Tabiiy fanlar nazariyasi va metodikasi fanida amaliy va laboratoriya ishlarini
uyshtirish
Reja:
1. Tabiiy fanlarni o‘qitishda amaliy metodlar.
2. Laboratoriya metodlari.
3. Amaliy va laboratoriya ishlarini uyushtirish.
4. Darslik bо‘yicha uy vazifalari.
5. Tabiiy fanlarni o‘qitishda videometoddan foydalanish
Tabiiy fanlarni o‘qitishda amaliy metodlar.
Tabiiy fanlarni o‘qitishda amaliy metodlar o‘quvchilarning amaliy faoliyatiga
asoslangandir.
Ushbu metodlarga obyektlarni ochish, aniqlash, bo‘lib tashlash, eksperiment
o‘tkazish, mashq va masalalarni yechish, hamda o‘quvchilarning ishlab chiqarish
mehnati kiradi. O‘quvchilar amaliy ish qilganda olgan natijalari, o‘quvchilar
bilimining asosiy manbai deb qaraladi. Amaliy metodlarni tadbiq etishda ham
o‘qituvchilarning o‘z tushuntirishi, ishning borishini tekshirishi, natijalar
yakunlashga yordam berishi, ishga umumiy rahbarlik qilishi lozim. Ammo
o‘quvchilarning bilish faoliyatida bilimlarning asosiy manbai amaliy ish natijalari
muhim rol o‘ynaydi.
Amaliy metodlarning laboratoriya metodidan farqi bunda o‘qituvchi
faoliyatidan olingan bilimlarni, amaliy maslahatlarni hal etishga yo‘naltirilgan
bo‘ladi. Avvalom bor nazariyani amalda qo‘llay olish nazarda tutiladi.
Amaliy metod o‘quvchilarni bilim va ko‘nikmalarini chuqurlashtirishga,
shuningdek bilim olish faoliyatini rivojlantiruvchi vazifalarni hal etishga yordam
beradi.
Amaliy metodda o‘quvchilarning bilim olish faoliyaini odatda 5 bosqichga
ajratiladi.
1-bosqich. O‘qituvchining tushuntirishi.Ushbu bosqich ichki nazariy fikrlardan
iborat.
2-bosqich. Ko‘rsatkich. Yo‘l-yo‘riq berish bosqichi.
3-bosqich. Namuna. Ushbu bosqichda 2-3 o‘quvchi ishni bajaradi, qolgan
o‘quvchilar kuzatuvchi bo‘lib o‘qituvchi rahbarligida hatolarni tuzatiladi.
4-bosqich. Ishni bajarish. Ushbu bosqichda har bir o‘quvchi topshiriqni
mustaqil ravishda bajaradi. O‘qituvchi topshiriqni yaxshi uddalay olayotgan
o‘quvchiga e’tibor beradi.
5-bosqich.Nazorat. Ushbu bosqichda o‘quvchilarning ishlari qabul qilib olinadi
va baholanadi.
Amaliy metod o‘quvchilarni topshiriqni yuqori sviyada bajarishga o‘rgatadi.
Ularda xo‘jalik, iqtisodiy va boshqa xislatlarni shakllntirishga yordam beradi.
Shuningdek ish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish odalari vujudga keldi. Ya’ni ishning
maqsadini anglash vazifalarini tahlil qilish uni yechish sharoitlari asbob-uskunalarni
tayyorlashini sifatini nazorat qilish, xulosalarni tahlili kabilar.
Laboratoriya metodi
Laboratoriya metodi o‘quvchilarni ekologiyani o‘rganish jarayonida mustaqil
tajribalar olib borish asosida tashkil etiladigan metod hisoblanadi. Tajribalar
individual va guruhlarda tashkil etilishi mumkin. Ushbu metodda o‘quvchilarda
mustaqillik va faollik talab etiladi.
Laboratoriya metodi o‘quvchilarni laboratoriya jihozlri bilan ishlash
jarayonida, ularni ko‘nikma va malakalarni egallashlariga yordam beradi.
Shuningdek, o‘lchash hisoblash natijalarini ishlab chiqarish kabi muhim amaliy
ko‘nikmalarni egallashlariga sharoit yaratgan holda ularda ilmiy tadqiqot ishlarini
mustaqil olib borishga yo‘naltiriladi.
Ayniqsa, muammoli laboratoriya metodi o‘zining samaradorligi jihatidan
ajralib turadi.
Bunda tadqiqot olib borish uchun g‘oyalar va uni amalga oshirish yo‘llari,
izlanishlari, texnik jihozlar o‘quvchilar tomonidan tanlanadi. O‘quvchilar o‘qituvchi
yordamida muammoni oqilona hal qilish yo‘llarini mustaqil ravishda ahtaradi.
Muammoni hal etilishi, fikrlshni rivojlantiradi. Narsa va hodisalar xususiyatlari
haqidagi bilimlar ortadi. Eng muhimi bilimlarni egallashda yangi ijodiy munosabat
shakllanadi.
Ekologiyani o‘qitishda laboratoriya metodi maxsus qimmatbaho jihozlarni
talab etadi va bunda o‘quvchi va o‘qituvchi puxta tayyorgarlik ko‘rishlari zarur,
shuningdek shu metoddan foydalanish ancha vaqt va energiya sarf qilinadi. Shuning
uchun o‘qituvchi iloji boricha o‘qitish samaradorligini oshirishga qaratilgan oddiy
tejamli yo‘llarni izlashi kerak.
Laboratoriya metodlarida o‘quvchilar mustaqil ravishda vazifani bajaradilar
yoki eksperiment qo‘yadilar.
Didaktik talab. Laboratorya mashg‘ulotlri rejasi va o‘tkazish, laboratoriya
mashg‘ulotlarini maqsadini aniq belgilash. Fan va ishlab chiqarish bo‘yicha
bilimlarni chuqurlashtirish maqsadida ta’lim talabiga nazariy jihatdan tayyorlash.
Laboratoriya ishlari nafaqat muayyan mavzu bo‘yicha yakunlash, balki
talabalarning tarbiyasi manbai hamdir.
Amaliy mashg‘ulot - keng ma’noda mashq, seminar va laboratoriya ishlarining
umumlashganidir.
Amaliy mashg‘ulot turlaridan biri seminar.
Unda ma’ruzalarda bayon qilingan nazariy qoidalar mustahkmlanadi. Fan
bo‘yicha bilimlarni kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi. Talabalarni ilmiy tadqiqot
bilim qobiliyatini o‘stiradi. Nazariy o‘qish jarayonida egallagan bilimlarini amalda
tasdiqlanadi.
Laboratoriya mashg‘ulotlarining tuzilmasi quyidagilardan iborat:
Topshiriq. Tartib raqam nomi.
Ishning maqsadi.
Jihozlash.
Ishni bajarish.
Ish yuzasidan xulosa yoki hisobot.
Nazorat savollari.
Amaliy va laboratoriya ishlarini uyushtirish
Laboratoriya darslarida о‘quvchilar о‘qituvchi rahbarligida tirik va tabiiy
obyektlarni, hayotiy hodisa va tajribalarni amaliy (mustaqil ishlash) metodlar
vositasida о‘rganadilar.
О‘simlik va hayvonlarning tabiiy holda о‘zini о‘rganilishi va ishda
о‘quvchilarning
mustaqilligi
laboratoriya
mashg‘ulotlari
uchun xarakterli
xususiyatdir.
Tabiiy fanlar darslari bо‘yicha о‘tiladigan darslarning ta’lim tarbiyaviy
ahamiyati juda katta. Har bir laboratoriya mashg‘uloti muayyan maqsadni nazarda
tutadi biologiya bо‘yicha laboratoriya darslari unda о‘quvchilar bajaradigan
ishlarning xarakteriga va о‘quvchilardagi mustaqil ishlash kо‘nikmalariga qarab ikki
xil bо‘ladi:
1. Frontal uslubda olib borish
2. Oldindan ish tо‘g‘risida tо‘liq topshiriq berish yо‘li bilan о‘tkaziladi.
Frontal uslub bilan о‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlarida о‘quvchilar
bajarishi lozim bо‘lgan har bir ish bir qancha qismlarga (bosqichlarga)bо‘linadi.
Ularning har qaysisi yuzasidan о‘qituvchi yо‘l-yо‘riq beradi. Uni hamma
о‘quvchilar baravar bajarib boradilar. Ishning bir bosqichi bajarilgach, navbatdagisi
bо‘yicha tegishli topshiriq beriladi. Bu usulda laboratoriya mashg‘uloti
о‘tkazishning afzalligi shundaki, unda mustaqil ish baravariga boshlanib, bir vaqtda
tugallanadi. Frontal laboratoriya mashg‘uloti о‘tkazish unga rahbarlik qilish
jihatidan ham osondir. Lekin bunda о‘quvchilar о‘zlarini tо‘la mustaqil his eta
olmaydilar, bu hol ularda mustaqillik va tasabbuskorlik xislatlarini tarbiyalashga
yetarli imkon bermaydi.
Oldindan ish tо‘g‘risida tо‘liq toshiriq berish yо‘li bilan о‘tkaziladigan
laboratoriya mashg‘ulotlari boshqacharoq tashkil etiladi. Bunda о‘quvchilarga
barcha ish bо‘yicha tо‘liq topshiriq beriladi. О‘quvchilar bu ishlarni boshidan
oxirigacha mustaqil ravishda bajaradilar. Bu esa о‘quvchilarda mustaqillik va
tasabbuskorlik fazilatlarini tarbiyalash jihatdan g‘oyat qimmatlidir. Biroq bu
uslubda laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil qilish ancha qiyin va о‘qituvchidan
puxta tayyorgarlikni va pedagogik mahoratni talab qiladi.
Laboratoriya mashg‘ulotlarini samarali о‘tishi ularga puxta tayyorgarlik
kо‘rilishiga bog‘liq. Har bir laboratoriya mashg‘uloti uchun oldindan tayyorgarlik
kо‘rish kerak. Bunda quyidagi ishlar bajariladi.
1. Darsda о‘quvchilar bajaradigan laboratoriya ishlarining aniq mazmunini
belgilash. Bu ishlarning har birini о‘qituvchining о‘zi qilib kо‘radi. Unga qancha
vaqt ketishini aniqlaydi. Keyin shu ishlarni darsning qaysi qismda qanday maqsadda
va qanaqa uslub bilan о‘tkazilishini belgilaydi.
2. Mо‘ljallangan laboratoriya ishlari tо‘g‘risida о‘quvchilarga beriladigan
topshiriqlar, о‘qituvchi о‘tkazadiga suhbat va tushuntirishning mazmunini о‘z ichiga
olgan mashg‘ulot rejasini tuzish.
3. Laboratoriya mashg‘ulotlari uchun zarur bо‘ladigan jihoz va materiallarni yetarli
soda va miqdorda tayyorlash
4. Laboratoriya mashg‘ulotlariga о‘quvchilar ham oldindan tayyorlanishlari kerak.
Buning uchun ularga turlicha topshiriqlar beriladi. О‘quvchilar laboratoriya ishlarini
bajarishga ham nazariy, ham amaliy jihatdan tayyorgarlik kо‘rishlari kerak.ular
о‘qituvchining toshpshirig‘i bilan darslikning tegishli matnini о‘qiydilar, unda
kо‘rsatilgan ish usulini о‘rganadilar, tegishli tabiiy materiallarni yig‘adilar.
Laboratoriya mashg‘ulotlarini frontal uslub bilan о‘tkazishda quyidagi
qoidalarga amal qilish kerak:
1. Laboratoriya ishini ayrim qismlarga (bosqichlarga) ajratish va ularning bajarilish
izchilligini aniq belgilash kerak, bunda ishning har bir bosqichi bir muncha
tugallangan bо‘lishi bilan birga oldingi va keyingi bosqichlarga mantiqiy
brog‘langan bо‘lishi zarur.
2. Ishning har bir bosqichini amalga oshirish yuzasidan beriladigan topshiriqlar
qisqa va aniq ifodalangan bо‘lsin. О‘qituvchi murakkab ishlarni amalda qilib
kо‘rsatishi kerak.
3. Ishning о‘quvchilar tomonidan qanday bajarilayotganini о‘qituvchi nazorat qilib
borishi kerak.
4. Ishning har bir bosqichi bо‘yicha qisqacha va umumlashtiruvchi suhbat
о‘tkazilishi ham juda muhimdir.
5. Bilimlarni yanada mustahkamlash maqsadida о‘quvchilarning о‘rganilayotgan
masalalarga doir sxematik rasm, jadvallar chizishlarini tashkil qilish zarur.
6. Ishning barcha bosqichlari bajarilgach, yakunlovchi suhbat о‘tkazilishi zarur.
Bunda butun ishga yakun yasaladi, о‘zlashtirilgan bilimlar takrorlanadi. Qо‘shimcha
ma’lumotlar bayon qilinadi. О‘rganilayotgan masala umumlashtiriladi, hamda
о‘quvchilarning faoliyati baholanadi.
Laboratoriya mashg‘ulotlarini ish tо‘g‘risida oldindan tо‘liq topshiriq berish
yо‘li bilan о‘tkazishda о‘uyidagi talablarga amal qilish kerak:
1. Mashg‘ulotning boshlanishida, avval о‘quvchilarni laboratoriya ishi bajarishga
tayyorlash maqsadida kirish suhboti о‘tkaziladi. Bunda laboratoriya ishining
mazmuni, maqsadi va ahamiyati yoritiladi. Mо‘ljallangan ish yuzasidan tо‘liq
topshiriq beriladi.
2. Laboratoriya ishlarini о‘quvchilar mustaqil holda bajarishlari talab qilinadi.
Bunda о‘qituvchining vazifasi – ishning borishini diqqat bilan kuzatish va nazorat
qilib borishdan iboratdir.
3. Mashg‘ulot davomida о‘quvchilardan bajarilayotgan ishga doir sxematik rasmlar
chizish ham talab qilinadi.
4. laboratoriya ishlarining samarali tugallanishiga alohida e’tibor berish kerak.
О‘qituvchi о‘quvchilarning ish natijalarini kо‘rsatishlarini talab qiladi.
5. Yuqoridagi omillarning hammasi mashg‘ulot oxirigacha tugallanishi kerak.
Mashg‘ulot oxirida bajarilgan ishlarga yakun yasaladi.
Laboratoriya mashg‘ulotlarning ahamiyati olingan bilimlarni о‘quvchilar
tomonidan yaxshi о‘zlashtirilishiga yordam beradi va uzoq saqlanishiga turtki
bо‘ladi.
Darslik bо‘yicha uy vazifalari о‘qituvchining darslar bilan bog‘liq bо‘lgan
amaliy va darslik bо‘yicha topshirig‘ini о‘quvchilar uyda mustaqil bajarishlarini
tashkil etish shaklidir.
О‘quvchilarning aksariyati darsliklardan tо‘g‘ri foydalanishni bilmaydilar, ba’zi
о‘quvchilar topshiriq va mavzularni darslikdan yodlab oladilar, ayrimlar mavzularni
yuzaki о‘rganadilar. Uyga byerilgan topshiriqlar о‘quvchi fikrlashini faollashtirgan,
unda mustaqil ishlashga qiziqish uyg‘otgan taqdirdagina kо‘zlagan maqsadga
erishiladi. Buning uchun har qanday topshiriq savollar shaklida ifodalangan bо‘lishi
kerak, о‘quvchilar sinfda gapirib byerish uchun darslik tekstini qatorasiga yodlab
olmasdan, undan kerakli materialni tanlab olib, ularga javob tayyorlaydilar. Bunga
erishish uchun darslikdagi ushbu mavzuni yodlang yoki о‘rganing degan iboralardan
voz kyechish kyerakdir.
О‘quvchilarning darslik bilan ishlashlaridan asosiy maqsad о‘qiganlarini
tushunishdir, mantiqiy о‘qishni bilishdir, urg‘uni tо‘g‘ri ishlatish, qonun va
qoidalarni aniq ajrata olishdir.
Mavzular oxirida berilgan savollar о‘quvchilar ishini ancha faollashtiradi.
О‘qituvchi о‘zi ham savollar tuzib, о‘quvchilarga javob topishni taklif etadi.
Berilgan savollar orasida ayniqsa taqqoslashni talab etadigan savollar alohida
ahamiyatga kasb etib о‘quvchilarning shaxsiy kuzatishlariga ham asoslanadi.
Taqqoslash sinfdan-sinfga о‘tgan sari murakkablashib boradi.
О‘quvchini tanishtirish va taqqoslashga, о‘xshash va farqlanuvchi belgilarni
aniqlashga majbur etish maqsadiga ega bо‘lgan uy vazifalari matnni tushunib
о‘qishlarini rivojlantiradi. Bunday topshiriqlarga mos ravishda о‘quvchilarga kichik
jadval tо‘ldirish taklif etiladi.
Darslik bо‘yicha uy vazifalari о‘tilgan darsda hosil qilingan bilimlarnigina emas,
balki undan oldin о‘zlashtirilgan bilimlarni ham mustahkamlash yuzasidan bо‘lishi
mumkin.
Darsda о‘qituvchi ish uslublari sistyemasi vositasida о‘quvchilarni uyda
darslikdan tо‘g‘ri foidalanishni о‘rgatib boradi. Bu uslublar quyidagilardan iborat:
Yuzaki qarab chiqish orqali darslik matyeriali haqida dastlabki tushunchaga ega
bо‘lishj.
Matnning bir muncha qiyin qismlarini, ta’riflarni, qonun, qoidalarni, lug‘atlarni
о‘qish va taxlil qilish, rasm, sxema, jadvallarni kо‘rib chiqish va ma’nosini tushinib
olish, raqamli ma’lumotlarga e’tibor berish.
О‘quvchilar uyda darslik bilan ishlaganda matnni о‘rganishdan oldin, maqola
yoki mavzuning asosiy qoidalarini aniqlab olishlari va boshqa ma’lumotlardan
ajratib olishlari kyerak. Yuqori sinf о‘quvchilari darslikni о‘qish vaqtida qisqacha
yozib borishlari foydalidir, ular о‘rgangan matnni xotirada kо‘proq qolishga yordam
byeradi. Darslik mavzulari bо‘yicha rejalar tuzish, tezis va maqolalar yozish,
bularning hammasi о‘quvchilarni darslikdan tо‘laroq va chuqurroq foydalanishga,
uy vazifasini tushunib tayyorlashga yordam beradi.
Bilimlarni mustahkamlashda rasmlar katta ahamiyatga ega bо‘ladi. О‘quvchilar
faqat og‘zaki javob berib qolmay, balki ayrim gullarning, xayvonlarning va ularning
organlarining tuzilishini, sxematik chizishni ham bilishlari kerak. Shuningdyek, ular
qon aylanish, nafas olish, ovqat hazm qilish, moddalar almashinuvini sxemasini
chizishni ham bilishlari zarur.
Uyda bajariladigan amaliy ishlar tabiiy material bilan mustaqil amaliy ish
bajarishni talab etuvchi har xil topshiriqlar katta ahamiyatga ega. Uy vazifalari
morfologik va fiziologik xaraktyerda bо‘lishi mumkin. Morfologik xaraktyerdagi
vazifalar gerbariy tayyorlash, gul qismlarini ajratish kabilar darsda tegishli
materialni о‘rganilgandan sо‘ng bilimni mustahkamlash uchun beriladi. Fiziologik
mazmundagi topshiriqlarni tajriba yoki kuzatish natijalaridan tegishli darslardan
foydalanish uchun olidindan berish ma’qul.
Dastlabki eksperimental ishlarni ma’lum muddatda qaysi darsda foydalanish
uchun ularni о‘quvchilarga topshirish vaqtini hisoblab chiqish zarur. Bunday uy
vazifalari kо‘proq botanikadan bо‘lishi mumkin. Ularni bajarish uchun taxminan
nyecha kun kyerakligi quyida keltirilgan
