SUW RESURSLARINI QORǴAW. 1. Gidrosfera haqqında túsinik. Suw resurslarınan paydalanıw jáne onı qorǵaw. 2. Teńiz hám okeanlıq ekologiyalıq mashqalası. 3. Aral teńizi mashqalası. Oqıtıwshınıń maqseti: Gidrosfera túsinigi, er júzinde suwning etiwmasligi hám pataslanıw máseleleri haqqında sóylew. Suwni tazalaw usılların bayanlaw. Ózbekstanda suwning pataslanıwı jáne onıń aldın alıw usılları haqqında túsinik beriw. Er júzindegi barlıq ámeldegi suw gidrosferanı quraydı. Gidrosfera - degende okean, teńiz, kól, dárya, er astı suwi hám mızlıqların óz ishine alǵan Erning suw qabıǵı túsiniledi. Planetamızda daslep turmıs suw ortalıǵında payda bolǵan, rawajlanǵan hám tiri organizmler ushın suwdiń áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Suw - turmıs dáregi. Suw tawsılmaytuǵın resurslarǵa kiredi hám aylanba háreket nátiyjesinde suw rezervlari mudam tiklenip turadı. Er júzindegi suw tawsılmaytuǵın resurs bolıwına qaramastan insan tikkeley isletiwi múmkin bolǵan suw rezervleri oǵırı sheklengen. Gidrosfera daǵı barlıq suwning 96, 5 % dúnya okeanınıń shor suwiga tuwrı keledi. Ámeldegi dushshı suwning úlken bólegi mızlıqlarda (1, 73 %) hám er astı rezervlerinde (1, 70 %) jaylasqan. Sonı da aytıw kerek, er astındaǵı suw rezervleri anıq bahalanǵan emes. Er júzinde házirgi waqıtta insan tikkeley paydalanıwı múmkin bolǵan dushshı suw muǵdarı gidrosfera daǵı ulıwma suw kóleminiń shama menen 0, 3 % ni quraydı. Planetamızda dárya hám kól suwi bir tegis taksimlanmagan hám ayırım aymaqlarda suw tawsılatuǵın hám de júdá aste tiklenetuǵın resurs esaplanadı. Dúnya xalqı tez pát menen ósip baratırǵan házirgi waqıtta 800 mln. den artıq kisi suw etiwmasligi sharayatında jasaydı hám 60 % ten artıq xalıq sapalı ishimlik suwı menen taminlangan emes. Biosfera daǵı processler hám insanlar turmısında suwdiń áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Adamlardıń kúndelik ómirin suwsız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Suwdiń (suyıq, gazsimon, qattı ) bolıwı túrli jaylardıń hawa rayı hám ıqlım sharayatınıń formaanishida zárúrli rol oynaydı. Fotosintez procesi suw qatnasıwında ámelge asadı. Suw tiri organizmler ushın baslanǵısh turmıs ortalıǵı esaplanadı. İnson organizminiń 60 % ten aslamı, bazi bir ósimlikler 85 % ten 95 % ge shekem suwdan ibarat esaplanadi. Malumki, suw awıl xojalıǵı hám sanaat óndirisindegi derlik barlıq texnologiyalıq processlerdiń zárúrli strukturalıq bólegi (komponenti) esaplanadı. Usı tarawlar daǵı texnologiyalıq processlerde suw júdá kóp isletiledi. Dushshı suwdan asa kóp paydalanılsa, oxir-aqıbet ol etiwmay qalıwı múmkin. Nege degende, házirgi zaman texnikası onı júz procent tazalawǵa ılayıq emes. Suwdı pútkilley tazalaw ushın da aqaba suwdan paydalanıwǵa tuwrı keledi. Bul bolsa suwdı taǵı ısırap qılıw bolıp esaplanadı. Tábiy suw háwizlerinde óz-ózin tazalaw effekti de úlken nátiyje beredi. Biziń Respublikamızda házirgi waqıtta pataslanǵan aqaba suwni suw dáreklerine oqizish úshten birge qısqartirildi. Suwdı tejab isletiw boyınsha qadaǵalaw kusheytip atır. Atızlarǵa rejeli tiykarda suw berilip atır. Shólkem hám xojalıqlarǵa suw ólshewshi ásbaplar ornatılıp atır. Sonday bolsada Er júzinde suw eń kóp tarqalǵan element bolsada, olardıń 98 procent rezervin teńizlerdińlıq shor suwi quraydı. Ulıwma dushshı suwdiń tek 0, 1 procentinen paydalanıw múmkinshiligi bar, tek (qalǵan suw bolsa er qo'tblari hám bálent-bálent taw shıńlarında mızlıqlar hám qar formasında bar bolıp tabıladı). Suwdan tejamqorlik menen paydalana almaslik rawajlanıwlashmagan texnologiyaǵa da baylanıslı. Mısalı, 1 t sintetik talshıq alıwda 500 m3 aqaba suw payda boladı. 1 t ónim tap tayın bo'lgunicha sarplanatuǵın jámi suw 15-20 mıń m3 ni quraydı. Házirgi waqıtta sanaattıń qatar tarmaqlarında jabıq suw almasınıw sxeması islep shıǵılǵan hám bólekan jolǵa qoyılǵan. Bul suwdı tazalawdıń jergilikli usılı bolıp tabıladı. Bunday hallar suw tutınıwı normasın talay tómenletiwi hám ayırım jaǵdaylarda bolsa, suw háwizlerine ulıwma aqaba suwın shıǵarmaslik múmkinshiligin jaratadı. Suw ana planetamızda eń kóp tarqalǵan organikalıq bolmaǵan element bolıp tabıladı. Suwsız erda turmıs joq. Suw - Erdagi tiykarǵı turmıslıq process penenesaplanmish fotosintezda birden-bir kislarod dáregi bolıp tabıladı. Ol hawa rayı hám ıqlımdıń qáliplesiwinde úlken áhmiyetke iye. Erdagi suwdiń úlken bólegi teńiz hám okeanlıqta tóplanǵan. Erda tarqalǵan pútkil suwdiń tek 2 procenti dushshı suw úlesine tuwrı keledi. Dushshı suwning 85 payızın polyus penenzonalaridagi mızlıqlar hám basqa muzlar quraydı. Dushshı suwni qayta tikleniwi tábiyaatda suw aylanıwı sebepli júz boladı. Sonıń menen birge, dushshı suw dáryalar, kól, suw háwizleri, bulaqlar, qudıqlar, ko'lmaklar, er astı dáreklerinen jaylasqan. Er sharınıń kóplegen aymaqlarında dáryalar tiykarınan elektr dáregi esaplanadı. Dushshı suwdan insan turmısda, awıl xojalıǵı hám sanaat mútajlikleri ushın paydalanadı. Dáryalar baylanıs jolı retinde de zárúrli áhmiyetke iye. Ókiniw menen aytamız insannıń turmıslıq iskerligi áqibetinde tábiy suw pataslanıp, olardıń biosferik funktsiyası pasaymoqda. Suwdiń pataslanıwı búgingi kúnde zárúrli mashqala esaplanadı. Suw tiykarınan neft hám neft ónimleri, sınap, qorǵasın jáne onıń bólindileri, rux, mıs, xrom, marganets, sonıń menen birge, radioaktiv elementler, uwlı zatlı ximikatlar hám basqalar menen pataslanıp atır. İnsoniyat óz mútajlikleri ushın dushshı suwdan júdá kóp paydalanadı. Biraq búgingi kúnde dúnyanıń túrli noqatlarında dushshı suwdiń etiwmasligi halları gúzetilmoqda. Házirgi waqıtta planeta daǵı qala xalqınan 20 protsenttiń hám awıl xalqınan 75 protsenttiń dushshı suwǵa bolǵan mútajlikti qánaatlantirarli emes. Dushshı suwning pataslanıwı sebepli olardıń rezervlari da kamaymoqda. Ásirese uwlı zatlı oqar suw qáwipli bolıp tabıladı. Olardıń kóp bólegi suw háwizlerine taǵı aqaba suw formasında qaytıp atır. Qullası, búgingi kúnde suwdiń muǵdarlıq tárepten azayıwınan kóre onıń sapalı aynıwı kóbirek abırjı bolıp tabıladı. Iri suw tazalaw apparatların qurıw, sanaatda suwdan paydalanıwdıń jabıq ciklın engiziw menen bir qatarda islep shıǵarıw texnologiyasın jetilistiriw arqalı suwdiń paydasız sarıplanıwı hám ısırap bolıwına jol qoymaw kerek. Chirchiq hám Sesler uyǵınlıǵıoron dárya suwi da pataslanǵan. Buǵan sebep mınada, sanaat, xojalıq - kommunal xojalıq kárxanaları, emlew, salamatlandırıw hám de dem alıw zonalarınan oqib shıǵıwshı shıǵındılardıń, túrli mineral hám organikalıq tóginlerdiń hám de zıyankes shıbın-shirkeylerge qarsı gúresde qollanılatuǵın oǵada uwlı zatlı ximikatlardıń suwǵa qosılıwı da óz tasirini kórsetip atır. Bul ekologiyalıq jaǵdaydıń jamanlasıwına hám xalıq arasında keselliktiń kóbeyiwine sebep bolıp atır. Suw - baylıǵımız, onıń ústinen kúshli qadaǵalaw ornatıw, ulıwma onı pataslanishdan qáwipsizlik qilsh boyınsha kóp islerdi orınlawımız kerek. Biz da buǵan baylanıslı óz oy-órislerimizni kórsetiwchimiz:  Kárxanalarda alıp atırǵan suwi menen birge olardan shıǵıp atırǵan patas suw muǵdarına qaray aqsha tolıqnıwdı ámelge asırıw ;  Iri qalalarda eki suw trubaları sistemasına ótip, birinen sapalı ishimlik suw, ekinshisidan sanaat hám basqa mútajlikler ushın isletiletuǵın suw beriwge ótiw;  vodoprovod súmeklerin bıykarǵa ashıp qoymaw, olardıń texnikalıq jaǵdayın úzliksiz qadaǵalaw etip turıw sıyaqlı qatar ilajlar, suwning pataslanıwı hám de ishimlik suwı ısırap bolıwınıń aldın alıwda úlken járdem beredi. Er júzinde házirgi waqıtta suw etiwmesliginiń tiykarǵı sebepleri - ámeldegi dushshı suw dárekleriniń materiklar hám ayırım mámleketler boyınsha tegis emes bólistiriliwi hám awıl xojalıǵı sanaat kárxanalarında suwdan nooqilona paydalanıw bolıp tabıladı. 1 tonna paxta alıw ushın 10000 tonnaǵa shekem 1 tonna suniy kauchuk alıw ushın 3000 tonnaǵa shekem, 1 tonna nikel alıw ushın 4000 tonnadan artıq suw sarplanadı. Xojalıq mútájlikler ushın isletiletuǵın suwdiń ortasha muǵdarı da asıp barıp atır. Mısalı : Dúnya boyınsha qalalarda ortasha kúndelik suw sarpı xalıq jan basına 200 litrni tashkil qilsa, bul kórsetkish Tashkentte 700. Moskvada 800 litrni quraydı. Suwning sanaat hám xojalıq shıǵındılar menen pataslanıwı da suw etiwmesliginiń tiykarǵı sebeplerinen biri bolıp tabıladı. Suwdiń pataslanıwı degende - onıń quramında sapasın kemeytiriwshi biygana birikpelerdiń bar ekenligi túsiniledi. Suwni pataslaytuǵın tiykarǵı dereklerge - sanaat kárxanaları hám xojalıq xojalıqtan shıǵıs oqava suw; neftni qayta islew kárxanalarında isletilip shıǵıs suw; transporttıń taslanma suwi; qalalardan hám de, ximiyalıq qurallar isletilingen atızlardan oqib shıqqan suw; emlewxanalar hám sharbashılıq komplekslerinen oqib shıǵıs tazalanbaǵan suw hám basqalar kiredi. Neft hám neft ónimleri, suniy juwıw quralları, fenollar, pestitsidl Rg reńli metallar, quramalı ximiyalıq qurallar suwdı pataslaytuǵın tiykarǵı birikpeler esaplanadı. Oqava suwga túsetuǵın mineral, organikalıq, bakterial hám biologiyalıq pataslaytuǵın birikpeler ajratıladı : Mineral pataslovchilar - ádetde qum, ılay, túrli mineral duzlar, kislota hám sıltılar eritpesinen ibarat. Organikalıq pataslovchilar - ósimlik hám haywanlardıń qaldıqları, insan hám haywanlardıń fiziologikalıq shıǵındılarınan ibarat. Bakterial hám biologiyalıq pataslovchilar - tiykarınan xojalıq oqava suwda bar bolıp tabıladı. Planetamızda suwning pataslanıwı nátiyjesinde hár jılı 500 millionnan artıq kisi túrli salmaqli keselliklerge shalınadı. Suwning etiwmovchidigi sharayatında olardan aqılǵa say paydalanıw hám oqava suwni tazalap, qayta isletiwdi taminlash zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Oqava suwni mexanik, ximiyalıq hám biologiyalıq tazalaw usılları bar bolıp tabıladı. Mexanik usılda - suwni mineral hám organikalıq modlalyardan tazalanadı. Ximiyalıq usılda - oqava suwga túrli ximiyalıq birikpeler qosılıp, zıyanlı elementlar menen reakciyaǵa kiritilip (shıǵındılar shókpe holiga túsiriledi) tazalanadı. Biologiyalıq tazalaw usılı - ko'llanilganda organikalıq pataslovchilar bakteriyalar hám mikroorganizmlar járdeminde mineralizatsiya etiledi. Biologiyalıq tazalaw suwǵarıw maydanları, biologiyalıq xovuzlarda ámelge asıriladı. Biologiyalıq tazalawdan keyin suw xlor járdeminde dezinfektsiya etiledi hám odaǵı hámme bakteriyalar nobud boladı. Er júzi xalqın sapalı ishimlik suwı menen taminlashda er astı suwining áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Túrli mámleketlerde, sonday-aq Ózbekstanda grunt suwi. artezian suwi hám mineral suw katga muǵdarda ishimlik ushın isletiledi. Mineral suw chiqgan orınlarda arnawlı emlewxanalar qurıladı. Házirgi kúnde er astı suwining tártipsiz isletiliwi, túrli derekler tasirida pataslanıwı asıp barıp atır. İchimlik suwning bahasız dáregi er astı suwini qorǵaw hám olardan aqılǵa say paydalanıwdı taminlash eń zárúrli ekologak máselelerden biri bolıp tabıladı. Suwdagi 1300 den artıq zıyanlı birikpelerdiń REM lari hám kárxanalar ushın oqavalarni taslawdıń jol quyilgan shegaraları belgilengen. Kárxanalar suwning belgilengen limitdan artıqsha isletgeni hám oqavalarni taslawdı normadan asırǵanlıǵı ushın járiyma hám basqa tólewler tóliydi. Teńiz hám okeanlıq ekologiyalıq mashqalası. Dúnya teńizleri - biosferanı normalastırıwshı eń zárúrli dereklerden biri bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, olarda kútá úlken biologiyalıq hám mineral baylıqlar rezervlari bar bolıp tabıladı. Dúnya teńizi er sharı sırtınıń 363 mln km2, yaǵniy 71 payızın quraydı. Teńiz hám dáryalar daǵı suwdiń ulıwma kólemi 1362200 mıń km3. Teńizdiń atmosfera menen óz-ara tasiri Erdagi hawa rayı sharayatı hám ıqlımdıń qáliplesiwine úlken tasir kórsetedi. Teńiz suwı túrli mineral elementlarǵa bay dushshı suw alıw dáregi retinde xızmet etedi. Dúnya teńizi - kútá úlken muǵdardaǵı palaw duzı rezervi; ol jaǵdayda 180 mıńǵa jaqın organizm túrleri - kishi bakteriyadan tartıp, iri kitlargacha panoh tapqan. Teńizde jasawshılardıń biomassasi izertlewshilerdińdiń malumotiga kóre 60 milliard t (qurǵaqlıqta jasawshılardıń ulıwma biomassasi shama menen 10 milliard t). Búgingi kúnde insan azıq-túlikindegi beloklardıń 10 procentine jaqinı teńizlerden alınadı. Kóplegen mámleket xalqı ushın teńiz ónimleri tiykarǵı tamaq esaplanadı. İnsoniyatning bul " awlaq jer" si jáhán " taslandıqxona" siga aylanıp barıp atır. Sebebi olarǵa insan iskerligi áqibetinde toplantuǵın shıǵındılar taslanıp atır. Ximiyalıq sintez sanaatı payda bo'lgunga shekem bul " tábiy taslandıqxona" ga ne taslansa, olardıń barlıǵı biologiyalıq ciklǵa qosılıp, tarqap ketardi. Biraq insan túrli suniy elementlar islep shıqqanınan baslap, teńiz tábiy ortalıǵınıń aynıwı procesi, pataslanıwı hám záhárleniwi barǵan sayın artıp barıp atır. Dúnyadaǵı teńizlerdińlıq pataslanıwı kóplegen mámleketlerdiń neft ónimlerin teńiz arqalı tasıwdı keń jolǵa qoyıwı menen baylanıslı. Suwdiń neft jáne onıń tuwındı -ónimleri menen pataslanıwı, haywanot hám ósimlikler álemi ushın júdá abırjı bolıp tabıladı. Neft, mazut menen oralǵan Atlantikalıq, Orta Er teńizi, Parsı qoltıqı hám basqa teńizlerde on hám hátte júz mińlaǵan qus halok boladı. Tuwrı, adamlar olarǵa járdem beriwge kelediler, júzlegen qustı qutqarıwǵa muwapıq bólinedi, biraq mińlaǵan jonzotlar qirilib ketedi. İlgari waqıtlarda patas suw dengiega qóyılsa, ol teńiz ortalıǵında erip tazalanadı, degen túsinik bar edi. Rasında, teńiz patas suwni tazalaw qábiletine iye. Bul processda teńiz organizmleri, mısalı, mollyuskalarning hár túrlı túrleri úlken rol oynaydı. Biraq teńizdiń óz-ózin tazalaw qábileti de sheksiz emes. Teńizdi pataslantirayotgan tiykarǵı derek nelerden ibarat? Birinshiden, dengiega dárya suwi arqalı sanaat hám awıl xojalıǵı shıǵındıları taslanadı hám qala aqaba suwi quyıladı. Bul shama menen pataslantiruvchilarning 40 % ni quraydı. 30% pataslantiruvchilar teńiz transport quralları úlesine tuwrı keledi. Bunda dizel janar maysı shıǵındıları, kemelerdi juwıw, tazalaw, ballıstik quymalardı tógiw hám basqalardı eslab ótiw jetkilikli bolıp tabıladı. Ásirese, neft hám neft ónimleri júklengen tankerlarning haloqati, teńiz tubiga ornatılǵan neft trubaları, teńizden neft qazib alıw úlken zálel keltiredi. Házirgi waqıtta Aral, Boltiq, qara, Yapon, Aq hám basqa teńizlerde júdá quramalı ekologiyalıq jaǵday júzege kelgen. Házirgi waqıtta teńizler degi ekologiyalıq jaǵdaylardı jaqsılawdıń bir neshe jolları malum: teńiz arqalında shıǵındısız islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, zárúrli muǵdarda tazalaw imaratların qurıw, antropogen tasirlarni kemeytiw hám basqalar. Dúnya teńizleriniń arqalına jaqın jaylasqan sanaat óndirisi shıǵındıları hám oǵan quyılatuǵın dáryalar suwı menen pataslanıwı jaǵdaynı jáne de qıyınlastıradı. Bazi taraqqiy etken mámleketler dúnya teńizleriniń tubiga atom óndirisinen payda bolǵan aktivligi joqarı shıǵındılardı ko'madilar (AQSh, Angliya, Germaniya ). Holbuki, teńiz tubidagi tereńlikler de seysmik tárepten isenimli emes, ol orınlarda konteynerlarning shırıw -aynıwı da itimaldan jıraq emes. Nitstsedagi Biologiyalıq oray malumotlariga kóre, Atlantikalıq teńizinen tutılǵan balıqlardagiga qaraǵanda Orta Er teńizi balıqlarida sınap muǵdarı úsh ret kóp eken. Jáhán Den sawlıqtı Saqlaw Shólkemi malumoti boyınsha Orta Er teńizine hár jılı 12 mln tonna organikalıq shıǵındılar taslanadı, ol oqar suw arqalı hár jılı 1 million t rux, 2, 5 mıń t túrli radioaktiv elementlar menen pataslanadı. Sol sebepli bul teńizdiń qatar arqalında shómiliw qadaǵan etilgen hám ol erdagi aymaqlardan tutılǵan balıqlar tutınıw ushın jaramsız bolıp tabıladı. Toqio, Jakarti qoltıqları, Yavan teńizleriniń táǵdirleri de ashınarlı jaǵdayda bolıp tabıladı. Olkáralarda ósimlik hám haywanot áleminden dóretpe da qalmaǵan. Dúnya kóleminde dárya, kól hám suw háwizleriniń pataslanıwına kóplegen mısallar keltiriw múmkin. Dúnya okeanlarınıń pataslanıwı sońǵı jıllarda jaxon áhmiyetine iye bolǵan ekologiyalıq mashqalaǵa aylandı. Teńiz hám okeanlıq tiykarınan neft hám neft ónimleri, sanaat hám xojalıq oqavalar, salmaqli metallar, radioaktiv birikpeler hám basqalar menen pataslanadı. Orta er teńizi - er júzindegi eń pataslanǵan teńiz esaplanadı. Okean maydanınıń neft menen oranıwı «okean - atmosfera» sistemasında óz- ara baylanıslılıqtıń aynıwına hám er júzinde kisloroddıń tiykarǵı dáreklerinen biri bolǵan jasıl ósimlikler - fitoplanktonning nobud bolıwına alıp keledi. Bul óz gezeginde okeandagi biologiyalıq jemisdorlikning azayıwına sebep boladı. Dúnya okeanlarınıń pataslanıwı tekǵana global ekologiyalıq, bálki sotsial aqıbetlerge de alıp keliwi anıq bolıp tabıladı. Orta Aziya tuyıq háwiz (Dúnya okeanı menen baylanıspaǵan ) bolıp, er júzinde suw etiwbeytuǵın qurǵaqshıl regionlardan esaplanadı. Orta Aziyanıń tegislik bóleginde burlanish jıllıq yogan muǵdarınan úlken hám suw altınǵa teń baxolanadi. Orta Aziyanıń er ústi hám er astı suw resursları sheklengen hám aqılǵa say paydalanıwn talap etedi. İkki tiykarǵı dárya - Sirdaryo hám Amudaryanıń suwi derlik tolıq ózlestirilgen. Er astı suwi da barǵan sayın kóbirek isletilip atır. Házirde er astı suwi múmkinshiliginiń 52 % isletilip atır. Ózbekstan Respublikası iri suwǵarılatuǵın dexqonchilik rayonlarınan biri esaplanadı.