qilish va jo‘natish, havo transportiga xizmat ko‘rsatish va shu maqsadda zarur asbob-uskunalar, aviatsiya 4 xodimlari va boshqa xodimlar uchun mo‘ljallangan boshqa inshootlarni o‘z ichiga oluvchi inshootlar majmuasidir. Aeroporti boshqarish kompaniyasi-shakllantirish va aeroportlarni rivojlantirish investitsiyalar jalb optimallashtirish, infratuzilma boshqarish sohasida, shu jumladan, aeroportlar rivojlantirish va uning bajarilishini monitoring qilish uchun yagona strategiyasini amalga oshirish maqsadlariga yerishish uchun ikki yoki undan ko‘p aeroportlar iqtisodiy faoliyatini boshqaradi, va aeroportlarida xizmat sifati uchun umumiy standartlarni joriy yetish kompaniyasi. Havo transportining samaradorligi aeroport tarmog‘iga sezilarli darajada bog‘liq. Yuk va yo‘lovchi oqimlarining qayta taqsimlanishini va samolyotlarga texnik xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydigan kuchli infratuzilmaga ega aeroportlar eng katta ahamiyatga ega. Bunday aeroportlar XAB deyiladi. XAB – bu yirik markazi aeroporti, tranzit yo‘lovchilar katta ulushi bilan xarakterlanadi va / yoki yuk va pochta xizmat, yo‘nalishlar keng tarmoq, va katta tayanch tashuvchisi yoki havo tashuvchilar ittifoq mavjudligi. Maqsadga ko‘ra portlarni transport, harbiy, savdo va xavfsiz haven portlariga bo‘lish mumkin. Portlar geografik joylashuvi bilan ajralib turadi: dengiz, daryo, suv ombori, yestuarin, qirg‘oq, qo‘ltiq va Orol portlari. Suv sathiga nisbatan ochiq va yopiq o‘rtasida dengiz portlari ajralib turadi. Yopiq dengiz portlari dengizdan qulflar bilan ajratilgan hovuzlarda, ochiq – tabiiy lagunalarda joylashgan. Port suv va transport yer rejimlarini birlashtirgani uchun har qanday port port maydoni deb ataluvchi suv maydoni va unga tutash yer maydoni-port hududi bo‘lishi kerak. Dengiz yoki suv ombori portlarida quyidagi qo‘shimcha elementlar ajratiladi: port maydoniga dengiz yoki suv ombori bo‘limda yetarli chuqurligini ta’minlash uchun zarur kanal yondashuv. Tashqi qilichbozlik tuzilmalar, nomi shama sifatida, birinchi navbatda to‘lqinlar va qisman ohiri va harakatlanuvchi muz dan portning suv maydoni himoya. 5 Portning suv maydoni reydlar– kemalar tomonidan muayyan operatsiyalarni bajarish uchun ajratilgan suv yuzasining maydonlaridan iborat. Kemalarni aylantirish uchun xizmat qiladigan aylana bilan chegaralangan suv maydonining maydoni navigatsiya reydi deb ataladi. Katta portlarda, ba’zi hollarda, kemalar suv sohasida haddan ortiq yuklanadi. Buning uchun uning suv maydonida reloading raid deb ataluvchi maxsus bo‘lim ajratiladi. Transportt operatsiyalari vaqtida kemalar turadigan bertlardagi suvning ipi mo‘rili reyd deb ataladi.