TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. ITI NING ATROF-MUHITGA TA’SIRI (Insonga tabiatni ta’sir etish yo’nalishlari, Insonning tabiatga ta’siri, Ekologik inqirozlar)

Yuklangan vaqt

2024-05-11

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

932,0 KB


Ilmiybaza.uz TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. ITI NING ATROF-MUHITGA TA’SIRI REJA: 1. Insonga tabiatni ta’sir etish yo’nalishlari 2. Insonning tabiatga ta’siri 3. Ekologik inqirozlar 4. Tabiatni muhofaza qilishni shakllari va aspektlari Tayanch so’zlar: inqilob, ixtiro, iqtisodiyot, yer sayyorasi, aholi o’sishi, qishloq xo’jaligi, dehqonchilik, planetalar. Ilmiybaza.uz TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. ITI NING ATROF-MUHITGA TA’SIRI REJA: 1. Insonga tabiatni ta’sir etish yo’nalishlari 2. Insonning tabiatga ta’siri 3. Ekologik inqirozlar 4. Tabiatni muhofaza qilishni shakllari va aspektlari Tayanch so’zlar: inqilob, ixtiro, iqtisodiyot, yer sayyorasi, aholi o’sishi, qishloq xo’jaligi, dehqonchilik, planetalar. Ilmiybaza.uz Evropaliklar Amerika atroflariga ko’chib kelganlarida, ular ko’rgan narsa shu bo’ldiki, tabiatga umuman ziyon yetkazilmagan manzara edi. SHundan keyin tuproqqa ishlov berish va dehqonchilik orqasidan sekin asta yerlar eroziyaga uchraydi. Ba’zi yovvoyi tabiatdagi turlar xavf ostida qoldi, ba’zilari esa umuman yo’qolib ketdi. Yangi texnologiya atrof muhitga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Bug’ va dizel mashinalari, kommertsion neftь qazib olish, ko’mirni kuydirish, sanoat rivojlanishi chiqindilarni chiqishi va atrof muhitni ifloslanishiga olib keldi. Amerikada bu muammolarni oldini olish uchun 1970 yillarda “Atrof muhitni muhofaza qilish Agentligi” tashkil etildi va bu tashkilot atrof muhitni muhofaza qilishni maqsad qilgan edi. Oyna, qog’oz, platik, shisha va metallarni ikkilamchi qayta ishlash yo’lga qo’yildi. Bizning quyosh tizimimizda Yer sayyorasi yetarli energiyani quyoshdan oladi va bu undagi hayot uchun zarur bo’lgan harorat bilan to'g'ri taminlashga yordam beradi. Merkuriy Quyoshga eng yaqin sayyora ekanligi sababli kun bo'yi yuqori harorat kuzatiladi. Tunda esa haroratning juda past bo'lishi hayotni taminlab bermaydi. Venera quyoshga yaqinligi jihatdan ikkinchi sayyoradir va uning harorati yuqori bo’lib, qalin karbonat oksidi gazidan iborat. Bu esa u yerda yashash uchun noqulaylik tug'diradi. Mars to’rtinchi sayyora yerga nisbatan ancha sovuq chunki u quyoshdan ancha uzoq va atmosfera qobig’i juda siyrak. Bu yerda mikroskopikhayot bo'lishi mumkin, lekin hanuzgacha noma’lum. Marsdan keyingi sayyoralarga yetarlicha quyosh nuri va issiqlik yetib bormaydi, shu sabab hayot uchun to’la sharoit ta’minlanmaydi. Antropogen omillar hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri bo`lib hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir etib yoki yashash sharoitini o`zgartirib, uning tarqalishiga yoki qirilib yo`q bo`lishiga sababchi bo`lishi mumkin. Inson tabiatga ko`rsatadigankuchli ta`siri orqali abiotik va biotik sharoitlarni o`zgartiradi.Inson million yil davomida tarkib topgan tirik dunyo manzarasini bir necha o`n yilda o`zgartirib yubordi.Uning tirik organizmlariga salbiy ta`siri natijasida Er yuzida ko`plab o`simlik va hayvon turlari yo`qolib ketdi. Ilmiybaza.uz Evropaliklar Amerika atroflariga ko’chib kelganlarida, ular ko’rgan narsa shu bo’ldiki, tabiatga umuman ziyon yetkazilmagan manzara edi. SHundan keyin tuproqqa ishlov berish va dehqonchilik orqasidan sekin asta yerlar eroziyaga uchraydi. Ba’zi yovvoyi tabiatdagi turlar xavf ostida qoldi, ba’zilari esa umuman yo’qolib ketdi. Yangi texnologiya atrof muhitga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Bug’ va dizel mashinalari, kommertsion neftь qazib olish, ko’mirni kuydirish, sanoat rivojlanishi chiqindilarni chiqishi va atrof muhitni ifloslanishiga olib keldi. Amerikada bu muammolarni oldini olish uchun 1970 yillarda “Atrof muhitni muhofaza qilish Agentligi” tashkil etildi va bu tashkilot atrof muhitni muhofaza qilishni maqsad qilgan edi. Oyna, qog’oz, platik, shisha va metallarni ikkilamchi qayta ishlash yo’lga qo’yildi. Bizning quyosh tizimimizda Yer sayyorasi yetarli energiyani quyoshdan oladi va bu undagi hayot uchun zarur bo’lgan harorat bilan to'g'ri taminlashga yordam beradi. Merkuriy Quyoshga eng yaqin sayyora ekanligi sababli kun bo'yi yuqori harorat kuzatiladi. Tunda esa haroratning juda past bo'lishi hayotni taminlab bermaydi. Venera quyoshga yaqinligi jihatdan ikkinchi sayyoradir va uning harorati yuqori bo’lib, qalin karbonat oksidi gazidan iborat. Bu esa u yerda yashash uchun noqulaylik tug'diradi. Mars to’rtinchi sayyora yerga nisbatan ancha sovuq chunki u quyoshdan ancha uzoq va atmosfera qobig’i juda siyrak. Bu yerda mikroskopikhayot bo'lishi mumkin, lekin hanuzgacha noma’lum. Marsdan keyingi sayyoralarga yetarlicha quyosh nuri va issiqlik yetib bormaydi, shu sabab hayot uchun to’la sharoit ta’minlanmaydi. Antropogen omillar hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri bo`lib hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir etib yoki yashash sharoitini o`zgartirib, uning tarqalishiga yoki qirilib yo`q bo`lishiga sababchi bo`lishi mumkin. Inson tabiatga ko`rsatadigankuchli ta`siri orqali abiotik va biotik sharoitlarni o`zgartiradi.Inson million yil davomida tarkib topgan tirik dunyo manzarasini bir necha o`n yilda o`zgartirib yubordi.Uning tirik organizmlariga salbiy ta`siri natijasida Er yuzida ko`plab o`simlik va hayvon turlari yo`qolib ketdi. Ilmiybaza.uz Ovchilik bilan shug`ullanish dastlab ozuqaga talabni qondirish maqsadida olib borilgan bo’lsa, keyinchalik kiyim-kechak va har xil qimmatli materiallar olish uchun avj olib ketdi. Masalan: Mahalliy Amerikaliklar bizonlarni o`ldirib ularni terisidan kiyimlar, suv solish uchun idishlar, suyaklaridan kerakli asbob- uskunalar tayyorlangan. Insonning ongli yoki ongsiz ravishda o`simlik va hayvon turlarini Er sharining bir joyidan ikkinchi joyiga olib borishi ba`zan flora va fauna tarkibini birmuncha o`zgartirib yubordi. Inson tamonidan o`simlik va hayvonlarning yashash sharoitlari o`zgartirildi. Natijada muayyan joyda yashayotgan o`simlik va hayvonlar jamoalari yo`q bo`lib yoki ylarning sharoiti keskan o`zgaririb ketdi. Aholini ro’yxatga olish chora tadbirlari Yer yuzida aholi sonini o’sishi ham ekologik muammo hisoblanadi.Aholini hisobga olish nafaqat Amerika Qo’shma Shtatlari, balki dunyoning boshqa mamlakatlari uchun ham muhimdir. Bu hukumatg amillatning turli viloyatlarda aholini taqsimlashini aniqlashda yordam beradi. Bu malumotlarga ega bo’lish uchun hukumat o’zlarining mamlakatlarida ayni birvaqtda va aynan bir joyda qancha odam yashayotganligi ro’yxatga olinadi. Ro’yxatga olish natijasida mamlakat aholisining o’sish surati aniqlanadi. Amerika Qo’shma shtatlari tashkil etilganda, uning asoschilari aholiga asoslanganVakillar uyini tuzganlar. Hukumat vakillari aholi ko’p maydonlarda ko’pchilikni, aholisi kam maydonlarda kamchilikni tashkil etganlar. 1787-yilda aholini ro’yxatga olish tartibi Konstitutsiyaga kiritilgan. Aholini ro’yxatga olishhar 10 - yilda amalga oshirilishi kerak, shunda har bir mamlakat vakillarining soni hisoblab chiqiladi. 1970 - yildan Amerika Qo’shma Shtatlarida ro’yxatga olish dala ishchilari tomonidan amalga oshirilgan. Ular uyma-uy yurib har bir xonadonda yashovchi odamlar sonini hisoblaganlar. Keyinchalik ro’yxatga olish pochta orqali amalga oshirila boshlangan. Mamlakatda xizmat va mablag’larni to’g’ri taqsimlashda ro’yxatga olish ma’lumotlaridan foydalaniladi. Demak Ilmiybaza.uz Ovchilik bilan shug`ullanish dastlab ozuqaga talabni qondirish maqsadida olib borilgan bo’lsa, keyinchalik kiyim-kechak va har xil qimmatli materiallar olish uchun avj olib ketdi. Masalan: Mahalliy Amerikaliklar bizonlarni o`ldirib ularni terisidan kiyimlar, suv solish uchun idishlar, suyaklaridan kerakli asbob- uskunalar tayyorlangan. Insonning ongli yoki ongsiz ravishda o`simlik va hayvon turlarini Er sharining bir joyidan ikkinchi joyiga olib borishi ba`zan flora va fauna tarkibini birmuncha o`zgartirib yubordi. Inson tamonidan o`simlik va hayvonlarning yashash sharoitlari o`zgartirildi. Natijada muayyan joyda yashayotgan o`simlik va hayvonlar jamoalari yo`q bo`lib yoki ylarning sharoiti keskan o`zgaririb ketdi. Aholini ro’yxatga olish chora tadbirlari Yer yuzida aholi sonini o’sishi ham ekologik muammo hisoblanadi.Aholini hisobga olish nafaqat Amerika Qo’shma Shtatlari, balki dunyoning boshqa mamlakatlari uchun ham muhimdir. Bu hukumatg amillatning turli viloyatlarda aholini taqsimlashini aniqlashda yordam beradi. Bu malumotlarga ega bo’lish uchun hukumat o’zlarining mamlakatlarida ayni birvaqtda va aynan bir joyda qancha odam yashayotganligi ro’yxatga olinadi. Ro’yxatga olish natijasida mamlakat aholisining o’sish surati aniqlanadi. Amerika Qo’shma shtatlari tashkil etilganda, uning asoschilari aholiga asoslanganVakillar uyini tuzganlar. Hukumat vakillari aholi ko’p maydonlarda ko’pchilikni, aholisi kam maydonlarda kamchilikni tashkil etganlar. 1787-yilda aholini ro’yxatga olish tartibi Konstitutsiyaga kiritilgan. Aholini ro’yxatga olishhar 10 - yilda amalga oshirilishi kerak, shunda har bir mamlakat vakillarining soni hisoblab chiqiladi. 1970 - yildan Amerika Qo’shma Shtatlarida ro’yxatga olish dala ishchilari tomonidan amalga oshirilgan. Ular uyma-uy yurib har bir xonadonda yashovchi odamlar sonini hisoblaganlar. Keyinchalik ro’yxatga olish pochta orqali amalga oshirila boshlangan. Mamlakatda xizmat va mablag’larni to’g’ri taqsimlashda ro’yxatga olish ma’lumotlaridan foydalaniladi. Demak Ilmiybaza.uz aholini ro’yxatga olish davlatning iqtisodiy potentsialini to’g’ri shakllantirishda katta yordam beradi. 1-rasm Inson populyatsiyasining o’lchamini yillar davomida 1.6 foizga o’sishi. Inson populyatsiyasining o’sishi.1 Hozirgi davrda jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlarining tezsur’atlar bilano’sishi, tabiatdan pala-partish foydalanish va o’zlashtirish natijasida ekologik muvozanat buzilib, ekologik tanglik yuzaga keldi. Ekologik tangliklar o’z navbatida avj olib, sayyoramizning ba’zi mintaqalarida ekologikhalok atlarni keltirib chiqaradi. Ekologik tanglikning tinmay kuchayib borishi ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Ekologik muammolar o’zvaqtida halqilinmasa muayyan hududga ekologik halokat xavfini olib keladi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ta’siri bilan bog’liq holda tabiatning ham insoniyatga aks ta’siri tushuniladi1. Tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlar F.T.R. 1Peter Rillero, Dinah Zike.Ecology, 2005 ( 9-20- betlar). Ilmiybaza.uz aholini ro’yxatga olish davlatning iqtisodiy potentsialini to’g’ri shakllantirishda katta yordam beradi. 1-rasm Inson populyatsiyasining o’lchamini yillar davomida 1.6 foizga o’sishi. Inson populyatsiyasining o’sishi.1 Hozirgi davrda jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlarining tezsur’atlar bilano’sishi, tabiatdan pala-partish foydalanish va o’zlashtirish natijasida ekologik muvozanat buzilib, ekologik tanglik yuzaga keldi. Ekologik tangliklar o’z navbatida avj olib, sayyoramizning ba’zi mintaqalarida ekologikhalok atlarni keltirib chiqaradi. Ekologik tanglikning tinmay kuchayib borishi ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Ekologik muammolar o’zvaqtida halqilinmasa muayyan hududga ekologik halokat xavfini olib keladi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ta’siri bilan bog’liq holda tabiatning ham insoniyatga aks ta’siri tushuniladi1. Tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlar F.T.R. 1Peter Rillero, Dinah Zike.Ecology, 2005 ( 9-20- betlar). Ilmiybaza.uz Inson paydo bo’lgandan boshlab, tabaitga ta’sir etadi. O’z navbatida tabiat insonga ta’sir o’tkazib keladi. Insonga tabiatning ta’siri quyidagi ko’rinishda bo’ladi: - To’gridan-to’g’ri salomatligiga va ko’payishiga; - Tabiiyzarurne’matlarningbor-yo’qligiga; - Tabiat tomonidan insonlarni xarakat qilishga majbur qilish va rag’batlantirish; - Mehnat vositalarining bor-yo’qligi. - Tabiiy resurslarning bor-yo’qligi (okean, tog’lar, cho’llar, botqoqlarva h). 2-rasm. Aholi o’sishi Insonning biosferaga ta’siri. Insonning biosferaga ta’sirining boshlanishi neolit davriga to‘g‘ri keladi. Insoniyat tarixining dastlabki bosqichlarida uning tabiatga ta’siri uncha sezilarli bo‘lmagan, u tabiatdan nimani olsa, uni tabiatga qaytargan. Biosferadagi moddalarning biotik davriy aylanishini buzmagan. Asta-sekin insonning tabiatga ta’siri kuchayib borgan. Ayniqsa, keyingi yuz yilliklarda ilmiy- texnik revolutsiya natijasida inson ta’sirida elementlarning biogen migratsiyasi Ilmiybaza.uz Inson paydo bo’lgandan boshlab, tabaitga ta’sir etadi. O’z navbatida tabiat insonga ta’sir o’tkazib keladi. Insonga tabiatning ta’siri quyidagi ko’rinishda bo’ladi: - To’gridan-to’g’ri salomatligiga va ko’payishiga; - Tabiiyzarurne’matlarningbor-yo’qligiga; - Tabiat tomonidan insonlarni xarakat qilishga majbur qilish va rag’batlantirish; - Mehnat vositalarining bor-yo’qligi. - Tabiiy resurslarning bor-yo’qligi (okean, tog’lar, cho’llar, botqoqlarva h). 2-rasm. Aholi o’sishi Insonning biosferaga ta’siri. Insonning biosferaga ta’sirining boshlanishi neolit davriga to‘g‘ri keladi. Insoniyat tarixining dastlabki bosqichlarida uning tabiatga ta’siri uncha sezilarli bo‘lmagan, u tabiatdan nimani olsa, uni tabiatga qaytargan. Biosferadagi moddalarning biotik davriy aylanishini buzmagan. Asta-sekin insonning tabiatga ta’siri kuchayib borgan. Ayniqsa, keyingi yuz yilliklarda ilmiy- texnik revolutsiya natijasida inson ta’sirida elementlarning biogen migratsiyasi Ilmiybaza.uz juda kuchayib ketdi. Butun tarix davomida insoniyat o‘z mehnat faoliyati bilan atrof-muhitdan iloji boricha ko‘proq va tez foyda olishga harakat qilib kelgan. Tabiat hodisalariga aralashish keyinchalik qanday natijalarga olib kelishini inson xayoliga ham keltirmagan. Keyingi asrda insonning biosferaga ko‘rsatadigan ta’siri juda kuchayib ketdi va o‘g‘ir muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Tabiiy resurslar tobora kamayib ketmoqda. Ko‘plab o‘simlik va hayvonlarning turlari yo‘qolib ketdi. Muhit, sanoat, turmush chiqindilari, zaharli kimyoviy moddalar tomonidan ifloslanmoqda va zaharlanmoqda. Tabiiy ekosistemalar, ko‘llar, o‘rmonlar buzilmoqda. Biosferadagi bunday noqulay o‘zgarishlar o‘simliklar va hayvonot olamiga, insonning o‘ziga ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Biosferaning o‘zgarishi qonuniyatlarini insonning yaxshi tushunib yetmasligi, tashqi muhitning juda ayanchli o‘zgarishlariga olib kelishi mumkin. Insonning gidrosferaga va atmosferaga ta’sirining lobora kuchayib borishi biosfera doirasida iqlimning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda atmosferada karbonat angidridning miqdori tobora ortib bormoqda. Organik yoqilg‘ilardan foydalanish kislorodning yonib kamayishiga, karbonat angidridning esa ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Atmosferada karbonat angidridning ko‘payishi esa «parnik effektiga» olib keladi, bu esa Yer yuzasi haroratining ko‘tarilishiga sabab bo‘lmoqda. Keyingi 100 yil davomida Yer yuzasining harorati o‘rtacha 0,6°C gacha ko‘tarilganligi aniqlangan. Iqlim o‘zgarishi esa cho‘l-dashtlar maydonining tobora ortib borishiga, tog‘lardagi muzliklarning erishiga, okean va dengiz suvlari sathining kamaya borishiga olib keladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek atmosferada ozon qatlami bo‘lib, uning maksimal konsentratsiyasi Yer yuzasidan 15—25 km balandlikdadir. Atmosferaga azot II oksid va freonning o‘tishi natijasida bir necha yillar davomida ozon qatlami yupqalashib bormoqda. Freon lak va bo‘yoqlarni purkovchi sifatida, sovitgichlar va konditsionerda sovutgich modda sifatida keng qo‘llanib kelinmoqda. So‘nggi yillarda Antraktida atmosferasida ozonning juda kamayib ketishi natijasida «ozon teshiklari» hosil bo‘lishi kabi ayanchli, xavfli hodisalar kuzatilmoqda. Bu hodisaning va ozon qatlami buzilishining oldini olish maqsadida 1987-yilda Kanadaning Monreal shahrida 50 mamlakat vakillari freonlar ishlab Ilmiybaza.uz juda kuchayib ketdi. Butun tarix davomida insoniyat o‘z mehnat faoliyati bilan atrof-muhitdan iloji boricha ko‘proq va tez foyda olishga harakat qilib kelgan. Tabiat hodisalariga aralashish keyinchalik qanday natijalarga olib kelishini inson xayoliga ham keltirmagan. Keyingi asrda insonning biosferaga ko‘rsatadigan ta’siri juda kuchayib ketdi va o‘g‘ir muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Tabiiy resurslar tobora kamayib ketmoqda. Ko‘plab o‘simlik va hayvonlarning turlari yo‘qolib ketdi. Muhit, sanoat, turmush chiqindilari, zaharli kimyoviy moddalar tomonidan ifloslanmoqda va zaharlanmoqda. Tabiiy ekosistemalar, ko‘llar, o‘rmonlar buzilmoqda. Biosferadagi bunday noqulay o‘zgarishlar o‘simliklar va hayvonot olamiga, insonning o‘ziga ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Biosferaning o‘zgarishi qonuniyatlarini insonning yaxshi tushunib yetmasligi, tashqi muhitning juda ayanchli o‘zgarishlariga olib kelishi mumkin. Insonning gidrosferaga va atmosferaga ta’sirining lobora kuchayib borishi biosfera doirasida iqlimning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda atmosferada karbonat angidridning miqdori tobora ortib bormoqda. Organik yoqilg‘ilardan foydalanish kislorodning yonib kamayishiga, karbonat angidridning esa ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Atmosferada karbonat angidridning ko‘payishi esa «parnik effektiga» olib keladi, bu esa Yer yuzasi haroratining ko‘tarilishiga sabab bo‘lmoqda. Keyingi 100 yil davomida Yer yuzasining harorati o‘rtacha 0,6°C gacha ko‘tarilganligi aniqlangan. Iqlim o‘zgarishi esa cho‘l-dashtlar maydonining tobora ortib borishiga, tog‘lardagi muzliklarning erishiga, okean va dengiz suvlari sathining kamaya borishiga olib keladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek atmosferada ozon qatlami bo‘lib, uning maksimal konsentratsiyasi Yer yuzasidan 15—25 km balandlikdadir. Atmosferaga azot II oksid va freonning o‘tishi natijasida bir necha yillar davomida ozon qatlami yupqalashib bormoqda. Freon lak va bo‘yoqlarni purkovchi sifatida, sovitgichlar va konditsionerda sovutgich modda sifatida keng qo‘llanib kelinmoqda. So‘nggi yillarda Antraktida atmosferasida ozonning juda kamayib ketishi natijasida «ozon teshiklari» hosil bo‘lishi kabi ayanchli, xavfli hodisalar kuzatilmoqda. Bu hodisaning va ozon qatlami buzilishining oldini olish maqsadida 1987-yilda Kanadaning Monreal shahrida 50 mamlakat vakillari freonlar ishlab Ilmiybaza.uz chiqarishni o‘rtacha 50 foizga kamaytirish to‘g‘risidagi xalqaro bitimga qo‘l qo‘ydilar. Atmosferaning ifloslanishi tinmasdan davom etib, yildan yilga ortib bormoqda. Atmosferaning ifloslanishi sanoat korxonalarining chiqindilari, transport vositalari ajratib chiqaradigan birikmalar, ayniqsa H2S uglerod va og‘ir metallardan qo‘rg‘oshin, mis, kadmiy, nikel va boshqa metallar zarrachalari hisobiga tobora ortib bormoqda. Atmosferaga har yili yuz millionlab tonna ifloslanuvchi moddalar ajratiladi. Havoda H2S ning ortib borishi kislotali yomg‘irlarning ko‘payishiga sabab bo‘lmadi. O‘zbekistonda mevali daraxtlar hosildorligining kamayishi, uzumzorlarning kasallanib, yildan yilga kam hosil berishining asosiy sabablaridan biri ham kislotali yomg‘irlarning ko‘payib borishidir. Tojikistonning Tursunzoda shahri atrofida qurilgan alyuminiy zavodi chiqindilari ham Surxondaryo viloyatidagi mashhur anorzorlar hosilining keskin kamayishiga, mevalarining maydalashib ketishiga, hayvonlar va odamlar orasida kasalliklarning ko‘payishiga olib keldi. Navoiy shahridagi kimyo zavodlari chiqindilari ham atrof-muhitni zararlashda katta rol o‘ynamoqda. Sug‘orish va sanoat korxonalari uchun suvdan isrofgarchilik bilan foydalanish kichik daryolarning qurib qolishiga, yirik daryolar suvining keskin kamayib ketishiga olib kelmoqda. Bunday ayanchli hodisalarning tipik misoli Orol dengizi muammosidir. Sug‘oriladigan paxta maydonlarini haddan tashqari ko‘paytirish bu dengizning qurib qolishi xavfini tug‘dirmoqda. Suvni nazoratsiz, keragidan ortiqcha ishlatish natijasida Amudaryo va Sirdaryo kabi buyuk daryolar Orol dengiziga yetib bora olmayapti. Bu esa Orol atrofidagi tabiiy ekologik sistemalarning buzilishiga, shu regionda nyashovchi odamlar sog‘lig‘ining tobora yomonlashib borishiga sabab bo‘lmadi. Mineral o‘g‘itlarning, chorvachilik chiqindilari va kanalizatsiyaning suv havzalariga qo‘shilishi suvda azot va fos-forning ortib ketishiga, suvo‘tlarining ko‘payib ketishiga, kislorod zaxirasi kamayishi natijasida suvdagi hayvonlar, ayniqsa, baliqlar qirilib ketishiga olib kelmoqda. Keyingi paytlarda o‘rmonlarning kesilib, kamayib ketishi juda ayanchli natijalarga olib kelishi mumkin. Atmosferaning, suv havzalarining, tuproqning tobora ifloslanishi natijasida o‘rmonlardagi daraxtlar kasallanib qurib qolmoqda. O‘rmonlarning yo‘qolishi Ilmiybaza.uz chiqarishni o‘rtacha 50 foizga kamaytirish to‘g‘risidagi xalqaro bitimga qo‘l qo‘ydilar. Atmosferaning ifloslanishi tinmasdan davom etib, yildan yilga ortib bormoqda. Atmosferaning ifloslanishi sanoat korxonalarining chiqindilari, transport vositalari ajratib chiqaradigan birikmalar, ayniqsa H2S uglerod va og‘ir metallardan qo‘rg‘oshin, mis, kadmiy, nikel va boshqa metallar zarrachalari hisobiga tobora ortib bormoqda. Atmosferaga har yili yuz millionlab tonna ifloslanuvchi moddalar ajratiladi. Havoda H2S ning ortib borishi kislotali yomg‘irlarning ko‘payishiga sabab bo‘lmadi. O‘zbekistonda mevali daraxtlar hosildorligining kamayishi, uzumzorlarning kasallanib, yildan yilga kam hosil berishining asosiy sabablaridan biri ham kislotali yomg‘irlarning ko‘payib borishidir. Tojikistonning Tursunzoda shahri atrofida qurilgan alyuminiy zavodi chiqindilari ham Surxondaryo viloyatidagi mashhur anorzorlar hosilining keskin kamayishiga, mevalarining maydalashib ketishiga, hayvonlar va odamlar orasida kasalliklarning ko‘payishiga olib keldi. Navoiy shahridagi kimyo zavodlari chiqindilari ham atrof-muhitni zararlashda katta rol o‘ynamoqda. Sug‘orish va sanoat korxonalari uchun suvdan isrofgarchilik bilan foydalanish kichik daryolarning qurib qolishiga, yirik daryolar suvining keskin kamayib ketishiga olib kelmoqda. Bunday ayanchli hodisalarning tipik misoli Orol dengizi muammosidir. Sug‘oriladigan paxta maydonlarini haddan tashqari ko‘paytirish bu dengizning qurib qolishi xavfini tug‘dirmoqda. Suvni nazoratsiz, keragidan ortiqcha ishlatish natijasida Amudaryo va Sirdaryo kabi buyuk daryolar Orol dengiziga yetib bora olmayapti. Bu esa Orol atrofidagi tabiiy ekologik sistemalarning buzilishiga, shu regionda nyashovchi odamlar sog‘lig‘ining tobora yomonlashib borishiga sabab bo‘lmadi. Mineral o‘g‘itlarning, chorvachilik chiqindilari va kanalizatsiyaning suv havzalariga qo‘shilishi suvda azot va fos-forning ortib ketishiga, suvo‘tlarining ko‘payib ketishiga, kislorod zaxirasi kamayishi natijasida suvdagi hayvonlar, ayniqsa, baliqlar qirilib ketishiga olib kelmoqda. Keyingi paytlarda o‘rmonlarning kesilib, kamayib ketishi juda ayanchli natijalarga olib kelishi mumkin. Atmosferaning, suv havzalarining, tuproqning tobora ifloslanishi natijasida o‘rmonlardagi daraxtlar kasallanib qurib qolmoqda. O‘rmonlarning yo‘qolishi Ilmiybaza.uz iqlimning keskin o‘zgarishiga, suv boyliklarining kamayishiga, tuproq holatining yomonlashishiga olib kelyapdi. Hozirgi vaqtda xo‘jalikni energiya bilan ta’minlash uchun ko‘p issiqlik, suv va atom elektr stansiyalari qurilmoqda. Issiqlik elektr stansiyalari tabiiy yoqilg‘ilardan foydalanganligi uchun atmosferani ifloslantiradi suv elektr stansiyalari katta-katta suv omborlarining qurilishinitalab etadi, buning natijasida serhosil yerlar, tuproqlar suv ostida qolib ketmoqda. Ilgari ekologik jihatdan eng toza va xavfsiz deb Tuproq eroziyasi. Atmosferaning ifloslanishi. Ilmiybaza.uz iqlimning keskin o‘zgarishiga, suv boyliklarining kamayishiga, tuproq holatining yomonlashishiga olib kelyapdi. Hozirgi vaqtda xo‘jalikni energiya bilan ta’minlash uchun ko‘p issiqlik, suv va atom elektr stansiyalari qurilmoqda. Issiqlik elektr stansiyalari tabiiy yoqilg‘ilardan foydalanganligi uchun atmosferani ifloslantiradi suv elektr stansiyalari katta-katta suv omborlarining qurilishinitalab etadi, buning natijasida serhosil yerlar, tuproqlar suv ostida qolib ketmoqda. Ilgari ekologik jihatdan eng toza va xavfsiz deb Tuproq eroziyasi. Atmosferaning ifloslanishi. Ilmiybaza.uz hisoblangan atom elektr stansiyalari ham katta xavf tug‘dirishi ma’lum bo‘lib qoldi. Ukrainadagi Chernobil AESning falokati juda katta hududlarni ekologik inqiroz holatiga olib keldi, o‘simliklar va hayvonot olamiga katta zarar yetkazdi. Aholining o‘rtasida har xil kasalliklarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ldi. Shunday qilib, odamning ekologik sistemalarga kuchli ta’siri kutilmagan ayanchli hodisalarga olib kelishi mumkin. Natijada, ekologik o‘zgarishlar zanjiri vujudga keladi. Hozirgi vaqtda insoniyat ekologik inqiroz xavfi ostida turibdi. Agar zarur choralar ko‘rilmasa, biosferaning ko‘p joylari hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish, hozirgi vaqtda eng dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Biosferani muhofaza qilish muammolari. Tabiatni muhofaza qilish— tabiat boyliklaridan ratsional, oqilona foydalanish demakdir. Bu esa tabiatning xilma-xilligini o‘z holatida saqlashga, aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga olib keladi. Biosferani saqlashda tabiiy boylikiardan tejab foydalanadigan sanoat va qishloq xo‘jalik texnologiyasiga o‘tish katta ahamiyatga ega. Buning uchun: 1. Qazib olinadigan tabiat boyliklaridan to‘liq foydalanish. 2. Ishlab chiqarish chiqindilaridan qayta foydalanish, chiqindisiz texnologiyani yo‘lga qo‘yish. 3. Energiya olishning ekologik toza manbalaridan — quyosh, shamol energiyasidan, okeanlar kinetik energiyasidan, Yerosti issiq suvlari energiyasidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish zarur. Ayniqsa chiqindisiz texnologiyahisoblangan atom elektr stansiyalari ham katta xavf tug‘dirishi ma’lum bo‘lib qoldi. Ukrainadagi Chernobil AESning falokati juda katta hududlarni ekologik inqiroz holatiga olib keldi, o‘simliklar va hayvonot olamiga katta zarar yetkazdi. Aholining o‘rtasida har xil kasalliklarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ldi. Shunday qilib, odamning ekologik sistemalarga kuchli ta’siri kutilmagan ayanchli hodisalarga olib kelishi mumkin. Natijada, ekologik o‘zgarishlar zanjiri vujudga keladi. Hozirgi vaqtda insoniyat ekologik inqiroz xavfi ostida turibdi. Agar zarur choralar ko‘rilmasa, biosferaning ko‘p joylari hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish, hozirgi vaqtda eng dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Biosferani muhofaza qilish muammolari. Tabiatni muhofaza qilish—tabiat boyliklaridan ratsional, oqilona foydalanish demakdir. Bu esa tabiatning xilma-xilligini o‘z Ilmiybaza.uz hisoblangan atom elektr stansiyalari ham katta xavf tug‘dirishi ma’lum bo‘lib qoldi. Ukrainadagi Chernobil AESning falokati juda katta hududlarni ekologik inqiroz holatiga olib keldi, o‘simliklar va hayvonot olamiga katta zarar yetkazdi. Aholining o‘rtasida har xil kasalliklarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ldi. Shunday qilib, odamning ekologik sistemalarga kuchli ta’siri kutilmagan ayanchli hodisalarga olib kelishi mumkin. Natijada, ekologik o‘zgarishlar zanjiri vujudga keladi. Hozirgi vaqtda insoniyat ekologik inqiroz xavfi ostida turibdi. Agar zarur choralar ko‘rilmasa, biosferaning ko‘p joylari hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish, hozirgi vaqtda eng dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Biosferani muhofaza qilish muammolari. Tabiatni muhofaza qilish— tabiat boyliklaridan ratsional, oqilona foydalanish demakdir. Bu esa tabiatning xilma-xilligini o‘z holatida saqlashga, aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga olib keladi. Biosferani saqlashda tabiiy boylikiardan tejab foydalanadigan sanoat va qishloq xo‘jalik texnologiyasiga o‘tish katta ahamiyatga ega. Buning uchun: 1. Qazib olinadigan tabiat boyliklaridan to‘liq foydalanish. 2. Ishlab chiqarish chiqindilaridan qayta foydalanish, chiqindisiz texnologiyani yo‘lga qo‘yish. 3. Energiya olishning ekologik toza manbalaridan — quyosh, shamol energiyasidan, okeanlar kinetik energiyasidan, Yerosti issiq suvlari energiyasidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish zarur. Ayniqsa chiqindisiz texnologiyahisoblangan atom elektr stansiyalari ham katta xavf tug‘dirishi ma’lum bo‘lib qoldi. Ukrainadagi Chernobil AESning falokati juda katta hududlarni ekologik inqiroz holatiga olib keldi, o‘simliklar va hayvonot olamiga katta zarar yetkazdi. Aholining o‘rtasida har xil kasalliklarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ldi. Shunday qilib, odamning ekologik sistemalarga kuchli ta’siri kutilmagan ayanchli hodisalarga olib kelishi mumkin. Natijada, ekologik o‘zgarishlar zanjiri vujudga keladi. Hozirgi vaqtda insoniyat ekologik inqiroz xavfi ostida turibdi. Agar zarur choralar ko‘rilmasa, biosferaning ko‘p joylari hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish, hozirgi vaqtda eng dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Biosferani muhofaza qilish muammolari. Tabiatni muhofaza qilish—tabiat boyliklaridan ratsional, oqilona foydalanish demakdir. Bu esa tabiatning xilma-xilligini o‘z Ilmiybaza.uz holatida saqlashga, aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga olib keladi. Biosferani saqlashda tabiiy boylikiardan tejab foydalanadigan sanoat va qishloq xo‘jalik texnologiyasiga o‘tish katta ahamiyatga ega. Buning uchun: 1. Qazib olinadigan tabiat boyliklaridan to‘liq foydalanish. 2. Ishlab chiqarish hiqindilaridan qayta foydalanish, chiqindisiz texnologiyani yo‘lga qo‘yish. 3. Energiya olishning ekologik toza manbalaridan — quyosh, shamol energiyasidan, okeanlar kinetik energiyasidan, Yerosti issiq suvlari energiyasidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish zarur. Ayniqsa chiqindisiz texnologiyamavsumlarda, ularning populyatsiyasiga zarar yetkazmagan holda ovlash mumkin. Tabiat yodgorliklari — ilmiy tarixiy, madaniy va estetik ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy obyektlardir. Bularga sharsharalar, geyzerlar, g‘orlar kabi o‘lik obyektlar, qari daraxtlar, yodgorliklar, xiyobonlar, tabiiy muzeylar kiradi. Bunday yodgorliklarga Yasnaya Polyanadagi eman daraxti, Ashxaboddagi «Yetti og‘ayni» chinori kabi tabiatning nodir boyliklarini kiritish mumkin. Biosferani muhofaza qilish choralari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, Oliy Majlis va Hukumat qarorlarida belgilangan. Tabiat tomonidan yaratilgan boyliklarni asrash va ko‘paytirish, biosferani muhofaza qilish umumiy masala ekanligini har bir o‘quvchi hozirdan yaxshi tushunib olmog‘I zarur. Biosferadagi muvozanatni osonlik bilan buzish mumkin, lekin uni qayta tiklash juda qiyin. Har bir inson tabiat yaratgan boyliklarni kelajak avlodlarga ham qoldirish muqaddas vazifa ekanligini yaxshi anglab olmog‘I zarur. 5-iyun Xalqaro atrof-muhitni himoya qilish kuni hisoblanadi. Nazоrаt savollari: 1. Siz yana qanday global, mintaqaviy, mahalliy ekologik muammolarni bilasiz? 2. Siz yashaydigan joydagi ekologik muammolarni aytib bering? 3. Rivojlangan mamlakatlarda qanday ekologik muammolar mavjud? Ilmiybaza.uz holatida saqlashga, aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga olib keladi. Biosferani saqlashda tabiiy boylikiardan tejab foydalanadigan sanoat va qishloq xo‘jalik texnologiyasiga o‘tish katta ahamiyatga ega. Buning uchun: 1. Qazib olinadigan tabiat boyliklaridan to‘liq foydalanish. 2. Ishlab chiqarish hiqindilaridan qayta foydalanish, chiqindisiz texnologiyani yo‘lga qo‘yish. 3. Energiya olishning ekologik toza manbalaridan — quyosh, shamol energiyasidan, okeanlar kinetik energiyasidan, Yerosti issiq suvlari energiyasidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish zarur. Ayniqsa chiqindisiz texnologiyamavsumlarda, ularning populyatsiyasiga zarar yetkazmagan holda ovlash mumkin. Tabiat yodgorliklari — ilmiy tarixiy, madaniy va estetik ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy obyektlardir. Bularga sharsharalar, geyzerlar, g‘orlar kabi o‘lik obyektlar, qari daraxtlar, yodgorliklar, xiyobonlar, tabiiy muzeylar kiradi. Bunday yodgorliklarga Yasnaya Polyanadagi eman daraxti, Ashxaboddagi «Yetti og‘ayni» chinori kabi tabiatning nodir boyliklarini kiritish mumkin. Biosferani muhofaza qilish choralari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, Oliy Majlis va Hukumat qarorlarida belgilangan. Tabiat tomonidan yaratilgan boyliklarni asrash va ko‘paytirish, biosferani muhofaza qilish umumiy masala ekanligini har bir o‘quvchi hozirdan yaxshi tushunib olmog‘I zarur. Biosferadagi muvozanatni osonlik bilan buzish mumkin, lekin uni qayta tiklash juda qiyin. Har bir inson tabiat yaratgan boyliklarni kelajak avlodlarga ham qoldirish muqaddas vazifa ekanligini yaxshi anglab olmog‘I zarur. 5-iyun Xalqaro atrof-muhitni himoya qilish kuni hisoblanadi. Nazоrаt savollari: 1. Siz yana qanday global, mintaqaviy, mahalliy ekologik muammolarni bilasiz? 2. Siz yashaydigan joydagi ekologik muammolarni aytib bering? 3. Rivojlangan mamlakatlarda qanday ekologik muammolar mavjud? Ilmiybaza.uz 4. Mahalliy ekologik muammolarni oldini olishda qanday takliflaringiz bor? Ilmiybaza.uz 4. Mahalliy ekologik muammolarni oldini olishda qanday takliflaringiz bor?