TABIAT KOMPLEKSLARI VA ULARNING BARQARORLIGI Reja: 1. Tabiat komplekslari haqida tushuncha 2. Landshaft va uning tuzilishi 3. Loyihalash ishlarida landshaft tahlili 4. Tabiat komplekslarining barqarorligi va uni xo’jalik ishlarida hisobga olish 5. Tabiat komplekslarining inson tomonidan o’zgartirilishi Mazkur mavzuda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: tabiat komponentlari, tabiat komplekslari, landshaftlar, joy, maydon, fatsiya, landshaft tahlili, tabiat komplekslarining barqarorligi. Yer sharida tabiatni tashkil etuvchi komponentlar bir-biri bilan o’zaro bog’liq. Shunga ko’ra, turli kattalikdagi maydonlarni egallagan geografik komplekslar vujudga kelgani sizga quyi sinflardan ma’lum. Bir xil tabiiy sharoitga ega bo’lgan hududlarni birlashtiruvchi tabiat komplekslarini ilmiy-amaliy jihatdan o’rganish muhimdir. Ularning o’zgaruvchanligi, rivojlanishi, tabiiy boyliklarning joylashuvi, mahsuldorligi va boshqa xususiyatlarini tadqiq qilish xalq xo’jaligini rivojlantirishda ulardan foydalanishning samarali yo’llarini ochib beradi. Har bir tabiat kompleksi ma’lum darajada barqarordir. Bu xususiyat qishloq xo’jalik ishlarida hisobga olinishi muhim ahamiyatga ega. Bu kabi masalalarni mavzuni o’rganish va tahlil qilish davomida bilib olasiz. 1. Tabiat komplekslari haqida tushuncha Sizga ma’lumki, tabiiy muhit alohida tarkibiy qismlardan iborat. Ushbu tarkibiy qismlar tog’ jinslaridan (litosfera), suvdan (gidrosfera), havodan (atmosfera) va tirik organizmlar (biosfera)dan iborat. Mazkur tarkibiy qismlar doimo bir-biri bilan o’zaro ta’sirda va o’zaro munosabatda bo’ladi, natijada yer yuzasining turli tabiiy sharoitiga ega bo’lgan hududlar vujudga keladi. Ushbu hududlar bir-biridan tashqi ko’rinishi, o’lchamlari va vujudga kelish omillari bilan farq qiladi. Masalan, cho’l, o’rmon, dasht, botqoq, muzlik, pichanzorlar bir-biridan keskin farqlanadi. Shuning uchun ham bizni o’rab turgan tabiiy muhit juda xilma-xildir. Siz yashab turgan joyning o’zida ham bir-biridan farq qiladigan qator hududlarni ajratish mumkin: o’rmon, balandlik, jarlik, yonbag’ir, qumli do’ng, vodiy, botiq va h.k. Mazkur hududlarning har biri bir-biridan u yoki bu xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, ayrim hududlarda havo iliq va nam, boshqalarida sovuq va quruq bo’lishi mumkin. Tabiat komponentlarining bir-biri bilan o’zaro aloqasi va munosabati tasodifiy emas, balki qonuniydir. Chunki mazkur aloqalar va munosabatlar uzoq davrlar mobaynida rivojlanadi. Tabiat komponentlari o’rtasida juda mustahkam aloqa va o’zaro ta’sir mavjud. Masalan, O’rta Osiyodagi cho’llarning pastqam sho’rxok joylarida qora saksovul, qumli joylarida esa oq saksovul o’sadi. Tabiat komponentlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir va aloqa ularni bir butun yaxlit tizimga birlashtiradi. Mazkur tizimning barcha qismi bir-biri bilan chambarchas bog’langan, uning bir qismi o’zgarsa, boshqa qismi ham o’zgaradi. Masalan, botqoq quritiladigan bo’lsa, mazkur joydagi tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda iqlimiy sharoit ham o’zgaradi. Tabiat komponentlarining o’zaro aloqasi va ta’siri oqibatida yer yuzasida turli xil tabiat komplekslari vujudga keladi. “Kompleks” so’zi lotincha bo’lib, “uyg’unlik” degan ma’noni beradi. Har bir tabiiy kompleks ma’lum bir hudud doirasida joylashadi va rivojlanadi. Shuning uchun ular tabiiy-hududiy komplekslar, qisqa qilib tabiiy komplekslar (geokomplekslar) deb ataladi. Tabiat kompleksi deb, Yer yuzining tabiat komponentlarining o’zaro murakkab ta’siri natijasida tarkib topgan hamda tabiatining xususiyatlariga ko’ra boshqa joylardan farq qiladigan qismlariga aytiladi. Tabiat komplekslari turli xil kattalikda bo’ladi. Daryo vodiysi, tabiat zonalari, geografik mintaqalar, materiklar, okeanlar tabiiy-hududiy kompleks bo’lib hisoblanadi. Eng katta tabiiy kompleks geografik qobiq hisoblanadi. Geografik qobiq o’z navbatida Dunyo okeani va quruqlikka; Dunyo okeani okeanlarga; quruqlik esa materiklarga bo’linadi. Okean va materiklar geografik mintaqalarga hamda tabiat zonalariga, tabiat zonalari esa landshaftlarga bo’linadi. Tabiiy geografiya fanining o’rganish obyekti – landshaftdir. 12- rasm. Tabiat kompleksining bo’linishi 2. Landshaft va uning tuzilishi “Landshaft” nemischa so’z bo’lib, “joy” degan ma’noni bildiradi. Hozirgi paytda landshaft tushunchasi geografiyada keng va tor ma’noda ishlatiladi. Keng ma’noda landshaft deganda tabiiy hududiy kompleks tushuniladi. Masalan, tayga zonasi, botqoq, tundra, cho’l va h.k. Geogradik qobiq Quruqlik Materiklar Subkontinentlar Tabiiy geografik o’lkalar Geografik landshaftlar Okeanlar Nabiiy geografik rayonlar Suvlik Okeanlarning Dengizlar Qo’ltiqlar, bo’q’ozlar Tor ma’noda landshaft – yer yuzasidagi chegaralari bilan ajralib turuvchi joydir. Landshaft hududiy yaxlitligi, vujudga kelishiga ko’ra bir butunligi, geologik tuzilishi, relyefi, iqlimi, tuproqlari, o’simlik va hayvonot dunyosining bir xilligi bilan ajralib turadigan tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, Qizilqumdagi qumli, gilli, taqirli, sho’rxokli landshaftlar, tog’lardagi yaylov, o’rmon, vodiy landshaftlari shular jumlasidandir. Odatda landshaftlar tabiiy va antropogen landshaftlarga ajratiladi. Tabiiy landshaft – faqat tabiiy omillar ta’sirida shakllangan yoki shakllanayotgan landshaftdir. Unga inson faoliyati ta’sir etmagan bo’ladi. Masalan, Chotqol biosfera qo’riqxonasida archazorlar shular jumlasiga kiradi. Antopogen landshaft – tabiiy va antropogen omillar ta’sirida shakllangan va shakllanayotgan landshaft - dir. Bunga inson faoliyati ta’sirida vujudga kelgan landshaftlar kiradi. Tabiatning barcha komponentlari va landshaftlar 13-rasm. Tadiiy landshaft Archazor u yoki bu darajada inson ta’sirida bo’ladi. Fan-texnika inqilobi sharoitida insonning tabiatga ta’siri tobora kuchaymoqda. Mazkur landshaftlar insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida shakllanadi, ammo tabiiy xususiyatlarini saqlab qoladi va tabiat qonunlariga bo’ysunadi. Antropogen landshaftlar quyidagi turlarga bo’linadi: qishloq xo’jalik yoki agrolandshaftlar (ekinzorlar, bog’lar, yaylovlar); suv yoki landshaftlar (kanallar, hovuzlar, suv omborlari); shahar yoki seliteb landshaftlar (shaharlar, qishloqlar); sanoat landshaftlar (zavodlar, shaxtalar, chiqindilar uyumi, aerodromlar, yo’llar va h.k.). Landshaftlar joy, maydon va fatsiyadan tuzilgan bo’lib, uning eng kichik birligi fatsiyadan iboratdir. Fatsiya – bir xil tog’ jinslariga, relyefga, tuproqqa, namlikka, mikroiqlimga, o’simlik va hayvonot dunyosiga ega bo’lgan eng kichik tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, qayir fatsiyasi, o’zan fatsiyasi, toshli qayir, gilli qayir, qumli qayir fatsiyalari. Maydon (urochisha) – fatsiyalar tizimidan iborat tabiiy hududiy kompleksdir. Demak, maydon hudud jihatdan katta bo’lib, bir necha fatsiyalarni birlashtiradi. Masalan botiqdagi sho’r va sho’rxoklar; oq saksovulli tekis qumlar; do’ngli qumlar va h.k. 14-rasm. Antropogen landshaft. Raryer Joy – maydonlar majmuasidan iborat bo’lgan tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, yoyilmalarning yuqori, o’rta va quyi qismlari, tog’larning suvayirg’ichi, yonbag’irlari va h.k. Ma’lum bir hududdagi joylar yig’indisi landshaftni tashkil qiladi. Masalan, cho’l landshafti – qumli, gilli, toshli, taqirli joylardan iborat. Demak, landshaft – joylar majmuasidan, joylar – maydonlar majmuasidan, maydonlar esa fatsiyalar majmuasidan iborat. Yoki landshaftlar – joylarga, joylar – maydonlarga, maydonlar – fatsiyalarga bo’linar ekan. 3. Loyihalash ishlarida landshaft tahlili Hozirgi paytda shaharsozlik, suv inshootlari, sanoat korxonalari va boshqa yirik inshootlarni loyihalashda landshaft tahlili qo’llanilmoqda. Landshaft tahlili muhandislik inshootlarini to’g’ri joylashtirishga, tabiatda sodir bo’ladigan noxush hodisalarning oldini olishga imkon beradi. Landshaft tahlili usuli deganda landshftlarning xossa va xususiyatlarini, tuzilishini, rivojlanishini, vujudga kelish tarixini, unda ro’y beradigan jarayonlarni o’rganish uchun qo’llaniladigan usullar majO’muasi tushuniladi. Landshaft tahlili usuli landshaftning ikki tarkibiy qismi bo’lgan tabiiy va antropogen qismlarini tadqiq qilish va xaritalashni o’z ichiga oladi. Landshaft tahlili tabiiy sharoitining o’zgarishini baholash va bashoratlash uchun asos bo’ladi. Landshaft tahlili usuli tabiiy sharoit va resurslarni o’rganishda yangi yerlarni o’zlashtirish va sug’orish hamda zovur tarmoqlarini, sanoat korxonalarini, shahar qurilishini loyihalashda qo’llaniladi. Tabiiy sharoit va resurslarni o’rganishda landshaft tahlili quyidagi tartibda amalga oshiriladi. O’rganilayotgan hududning landshaft xaritasi tahlil qilinib, unda qanday landshaft turlari (tabiiy va antropogen) tarqalganligi aniqlanadi. Xaritadan hududda tarqalgan asosiy relyef shakllari, tuproq turlari, o’simlik qoplami, sug’oriladigan, sug’orilmaydigan yerlar, yaylovlar, daryo terrasalari, sanoat korxonalari, suv inshootlari aniqlanadi. Muhandislik inshootlari va antropogen landshaftlarning qanday relyef shakllarida tarqalganligi tahlil qilinadi. Masalan, sholizorlar daryo qayirlarida, paxtazorlar yuqori terrasalarda, yaylovlar cho’llarda yoki tog’ yonbag’irlarida joylashgan va h.k. Hududni yirik masshtabli landshaft xaritalari yordamida o’rganish ko’pincha fatsiyalar xaritasini o’rganish orqali amalga oshiriladi (1:2500 – 1:50000). Sizga ma’lumki, fatsiyalar bir mikrorelyefga, geologik tuzulishiga, tuproq turiga, yer osti va yer usti suvlariga, mikroiqlimga, o’simlik va hayvonot dunyosiga ega bo’lgan eng kichik tabiiy hududiy komplekslardir. Fatsiyalar xaritasining tahlili natijasida hududda qanday tuproq va o’simlik qoplami, qanday tog’ jinslari va qanday relyef shakllari tarqalganligi aniqlanadi. Masalan, daryoning qayirida asosan shag’al toshlar, qumlar tarqalgan bo’ladi, tuproq qoplami yupqa yoki yo’q darajada, terrasa yuzalarida esa lyoss va jinslar tarqalgan, tuproq qoplami qalin, pqstqam joylarida yer osti suvlari sathi baland, shuning uchun bunday yerlarda botqoqliklar ko’proq tarqalgan bo’ladi. Hududning tabiiy sharoiti va resurslarni o’rta va mayday masshtabli landshaft xaritalari yordamida ham o’rganish mumkin. Bunday landshaft xaritalari asosida yer, o’simlik, yaylov, o’rmon, tuproq va hayvonot resurslari haqida ma’lumotlar olinadi. Yangi yerlarni o’zlashtirish va ularni sug’orishga tayyorlash loyihasini tuzatayotganda relyef va yer osti suvlarining harakat yo’nalishi va ularning to’planish hududlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Masalan, XX asrning 60- yillarida Tojikistondagi Zafarobod tumanida Mirzacho’lning janubiy qismidagi prolyuvial tekislikning yuqori qismida 15 ming gektar yer o’zlashtirilib, sug’orila boshlandi. Oqibatda prolyuvial quyi qismida joylashgan O’zbekistonning 50 ming gektar yer osti suvlari sathi ko’tarilib, tuproqlarni sho’r bosdi. Chunki, prolyuvial tekislikda yer osti suvlarining gorizontal (yotiq) harakati kuchli bo’lishi tufayli Zafarobod tumanida sug’orish boshlanishi bilan tuproqqa shimilgan suvlar prolyuvial tekislikning etak qismlari tomon harakat qilgan. Oqibatda yer osti suvlari sathi ko’tarilib, Mirzacho’lning avvaldan sug’orib kelinayotgan yerlarida katta hududni sho’r bosishiga olib kelgan. Sug’orish va zovur tarmoqlarini loyihalashda landshaft tahlilini amalga oshirish uchun quyidagilarga e’tibor beriladi: hududning relyefi chuqur tahlil qilinadi, sug’orish tarmoqlari hududning baland joylaridan, zovur tarmoqlarini esa pastqam joylaridan o’tkazish loyihalashtiriladi. Chunki pastqam joylarda yer osti suvlari sathi yer yuzasiga yaqin bo’ladi. Shuning uchun bunday joylardan kollektor-zovur tarmoqlari o’tkazilganda yer osti suvlari tez pasayadi va sho’rlanishning oldi olinadi. Sanoat korxonalarini joylashtirishda juda ko’p omillarni hisobga olish lozim. Sanoat korxonasi qanday mahsulot ishlab chiqaradi, atrof-muhitga qanday zararli moddalar tarqatadi va h.k. Atmosferaga ko’proq ifloslovchi moddalarni chiqaradigan sanoat korxonalarini loyihalashtirishda relyef, doimiy shamollar yo’nalishi, aholi manzilgohlarining joylashishi va boshqa omillar hisobga olinishi zarur. Atmosferaga tashlanayotgan chiqindilar tez tarqalib ketishi uchun korxona balandroq joyga qurilgani ma’qul. Sanoat korxonasini qurishda doimiy shamollar yo’nalishini hisobga olish muhim hisoblanadi. Masalan, O’zbekiston chegarasidan 25 km uzoqlikda joylashgan Tojikiston hududidagi alumin zavodini qurishda shamollar yo’nalishi hisobga olinmagan. Natijada, bu zavoddan chiqayotgan zararli chiqindilar Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Denov tumanlariga shamol ta’sirida uchib kelgan, ekologik vaziyatni keskinlashtirib yuborgan. Shaharsozlik loyihalarini tuzishda quyidagilar e’tiborga olinishi lozim: hududning geologic tuzilishi, gidrogeologik sharoiti va relyefi, foydali qazilmalarning joylashishi va h.k. Shahar yoki qishloq qurilishidan avval hududning geologic tuzilishi chuqur tahlil qilinishi lozim. Shaharning asosi mustahkam bo’lishi zarurr. Agar inshootlarning asosi g’ovak, yumshoq va suvda erib ketadigan tog’ jinslaridan iborat bo’lsa, bino qurilganidan so’ng ular o’pirilishlar, cho’kishlar natijasida ishdan chiqishi mumkin. Mabodo, shahar asosi suv tekkanda shishib ketadigan gillardan iborat bo’lsa, binolarda yoriqlar paydo bo’lib, yaroqsiz holga kelib qolishi mumkin. Masalan, Zarafshon shahri qurilganda 5 – 10 m chuqurlikda suv tekkanda tezda shishib ketadigan gillar borligi hisobga olinmagan. Oqibatda shahar qurilib, suv olib kelinganidan so’ng, gillar shishib, 5 – 9 qavatli binolarning devorlarida yoriqlar paydo bo’lib, ularning ba’zilari yaroqsiz holga kelib qolgan. Yangiyer shahrini qurishda relyef va yer osti suvlarining yo’nalishi hisobga olinmagan edi. Natijada, tog’ tarafdan shahar tomonga yer osti suvlarining oqishi oqibatida yer osti suvlarining sathi ko’tarilib, yerlar sho’rlanib ketdi. Shu sababli, Sirdaryo viloyatining markazi Yangiyer shahridan Guliston shahriga ko’chirildi. 4. Tabiat komplekslarining barqarorligi va uni xo’jalik ishlarida hisobga olish Har bir tabiat kompleksi ma’lum bir barqarorlikka ega. Tabiiy va tabiiy- antropogen landshaftlarining barqarorligi deb, ularning tashqi ta’sirlarga nisbatan o’z tuzilishini saqlab qolish imkoniyati tushuniladi. Tashqi bosim olib tashlanganidan so’ng landshaftlar ma’lum vaqt o’tgach o’z holiga qaytishi mumkin. Masalan, lalmikor yerlarda dehqonchilik qilinmasa, ular yana ilgarigi tabiiy holiga qaytishi mumkin. Antropogen landshaftlarning barqarorligi deb, ma’lum bir sharoitda landshaftlarning o’z ijtimoiy-iqtisodiy vazifasini bajara olish qobiliyatiga aytiladi. Masalan, har qanday tabiiy ofatlar (qurg’oqchilik, sel, suv toshqinlari, ifloslangan havo, sho’rlanish, ifloslangan suv) va ta’sirlarga qaramasdan antropogen landshaftlar hosildorligining saqlanib qolishi va h.k.