1
Suv va havo transportlari infratuzilmasi elementlarining xususiyatlari
Suv transporti infratuzilmasi
Suv transport infratuzilmasi quyidagi tizimlarni o‘z ichiga oladi: qirg‘oq punktlari,
suv transport yo‘llari va gidravlik inshootlar, kema ta’mirlash va kemasozlik korxonalari
va navigatsiya boshqaruv ob’ektlari.
Qirg‘oq punktlari yuklarni qabul qilish, saqlash va jo‘natish; tashish
operatsiyalari; qayta yuklash ishlarini amalga oshirish, yo‘lovchilarn kemaga chiqarish,
tushirish vv yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish; transport kemalariga texnik xizmat
ko‘rsatish va xavfsiz joylashish uchun mo‘ljallangan.
Suv transport yo‘llari kemalar va sollarning ikkala yo‘nalishida ham xavfsiz
harakatlanishga mo‘ljallangan.
Kema ta’mirlash korxonalari (zavodlar, ustaxonalar va ta’mirlash-texnik
bazalar) suv transporti texnik ekspluatatsiyasi tizimi talablariga muvofiq kemalarning
texnik holatini saqlash uchun kema ta’mirlashning barcha turlarini va to‘liq texnik
xizmat ko‘rsatishni amalga oshiradi.
Boshqaruvining texnik vositalari transport jarayonlari va operatsiyalarini
boshqarish bo‘yicha axborotni yig‘ish, uzatish, qayta ishlash, saqlash va tanlab berish
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, aloqa vositalari, hisoblash va tashkiliy uskunalar va
axborotni ta’minlaydi.
Suv transport yo‘llari gabarit o‘lchamlarini ta’minlash infratuzilmasining
xususiyatlari.
Suv transport yo‘llari ichki va tashqi turlarga bo‘linadi.
Tashqi suv yo‘llari dengiz va okeanlar bo‘lib, ular dengiz kemalarining
suvyo‘llarining beqiyos darajada katta bo‘lgan chuqurliklari tufayli deyarli tabiiy
sharoitda ishlaydi.
2
Ichki suv yo‘llari tabiiy va sun’iy yo‘llarga bo‘linadi.
Tabiiy suv yo‘llariga erkin holatdagi ko‘l va daryolar kiradi.
Sun’iy suv yo‘llari kemalar harakatlanishi uchun mo‘ljallangan kanallarni,
shlyuzli daryolar va suv omborlarini o‘z ichiga oladi
Ichki suv yo‘llari kema yo‘llarining kafolatlangan va kafolatlanmagan o‘lchamlari
bilan navigatsiya sharoitlari (yoritilgan yoki qulflanmagan) bo‘lmagan marshrutlarga
bo‘linadi.
Shamol-to‘lqin rejimi sharoitiga ko‘ra ichki suv yo‘llari quyidagi turkumlarga
bo‘linadi: "M" – dengiz, "O" – ko‘l, "R" – daryo va "L" – yengil. Agar to‘lqin balandligi
4 m, uzunligi-40 m ga yetsa “M” kategoriyasiga, agar 2 va 20 m - bo‘lsa "O", 1,2 va 12
m – "R".
Shlyuzlar daryolar suv yuzalarining darajasi turlicha bo‘lganda suv darajasini
tenglashtirish bilan bir kamerani bo‘shatish orqali ularda suv sathini tenglashtirish orqali
kemalar o‘tishini ta’minlash uchun suv yo‘llari ustiga qurilgan gidrotexnik qurilma
hisoblanadi.
Portlar qirg‘oq oldi punkti hisoblanib, unda yuklarni qabul qilish, kemalarga
ularni yuklash, yo‘lovchilarni chiqarish, kemalardan yuklarni tushirish, bagaj qabul
qilish, suv transportida keltirilgan yuklarni boshqa transport turiga o‘tkazish yoki qabul
qilish ishlari amalga oshiriladi.
To‘xtash punktlari qirg‘oq oldi punkti bo‘lib, yo‘lovchilarni chiqarish va
tushiri,bagajni qabul qilish va topshirish ishlari bajariladi. To‘xtash punktlari kemalarni
qabul qilib olish uchun eng oddiy vositalar bilan jihozlanadi.
Prichal - qirg‘oqqa chiqish uchun kemalar va qayiqlar arqon bilan bog‘langan joy.
Pristan -yukni ortish, tushirish va uzoq muddat to‘xtab turish uchun kema
qatnaydigan joy (yonida turish, to‘xtash). Pristan hech qanday bino bo‘lmasligi mumkin,
bu bino emas, balki joy.
Akvatoriya (lotincha aqua — suv, , territorium -hudud) - tabiiy, sun’iy yoki shartli
chegaralar bilan chegaralangan suv hududi.
Ular bo‘linadi:
tabiiy suv hududlari: okeanlar, dengizlar, ko‘rfazlar, ko‘llar;
sun’iy: portlar, suv omborlari.
3
Havotransporti infratuzilmasi
Havo transporti infratuzilmasi havo transportida xavfsiz parvozlar va yuklarni
qayta yuklash va yo‘lovchilarni yer usti transport turlariga o‘tkazish imkoniyatini
beradi.
Fuqarolik aviatsiya infratuzilmasi - samolyot, aerodromlar, aeroportlar, texnik
vositalar va samolyot parvozlari uchun mo‘ljallangan boshqa vositalar – davlatlar
qonun hujjatlariga muvofiq davlat va shahar mulki bo‘lishi mumkin, jismoniy shaxslar
mulki, yuridik shaxslar, shuningdek, davlat aviatsiyasi mulki va yagona havo harakatini
boshqarish tizimidan iborat.
Ko‘rsatiladigan xizmatlarning xavfsizligi va sifatini ta’minlash uchun butun havo
transporti infratuzilmasi davlat nazorati ostida bo‘ladi.
Aerodrom – samolyotlarni parvoz qilishi, qo‘ndirish, manevr qilishi va to‘xtashi
uchun mo‘ljallangan binolar, inshootlar va unda joylashgan jihozlar bilan ta’minlangan
yer yoki suv maydoni uchastkasi.
Vertodrom - yer uchastkasi yoki inshoot yuzasining ma’lum maydoni,
vertolyotlarni olib ketish, qo‘nish, manevr qilish va to‘xtab turish uchun to‘liq yoki
qisman mo‘ljallangan.
Aerodromlar fuqaro, davlat aviatsiyasi va eksperimental aviatsiya aerodromlariga
bo‘linadi. Aerodrom tarkibiga aerodrom-uchish, qo‘nish, manevr qilish, turar joy va
samolyotlarga texnik xizmat ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan aerodrom hududi kiradi.
Aerodromning asosiy qismlari uchish-qo‘nish yo‘lagi, ko‘tarilish yo‘lakchalari,
samolyotlarning to‘xtash joylari va yo‘lovchilarni chiqarish (tushirish) hamda yuklarni
ortish (tushirish) uchun perronlardan iborat.
Havo harakatini boshqarish majmuasi-havo transportida samolyotlar qatnovi
tartibi va xavfsizligini ta’minlovchi tashkiliy-texnik chora-tadbirlar tizimi bo‘lib, radio
aloqa, havo kemalari va kompyuterlar yordamida havo harakatini boshqaruvchi va
samolyot ekipajlari o‘rtasida axborot almashinuvini ta’minlaydi.
Aeroport-aerodrom, aerovokzal va samolyotlarni qabul qilish va jo‘natish, havo
transportiga xizmat ko‘rsatish va shu maqsadda zarur asbob-uskunalar, aviatsiya
