Ilmiybaza.uz SYEMYENTLI, OHAKLI, SILIKATLI VA YELIMLI BO‘YOQLAR. LATYEKSLAR. KRYEMNIY ORGANIK BO‘YOQLAR. ENYERGIYA SAMARADOR BO‘YOQ TARKIBLARI Reja: 1. Bo‘yoq tarkiblarning turlari. 2. Noorganik bog‘lovchilar asosidagi bo‘yoqlar Bo‘yoq tarkiblarning turlari Moyli bo‘yoqlar. Moyli bo‘yoqlar pigmentlarni oliflarda maxsus bo‘yoq qorgich mashinalarda sinchiklab aralashtirib tayyorlanadi. Qorish natijasida bir xil tarkibli suspenziya hosil bo‘ladi. Bunda deyarli har bir pigment zarrachasi atrofida qisman unga shimilgan olif bog‘lovchisi asosidagi qobiq hosil bo‘ladi. Moyli bo‘yoqlar quyuq qorilgan (pastasimon) va suyuq qorilgan tarkiblarga bo‘linadi. Quyuq qorilgan bo‘yoq tarkiblari ishlatishdan oldin olif yoki emulsion suyultirgichlarda normal konsistensiyagacha suyultirib olinadi. Suyuq qorilgan bo‘yoq tarkiblarida 40-50% gacha olif bog‘lovchisi bo‘lib, ishlatishga tayyor holda ishlab chiqariladi. Tayyorlangan bo‘yoqlar quyqalarsiz bir jinsli bo‘lishi, ma’lum muddat konsistensiyani saqlab turishi, rangi bo‘yicha etalonga mos bo‘lishi kerak. Moyli bo‘yoqlar nurga va atmosfera muhitiga chidamli bo‘lishi, tekis yuzali qoplama hosil qilishi kerak. Moyli bo‘yoq tarkiblari ishlatilgan pigmentlar va bog‘lovchilar hamda qo‘shimchalar turiga qarab ishlatilish sohalari belgilanadi. Qo‘rg‘oshinli belila va surik asosida metall, yog‘och va boshqa konstruksiyalarni korroziya muhitidan himoyalash uchun ishlatiladigan bo‘yoq tarkiblar tayyorlanadi. Juda sifatli moyli bo‘yoqlar tabiiy (natural) oliflar va tabiiy Ilmiybaza.uz mineral pigmentlar yoki nodir metall oksidlari asosidagi pigmentlarni ishlatib olinadi. Sun’iy oliflar asosida olingan bo‘yoq tarkiblar atmosfera muhitiga chidamsiz bo‘lgani uchun asosan binolarni ichki tomondan bezashda ishlatiladi. Moyli bo‘yoqlarni odatda metall konstruksiyalarni korroziyadan saqlashda, yog‘och konstruksiyalarni, rom va eshiklarni namdan himoyalashda, pollarni va nam tegishi mumkin bo‘lgan devorlarning pastki qismlarini bezashda ishlatish tavsiya etiladi. Moyli bo‘yoqlar qurishi davrida hajmi o‘zgarmaydi va mayda yoriqlar hosil bo‘lmaydi. Loklar va emalli bo‘yoqlar. Loklar tabiiy va sun’iy smolalarni organik erituvchilardagi eritmasidir. Loklar yuzalarga surkalganda yoki sepilganda organik erituvchilar bug‘lanishi natijasida asosga mustahkam yopishgan qoplama hosil qilishi kerak. Lok qoplamalari sifatini oshirish uchun tarkibiga plastifikator, qotiruvchi va maxsus qo‘shimchalar kiritiladi. Qurilish tizimida asosan moy-smolali, moysiz sintetik, bitumli (asfaltli), spirtli loklar va nitroloklar ishlatiladi. Moy-smolali loklar organik erituvchilarda eritilgan o‘simlik moylari bilan modifitsirlangan tabiiy hamda alkid smolalardan (gliftalli, pentaftalli va boshq.) iborat qorishmadir. Moy-smolali loklar asosan binolarning ichida moyli bo‘yoqlar ustidan qoplashda, yog‘och yuzalarni va konstruksiyalarni himoyalashda ishlatiladi. Bundan tashqari ular tashqi metall va yog‘och konstruksiyalarni qoplashda, emallarni suyultirishda, mastika va shpaklevkalar tayyorlashda qo‘llaniladi. Moysiz sintetik loklar asosan perxlorvinil smolasini organik erituvchilarda eritib olinadi. Ular rangsiz, 200S haroratda 2 soat davomida quriydi. Moysiz sintetik loklar moyli bo‘yoqlar ustiga surtish, qurilish konstruksiyalarini atmosfera muhitidan himoyalash uchun ishlatiladi. Karbamid-formaldegid polimeri asosida olingan moysiz sintetik loklar parket Ilmiybaza.uz pollarni, yog‘och-tolali va yog‘och payraxali plitalarni, duradgorlik buyumlarini qoplash uchun qo‘llaniladi. Bitumli yoki asfaltli loklar neft bitumlarini yoki asfaltni yoki ularning aralashmasini o‘simlik moylari bilan qorishtirib organik erituvchilarda eritib tayyorlanadi. Ular kanalizatsiyada ishlatiladigan cho‘yan quvurlarni, sanitariya- texnika uskunalarining metall qismlarini va boshqa yer ostida ishlatiladigan metall konstruksiyalarni qoplash uchun mo‘ljallangan. Toshko‘mir loki toshko‘mir pekining organik erituvchilardagi eritmasi bo‘lib, cho‘yan va po‘lat konstruksiyalarni korroziya muhitidan himoyalash uchun ishlatiladi. Nitroloklar-nitrosellyulozaning organik erituvchilardagi eritmasi bo‘lib, plastifikatorlar sifatida turli smolalar ishlatiladi. Ular tez quriydi va qotgach yaltiroq parda hosil qiladi. Nitroloklar yog‘ochdan tayyorlangan buyum va qismlarni loklash va bo‘yoq ustidan yaltiratish uchun ishlatiladi. Spirtli loklar va politura tabiiy va sun’iy smolalarning spirtdagi eritmasi bo‘lib, tarkibiga pigmentlar aralashtirib turli ranglarda tayyorlanishi mumkin. Ular yog‘och yuzalarni pardozlash, shisha va metall buyumlarni qoplash uchun ishlatiladi. Emalli bo‘yoqlar pigmentning lokdagi suspenziyasi bo‘lib, maxsus apparatlarda tayyorlanadi. Emalli bo‘yoqlar qotgach muayyan darajada qattiq, atmosfera muhitiga chidamli, 1-2 sut. davomida xona haroratida qurishi va chiroyli ko‘rinishda bo‘lishi talab etiladi. Sintetik emalli bo‘yoqlarga alkidli, perxlorvinilli emallar kiradi. Alkidli emallarga pigmentlarning gliftal, pentaftal, alkid-stirol va boshqa alkid loklardagi suspenziyalari kiradi. Bino va inshootlarni tashqi tomondan qoplashda gliftalli GF-13 va pentaftalli PF-14 emalli bo‘yoqlari ishlatiladi. Perxlorvinil emalli bo‘yoqlar (PXV) gruntovka qoplamali metall yuzalarni va betonli fasadlarni qoplash uchun ishlatiladi. Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda kremniyorganik polimerlar asosida emallar tayyorlash dolzarb masala hisoblanadi. Kremniyorganik polimerlardan tayyorlangan bo‘yoqlar qotgach atmosfera muhitiga va issiqqa bardoshli, gidrofob Ilmiybaza.uz yuza hosil qiluvchi xususiyatga ega bo‘ladi. Bunday qoplamalar havo oqimini bemalol o‘tkazadi. Organik erituvchilarda tayyorlangan xlorkauchukli emallar suv va korroziya muhitlariga chidamli bo‘ladi. Ular metall va temirbeton konstruksiyalarni korroziyadan saqlash uchun ishlatiladi. Emallar tarkibida uchuvchi moddalar miqdorini kamaytirish qoplamalar sifatini oshirishga olib keladi. Suv-dispersiyali bo‘yoqlar (latekslar). Suv-dispersiyali bo‘yoqlar oddiy sharoitda bir-biri bilan aralashmaydigan moddalarni sirt- tarangligini keskin kamaytiruvchi emulgatorlar vositasida emulsiya holatiga keltirib olinadi. Suv- dispersiyali bo‘yoqlarda suv tashqi faza bo‘lib, bo‘yoq qoplamasi hosil qiladigan komponentlar ushbu fazada globula holatida bo‘ladi. Bo‘yoq yuzaga surkalganda suv qisman asosga shimiladi va bug‘lanadi, natijada emulsiya parchalanadi va globulalar bir-biriga yopishib silliq qoplama hosil qiladi. Qoplama havoda qurib qotgach, namlikka chidamli va havo oqimini o‘tkazuvchi qoplama hosil bo‘ladi. Bu usulda olingan latekslar inson organizmiga zararsiz, texnologik jihatdan qulay, yonmaydigan material bo‘lib, qoplama qalinligi va zichligini uning tarkibiga suv kiritib istalgancha o‘zgartirish mumkin. Suv-dispersiyali latekslar ichida eng keng tarqalgani polivinilatsetat emulsion bo‘yoqlardir. Ular polivinilatsetat polimerining suvdagi dispersiyasi bo‘lib, dibutilftalat bilan plastifitsirlanadi va xossalarini yaxshilash maqsadida tarkibiga pigment va modifitsirlovchi qo‘shimchalar kiritiladi. Olingan dispersion bo‘yoq atmosfera va nam sharoitga chidamli va beton, suvoq, yog‘och yuzalarga adgeziyasi yuqori bo‘ladi. Akrilat dispersion bo‘yoqlar akril polimerlarining suvdagi emulsiyasi bo‘lib, atmosfera muhitiga chidamli va uzoq muddat xizmat qiladi. Akrilat latekslari bino va inshootlarni tashqi tomondan va namlik bo‘lishi ehtimoli bo‘lgan xonalarni bezashda ishlatiladi. Kremniyorganik polimerlar asosida olingan latekslar gidrofoblik xossasiga ega bo‘ladi. Ular issiq harorat ta’sirida uzoq muddat parchalanmaydi. Kremniyorganik latekslar bino, inshootlar va qurilish konstruksiyalarini qoplashda ishlatiladi. Ilmiybaza.uz Butadiyenstirol emulsion bo‘yoqlar gliftal loklarning suvdagi dispersiyasi bo‘lib, yuqori sifatli bezak qoplamalari hosil qilishda qo‘llaniladi. Hozirgi kunda yuvilmaydigan, uzoq muddat xizmat qiladigan, arzon, mahalliy komponentlar asosida olinadigan suv-dispersiyali bo‘yoqlar tayyorlash dolzarb masala hisoblanadi. 1. Noorganik bog‘lovchilar asosidagi bo‘yoqlar Ohakli bo‘yoqlar so‘ndirilgan ohak bog‘lovchisi asosida olinadi. Ularning suv ushlashlik xususiyatini oshirish uchun tarkibiga kalsiy xlorid, osh tuzi, maxsus polimerlar kiritish kerak. Ohakli bo‘yoqlarning atmosfera muhitiga chidamliligi yuqori emas. Sementli bo‘yoqlar oq va rangli sementlar asosida tayyorlanadi. Ularning suv ushlashlik xususiyatini yaxshilash maqsadida tarkibiga ohak- pushonkasi, kalsiy xlorid, polimerlar va boshqalar qo‘shiladi. Sementli bo‘yoqlar binolarning tashqi tomonidan va namlik yuqori bo‘lmagan xonalarni ichki tomondan beton va suvoq yuzalarni bezash uchun ishlatiladi. Silikatli bo‘yoqlar suyuq shisha tarkibida pigmentlar va aktiv mineral dispers kukunlarning (trepel, opoka, diatomit va sh.k.) suspenziyasi bo‘lib, suv muhitiga chidamlidir. Silikatli bo‘yoqlar bilan bino fasadlari bezatiladi, namlik yuqori bo‘ladigan xonalar hamda yonishdan saqlash maqsadida yog‘och konstruksiyalar himoyalanadi. Yelimli bo‘yoqlar hayvon yoki o‘simlik yelimlarining suvdagi eritmasida pigmentlar va bo‘r kukuni aralashmasidan tashkil topgan. Ular yuqori namlikka chidamli bo‘lmagani uchun quruq ichki xonalar suvoqli yuzalarini qoplashda ishlatiladi. Kazeinli bo‘yoqlar kazein, pigment, bo‘r, ohak va bura aralashmasini qurilish maydonida qaynoq suvda eritib olinadi. Bo‘yoq tarkibiga kiritilgan ohak uning suvga va atmosfera muhitiga chidamliligini oshiradi. Pastali bo‘yoqlar. Pastali bo‘yoq tarkiblari sintetik smola yoki polimerlarning suvdagi dispersiyasi bog‘lovchilari asosida tayyorlanadi. Ilmiybaza.uz Bo‘yoq tarkibiga kukun to‘ldirgich sifatida sement, gips, gipssement, gipssementputssolan va boshqalar ishlatiladi. Masalan, “Defas” pastasi tarkibi VD- VA-17 markali polivinilatsetat bo‘yog‘i, kvars qumi va marshalit asosida olinadi. Bino va inshootlarni bezashda pastali bo‘yoqlar asosida bir yo‘la 1000 mkm qalinlikdagi qoplamalar olish mumkin. Pastali bo‘yoqlar bilan binolar bezatilganda suvoqchilik ishlariga zarurat bo‘lmasligi mumkin. Pastali bo‘yoqlarni yuzalarga surkash yoki sepishni to‘la ravishda mexanizatsiyalashtirish imkoniyati bor. Kukun bo‘yoqlar. Kukun bo‘yoqlar qattiq polimerlar, o‘ta mayda to‘ldirgich, pigmentlar va modifitsirlovchi maxsus qo‘shimchalardan iborat dispers quruq qorishmalardir. Ularning dispersligi 10-100 m2 kg oralig‘ida bo‘lib, o‘ta sochiluvchanlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Kukun bo‘yoqlar tomchi-suyuq holatidan quruq eritma holatiga maxsus apparatlar vositasida o‘tkaziladi. Kukun bo‘yoqlar yuzalarga surtilganda monotilizatsiyalanadi, ya’ni material zarrachalari birlashib va qotib kimyoviy muhitlarga chidamli qoplama hosil qiladi. Bog‘lovchi sifatida termoreaktiv (epoksid, poliefir, poliuretan) va termoplastik (polietilen, polivinilxlorid, poliamid) polimerlar ishlatiladi. Quruq bo‘yoq qorishmalari keng oraliqdagi haroratda va vaqt davomida shakllanadi. Himoyalanuvchi yuzaga quruq bo‘yoq tarkiblari maxsus pistolet yordamida qizdirilgan holda qoplanadi. Kukunli bo‘yoqlar yuqori mustahkamlik, zichlik, suv va korroziya muhitiga chidamlilik bilan oddiy bo‘yoqlardan farqlanadi. Hozirgi kunda quruq bo‘yoq tarkiblar rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan. Ularni tashish, saqlash tejamli, ishlatish esa juda qulaydir. Keramik mikrosferali bo‘yoqlar. Choksiz issiqlik izolyatsiyasi materiallari (ChIIM) mikrodarajada havo to‘ldirilgan o‘ta yupqa devorli keramik mikrosferalar asosida olingan yangi materialdir. ChIIMlar oq va rangli, cho‘ziluvchan, polimer bog‘lovchilarga keramik mikrosferalar qo‘shib tayyorlanadi. Uning 20oS haroratdagi issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti – 0,001 VT/MoS. Bo‘yoq qurigach yengil, cho‘ziluvchan issiqlik izolyatsiyasi qoplama materialga aylanadi. ChIIMlar yuzalariga -100S dan Ilmiybaza.uz +2000S gacha haroratda surtiladi, -600Sdan +2500S gacha xaroratda 15 yilgacha ishlatilishi mumkin. Antikorroziya qoplamasi u bug‘ni o‘tkazadi, yuzaga katta kuch bilan yopishadi. ChIIM lar binolar fasadlar, ichki devorlar, tomlar, beton pollar, issiq va sovuq suv trubaprovodlari, paraprovodlar, sovutish tizimlari, havo o‘tkazuvchilar va sh.k. issiqlik izolyatsiyasi va bezash uchun ishlatiladi. Keramik mikrosferali bo‘yoqlar quyidagi avzalliklarga ega: - Metall, beton, g‘isht, cherepitsa, keramika, fasad, plastik, shisha va boshqa yuzalarga yuqori adgeziya; - Neft mahsulotlari, tuzli eritmalarga, ishqorlarga, ultrabinafsha nurlarga, atmosfera muhitiga, harorat o‘zgarishiga bardoshli; - Issiqlik saqlashda samarador. Issiqlik nurlarini 85% qaytaradi. - Metall konstruksiyalarning deformatsiyalanishi oldini oladi; - Qoplamali purkash jarayoni mehnat talabligi kam; - +2600S kirishadi, +8000S parchalanadi va uglerod oksidi va azot oksidi ajratadi va olovni tarqalishini sekinlashtiradi. - Ekologik xavfsiz, rN – 8,5 – 9,5. Nazorat savollari 1. Bo‘yoq tarkiblari olishda ishlatiladigan bog‘lovchilar haqida aytib bering. 2. Pigment nima? Ularning xossalari va turlari haqida gapirib bering. 3. Moyli bo‘yoqlar nima? 4. Suvli bo‘yoqlar haqida aytib bering. 5. Polimerli bo‘yoq tarkiblari haqida gapirib bering. 6. Suv-dispersiyali bo‘yoqlar. Ularning asosiy xossalari. 7. Pastali va kukunli bo‘yoqlar. Ularning afzalliklari. Ilmiybaza.uz Adabiyotlar: 1. Қосимов Э., Акбаров М. Пардозбоп қурулиш ашёлари: Тошкент, “Ўзбекистон”, 2006. 298 б. 2. Баер В.Е. Архитектурное материаловедение.: Москва. «Архитектура - С». 2007. 261с. 3. Самиғов Н.А. Бино ва иншоотларни таъмирлаш материалшунослиги. 2 қисм. Тошкент. ТАҚИ. 2008. Сверхтонкие, бесшовные теплоизоляционные материалы (новые технологии- краски) ҳттп://www.ассйстем.лв/?с=1273740010