Suvning sifatini baholash Ushbu mavzuda tabiiy suvlarning sifatini ichimlik, texnik va irrigatsiya maqsadlarida baholash masalalari yoritiladi. SHunigdek, turli yo‘nalishlarda foydalaniladigan va is’temol qilinadigan suvlarga quyiladigan talablar bayon etiladi. Reja: 1.Suv xo‘jaligi tarmoqlari, suv iste’molchilari va suvdan foydalanuvchilar haqida; 2. Suvning sifatini ichimlik maqsadlari uchun baholash; 3. Texnik maqsadlar uchun ishlatiladigan suvning sifatini baholash; 4. Irrigatsiya maqsadlari uchun suvning yaroqliligini baholash. Ma’lumki, suv xo‘jaligi tarmoqlari suv iste’molchilari va suvdan foydalanuvchilarga bo‘linadi. Gidroenergetika, suv transporti, baliqchilik, rekreatsiya va boshqa sohalarda suv zahiralari miqdori deyarli o‘zgarmaydi. SHuning uchun ular suvdan foydalanuvchilar guruhiga kiradi. Ichimlik suv ta’minotiga, irrigatsiya tarmoqlari orqali sug‘orishga, yaylovlarni suvlantirishga olingan suv zahiralarining katta qismi butunlay sarflanadi. SHu tufayli sanab o‘tilgan ushbu tarmoqlar esa suv iste’molchilari guruhiga kiradi. Qayd etish lozimki, suvdan foydalanuvchi va suvni iste’mol qiluvchi guruhlarning har biri suvga o‘ziga xos bo‘lgan talablarni qo‘yadi. Bosqacha qilib aytganda, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlatiladigan suvning yaroqlilik darajasi turlicha bo‘ladi. SHuning uchun tabiiy suvlar sifatini ularning kimyoviy tarkibi va boshqa xossalarini hisobga olgan holda, me’yorlashtirish lozim. Quyida shu masalalar ustida to‘xtalamiz. Suvning sifatini ichimlik maqsadlari uchun baholash. Suvning sifatini ichimlik maqsadlarida baholashda uning minerallashuv darajasiga, tarkibidagi makro va mikrokomponentlarga, suvning fizik xususiyatlari hamda sanitar holatlariga katta e’tibor qaratish zarur. Ichimlik maqsadida foydalaniladigan tabiiy suvlarga quyidagicha talablar qo‘yiladi: 1) suv tiniq, rangsiz va hidsiz bo‘lishi kerak; 2) tabiiy suvlar tarkibidagi erigan moddalar miqdori ruxsat etilgan me’yordan oshib ketmasligi lozim; 3) inson sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi zararli moddalar ko‘rsatilgan me’yordan oshmasligi lozim; 4) turli kasalliklar tarqatuvchi mikroorganizimlardan to‘laligicha xalos bo‘lishi kerak. Suvning sifatini ichimlik maqsadlari uchun baholashda asosiy ko‘rsatkichlar kimyoviy va bakteriologik tahlil hisoblanadi. Ichimlik suvining me’yorlari turli mas’ul tashkilotlar, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqiladi, Davlat standartining maxsus bo‘limlari tomonidan tasdiqlanadi. Quyidagi 3.1-jadvalda ichimlik suvlari sifatiga qo‘yilgan standart talablar to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan. 3.1-jadval Ichimlik suvi sifatiga qo‘yilgan talablar ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar O‘lcham birliklari Ruxsat etilgan me’yor Minerallashuv darajasi mg/l 1000 Kislorodning biologik iste’moli (KBI5) mg/l < 3 Rux (Zn) mg/l 0,01 Sulfat (SO4 2+) mg/l 500 Xlor (Cl-) mg/l 350 Fenol mg/l 0,001 Neft mahsulotlari mg/l 0,05 Alfa geksoxloran siklogeksan ( GXSG) mkg/l 0,01 Mis (Cu) mg/l 0,001 Sintetik yuza aktiv moddalar (SYUAM) mg/l 0,1 Azot ammoniy (NH4 +) mg/l 0,39 Nitrit (NO2 -) mg/l 0,02 Nitrat (NO3 -) mg/l 9,1 Natriy (Na+) mg/l 120 Kalsiy (Ca2+) mg/l 80 Magniy (Mg2+) mg/l 40 Kaliy (K+) mg/l 50 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, ichimlik maqsadida ishlatiladigan suvlar tarkibida sulfat ionlarining ruxsat etilgan me’yori 500 mg/l ni, xlorniki 350 mg/l ni, umumiy minerallashuv darajasi esa 1000 mg/l dan oshmasligi lozim. Oziq – ovqat sanoati tarmoqdarida suv turli xil texnologik maqsadlarda ishlatiladi. Bunda suvning sifatiga quyiladigan talablar ma’lum bir turdagi mahsulotni tayyorlashga mos bo‘lishi kerak. Masalan, shakar ishlab chiqarishda suvning chegara minerallashuv darajasi qancha kichik bo‘lsa, shuncha yaxshi bo‘ladi. CHunki suvning tarkibida tuz miqdorining ko‘p bo‘lishi shakarni qaynatishni qiyinlashtiradi. Suvning kimyoviy tarkibiga eng yuqori talab isitish qozonxonalariga qo‘yiladi. Bunday sharoitda, birinchi navbatda, suvning qattiqligiga alohida e’tibor beriladi. Oldingi mavzularda aytib o‘tilganidek, tarkibida ko‘p miqdorda kalsiy va magniy bo‘lgan suv qattiq suv deb ataladi. Qattiq suv bug‘ qozonni devorlarida ko‘p quyqa hosil qiladi. SHuning uchun ham bug‘ qozonxonalarida ishlatiladigan suvlar dastlab ulardagi cho‘kmalar hosil qiladigan moddalarni yo‘qotish maqsadida qayti ishlanadi. Bunday jarayon suvni tayyorlash deb nomlanadi. SHunday qilib, texnik maqsadlarda ishlatiladigan suvlarni baholashda, birinchi navbatda, ularning qattiqligi hisobga olinadi. Suvni qattiqligi bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratamiz (mmol ekv/l): - juda yumshoq (1,5 gacha); - yumshoq (1,5 - 3,0); - o‘rtacha (3,0 – 6,0); - qattiq (6,0 – 10,0); - juda qattiq (10 dan yuqori). Sanoatda qattiq suvlarni ishlatish ko‘pincha iqtisodiy zarar keltiradi. CHunki quvurlar devorlarida to‘planib qolgan quyqalar issiqliq o‘tkazishni kamaytiradi. Bu esa o‘z navbatida ko‘proq yoqilg‘i ishlatishni talab etadi. Masalan, 1 mm qalinlikdagi quyqalar yoqilg‘i sarfini 5 foizga ortishiga sabab bo‘ladi. Irrigatsiya maqsadlari uchun suvning yaroqliligini baholashda aniq me’yorni belgilash qiyin. CHunki suvning sifatidan tashqari sug‘oriladigan erlarning tuproq xususiyatlari, gidrogeologik sharoitlarini ham hisobga olish zarur bo‘ladi. Suvning sug‘orishga yaroqliligini baholashda mezon sifatida “irrigatsiya koeffitsienti” dan foydalaniladi. Ushbu koeffitsient Ki bilan belgilanadi. Uni hisoblash usullari I.N.Antipov-Karataev va G.M.Kader, M.F.Budanov, A.V.Mojayko, T.K.Vorotnik, X.Steblerlar kabi olimlar tomonidan tavsiya etilgan. Quyida Ki ni hisoblash usullari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Tadqiqotchilardan I.N.Antipov-Karataev va G.M.Kaderlar Ki = K1 deb qabul qilib, uni hisoblashda ionli almashinish ko‘rsatkichlaridan foydalanishni tavsiya etganlar. Ular tavsiya etgan usulda K1 quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: К1= (Сa 2++Mg 2+) (Na++0,238∑ U) , bu erda: Ca2+, Mg2+, Na+- suvdagi kationlar miqdorining ekvivalent qiymatlari; ∑U - umumiy minerallashuv darajasi, g/l. Agar K1 ≤ 1,0 sharti bajarilsa, suv sug‘orishga yaroqli, aksincha, ya’ni K1>1,0 bo‘lganda, sug‘orishga yaroqsiz hisoblanadi. Suvning sifatini irrigatsiya maqsadlarida baholashda A.V.Mojayko va T.K.Vorotnik Na+ va K+ ionlarining umumiy kationlar yig‘indisiga nisbatining foizlarda ifodalangan qiymati bo‘yicha aniqlashni tavsiya etadilar. Bu kattalik, ya’ni K2 quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: