Табиий электр майдони усулли
Табиий электр майдон усули – маҳаллий (локал) табиий ўзгармас электр
майдонларини ўрганишга асосланган. Табиий ўзгармас электр майдонлар
оксидланиш-қайтарилиш жинслардаги қоришмаларнинг ҳаракати таъсирида
филтрация, диффузия ва адсорбция жараёнлари натижасида ҳосил бўлади.
Кучсиз табиий потенциаллар ҳар жойда мавжуд. Кучли майдонлар графит,
кўмир конлари, сульфид маъдан конлари устида кузатилади.
Табиий электр майдонининг ҳосил бўлиш сабаблари.
1. Оксидланиш –
қайтарилиш жараёнлари.
Ер
қатламида
кичик
чуқурликда сульфид маъдани
ётган
бўлсин.
Сульфиднинг
юқори қисми кислородга ва
карбонат кислотага бой бўлган
сувни
циркуляцияси
актив
бўлган зонасида жойлашган.
Руданинг пастки (чуқурлиги)
қисмлари
кислородга
ва
карбонат кислотасига камбағал
сувларнинг тўхтаб қолиш зонасида жойлашади. Шунинг учун сульфиднинг
0
ПК
-U
U
юза сувлар
сатҳи
›02,карбонат кислота
‹02,карбонат кислота
1 – Расм
юқори қисмида оксидланиш жараёни бўлиб ўтади ва сульфид сульфатга
ўтади. Оксидланиш реакцияси оксидланувчи элеметларнинг атомларида
электронларнинг озод бўлиши кузатилади ва шунинг учун маъданнинг юқори
қисми мусбат потенциалга эга бўлади.(1 – расм).
Маъданнинг пастки қисмида қайтарилиш жараёни бўлиб ўтади. Бу
жараёнда электронлар бирлаштирилади; натижада маъданнинг пастки қисми
манфий потенциалга эга бўлади. Маъданнинг ичида тепадан пастга қараб
йўналган элекр токи ҳосил бўлади. Ташқари муҳитда бошқача тақсимланади.
Маъданнинг оксидланувчи билан бир – бирига тегиб турган (туташган) қисми
манфий потенциалга эга бўладилар. Маъданнинг пастки қисмларининг
атрофида тескари ҳодиса рўй беради. Натижада ташқари муҳитда ток пастдан
юқорига қараб оқади. Ҳосил бўлган потенциалнинг номи оксидланиш-
қайтарилиш потенциали деб аталади.
Сульфид маъданининг устида табиий электр майдонининг манфий
потенциаллар аномалияси кузатилади.
2. Табиий электр майдони ҳосил бўлишининг иккинчи сабаби
диффузион адсорбционланиш жараёни билан боғлиқ. Бу жараён сувга
тўйинган тоғ жинсларида ўтади. Диффузион-адсорбционланиш, майдонлар
сувдаги тузларнинг концентратцияси катта бўлган муҳитдан концетрацияси
кам бўлган муҳитга ионларни диффузия ва адцорбция содир бўлиши
натижасида ҳосил бўладилар (адцорбция потенциали ҳар хил жинсларнинг
адцорбцион ҳусусиятига боғлиқ).
3. Табиий электр майдони ҳосил бўлишининг учинчи сабаби - ер ости
сувларининг ғовакли тоғ жинсларидан филтрация қилиниши билан боғлиқ.
Жинсдаги дарзлик ва ғовакларни капилляр сифатида кўриш мумкин.
Капиллярларнинг деворлари битта ишорали ионларни адсорбция
қиладилар (кўпинча манфий ионларни). Суюқлик муҳитда капиллярнинг
деворларига
яқинида
қарама-қарши
ишорали
зарядлар
(«+»ионлар)
тўпланади. Натижада капиллярда иккиламчи электр қатлам ҳосил қилади.
Суюқликнинг капиллярда ҳаракати натижасида иккиламчи электр қатламдаги
ҳаракатчан зарядларнинг бир қисми (одатда мусбат ионлар) суюклик
ҳаракатининг йўналиши бўйича чиқарилади. Натижада капилярнинг
учларида электрпотенциалларнинг айирмаси ҳосил бўлади.
Натижада оқим соҳаларида манфий потенциалларнинг аномалияси,
сарфлаш (чиқариш) соҳаларида эса, мусбат аномалиялари кузатилади.
Тепаликларда (сув йиғиладиган жойлар) нисбати потенциалнинг паст
қийматлари,
водийларда
эса
(сувни
сарфлаш
соҳаси
разгрузка)
потенциалнинг нисбий юқори қийматлари кузатилади.
Кўмилган қадимий дарё водийларининг устида табиий потенциалнинг
мусбат аномалиялари кузатилади. Уларнинг қиймати Ер ости оқимининг
ҳаракати йўналиши бўйлаб ортади.
Табиий потенциаллар милливольтда (мВ) ўлчанади.
Табиий майдон усулининг услуби.
Табиий потенциалларни 1) алоҳида профиллари бўйича профилли
хариталаш.
2) паралел профилларнинг тизимлари бўйича (майдонли хариталаш)
ўлчовлар олиб борилади. Профиллар объектларнинг тахминий йўналишига
перпендикуляр ўтказилади, уларнинг орасидаги масофа 10м дан 100м гача
бўлади ва бошқа геологик жисмларнинг кутаётган узунлигидан бир неча
марта кичик бўлишлари керак.
Кузатув қадами 5м дан 50 м гача етади ва хариталашнинг масштабига,
электромайдонни хусусиятига ва кучланганлигига боғлиқ.
Табиий потенциалларни икки усул билан ўлчаш мумкин:
1)
потенциаллар усули – бунда битта ҳаракатсиз (қўзғалмайдиган) N
нуқта ва ҳамма потенциаллардаги кузатув пунктлар (нуқталар) М1,М2,Мn
орасидаги потенциалларнинг айирмаси ўлчанади. N нуқтадаги қўзғалмас
электрод ҳар доим ўлчовлар ўтказаётган профилнинг бошланишида
жойлашади. Бу усулда ўлчанган потенциаллар айирмаси Mi нуқталардаги
потенциалига (V) тенг.
2)
Потенциалнинг градиенти усули – бунда бир-биридан ўзгармас
кичик масофада жойлашган ва профил бўйлаб баравар кўчириладиган иккита
электродлар орасидаги потенциаллар айирмаси ўлчанади. Бу усулда
потенциаллар айирмаси u
ўлчанади.
Табиий потенциалларни ўлчаш учун қутбланмайдиган электродлар
ишлатилади. Қутбланмайдиган электрод – ғовакли сопол идишдан иборат
бўлади. Унинг ичида мис кўпороси (CuSo4) эритмаси қуйилади ва ичига
мисли
электрод
(стержен)
жойлаштирилади.
Иш
вақтида
электродлар 10-20 см чуқурликка
кўмилади ва стерженга ўлчов асбоби
уланади.
Бундай
электродлар
қутбланиш
таъсирини
анча
камайтиради. Бу ишлар натижасида
потенциалларнинг
графиклари
тузилади (2 – расм).
Графиклар харитаси ва потенциалларнинг қийматлари тенг бўлган
(эквипотенциал чизиқлар) хариталар тузилади.
Табиий потенциаллар усулининг натижалари сифатли талқин қилинади.
Баъзи аниқ маҳаллий аномалиялар бўйича миқдорли талқин қилиш
ўтказилади. Потенциал ва оғирлик кучи аномалиялари ўхшаш бўлгани учун
гравиразведканинг талқин қилиш усуллари ишлатилади (шарга: маркази ётиш
чуқурлиги
H 5,0 X1/ 2
), қалинлиги кичик бўлган қатламга
1/ 2
5,0 )
( 3,0
X
H
, 0,3
коэффициентни ўлчами чуқурликка яқин бўлган жинсларга, бошқаларига 0,5
коэффициент ишлатилади.
Табиий электр майдони усули қуйидаги масалаларни ечишда
қўлланилади:
1.
Сульфид, тош кўмир, графит, конларни излаш ва разведка қилиш;
0
ПК
мв
U,
U, мв
2 - Расм
