Tabiiy fanlar nazariyasi va metodikasi fanida amaliy va laboratoriya ishlarini uyshtirish Reja: 1. Tabiiy fanlarni o‘qitishda amaliy metodlar. 2. Laboratoriya metodlari. 3. Amaliy va laboratoriya ishlarini uyushtirish. 4. Darslik bо‘yicha uy vazifalari. 5. Tabiiy fanlarni o‘qitishda videometoddan foydalanish Tabiiy fanlarni o‘qitishda amaliy metodlar. Tabiiy fanlarni o‘qitishda amaliy metodlar o‘quvchilarning amaliy faoliyatiga asoslangandir. Ushbu metodlarga obyektlarni ochish, aniqlash, bo‘lib tashlash, eksperiment o‘tkazish, mashq va masalalarni yechish, hamda o‘quvchilarning ishlab chiqarish mehnati kiradi. O‘quvchilar amaliy ish qilganda olgan natijalari, o‘quvchilar bilimining asosiy manbai deb qaraladi. Amaliy metodlarni tadbiq etishda ham o‘qituvchilarning o‘z tushuntirishi, ishning borishini tekshirishi, natijalar yakunlashga yordam berishi, ishga umumiy rahbarlik qilishi lozim. Ammo o‘quvchilarning bilish faoliyatida bilimlarning asosiy manbai amaliy ish natijalari muhim rol o‘ynaydi. Amaliy metodlarning laboratoriya metodidan farqi bunda o‘qituvchi faoliyatidan olingan bilimlarni, amaliy maslahatlarni hal etishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Avvalom bor nazariyani amalda qo‘llay olish nazarda tutiladi. Amaliy metod o‘quvchilarni bilim va ko‘nikmalarini chuqurlashtirishga, shuningdek bilim olish faoliyatini rivojlantiruvchi vazifalarni hal etishga yordam beradi. Amaliy metodda o‘quvchilarning bilim olish faoliyaini odatda 5 bosqichga ajratiladi. 1-bosqich. O‘qituvchining tushuntirishi.Ushbu bosqich ichki nazariy fikrlardan iborat. 2-bosqich. Ko‘rsatkich. Yo‘l-yo‘riq berish bosqichi. 3-bosqich. Namuna. Ushbu bosqichda 2-3 o‘quvchi ishni bajaradi, qolgan o‘quvchilar kuzatuvchi bo‘lib o‘qituvchi rahbarligida hatolarni tuzatiladi. 4-bosqich. Ishni bajarish. Ushbu bosqichda har bir o‘quvchi topshiriqni mustaqil ravishda bajaradi. O‘qituvchi topshiriqni yaxshi uddalay olayotgan o‘quvchiga e’tibor beradi. 5-bosqich.Nazorat. Ushbu bosqichda o‘quvchilarning ishlari qabul qilib olinadi va baholanadi. Amaliy metod o‘quvchilarni topshiriqni yuqori sviyada bajarishga o‘rgatadi. Ularda xo‘jalik, iqtisodiy va boshqa xislatlarni shakllntirishga yordam beradi. Shuningdek ish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish odalari vujudga keldi. Ya’ni ishning maqsadini anglash vazifalarini tahlil qilish uni yechish sharoitlari asbob-uskunalarni tayyorlashini sifatini nazorat qilish, xulosalarni tahlili kabilar. Laboratoriya metodi Laboratoriya metodi o‘quvchilarni ekologiyani o‘rganish jarayonida mustaqil tajribalar olib borish asosida tashkil etiladigan metod hisoblanadi. Tajribalar individual va guruhlarda tashkil etilishi mumkin. Ushbu metodda o‘quvchilarda mustaqillik va faollik talab etiladi. Laboratoriya metodi o‘quvchilarni laboratoriya jihozlri bilan ishlash jarayonida, ularni ko‘nikma va malakalarni egallashlariga yordam beradi. Shuningdek, o‘lchash hisoblash natijalarini ishlab chiqarish kabi muhim amaliy ko‘nikmalarni egallashlariga sharoit yaratgan holda ularda ilmiy tadqiqot ishlarini mustaqil olib borishga yo‘naltiriladi. Ayniqsa, muammoli laboratoriya metodi o‘zining samaradorligi jihatidan ajralib turadi. Bunda tadqiqot olib borish uchun g‘oyalar va uni amalga oshirish yo‘llari, izlanishlari, texnik jihozlar o‘quvchilar tomonidan tanlanadi. O‘quvchilar o‘qituvchi yordamida muammoni oqilona hal qilish yo‘llarini mustaqil ravishda ahtaradi. Muammoni hal etilishi, fikrlshni rivojlantiradi. Narsa va hodisalar xususiyatlari haqidagi bilimlar ortadi. Eng muhimi bilimlarni egallashda yangi ijodiy munosabat shakllanadi. Ekologiyani o‘qitishda laboratoriya metodi maxsus qimmatbaho jihozlarni talab etadi va bunda o‘quvchi va o‘qituvchi puxta tayyorgarlik ko‘rishlari zarur, shuningdek shu metoddan foydalanish ancha vaqt va energiya sarf qilinadi. Shuning uchun o‘qituvchi iloji boricha o‘qitish samaradorligini oshirishga qaratilgan oddiy tejamli yo‘llarni izlashi kerak. Laboratoriya metodlarida o‘quvchilar mustaqil ravishda vazifani bajaradilar yoki eksperiment qo‘yadilar. Didaktik talab. Laboratorya mashg‘ulotlri rejasi va o‘tkazish, laboratoriya mashg‘ulotlarini maqsadini aniq belgilash. Fan va ishlab chiqarish bo‘yicha bilimlarni chuqurlashtirish maqsadida ta’lim talabiga nazariy jihatdan tayyorlash. Laboratoriya ishlari nafaqat muayyan mavzu bo‘yicha yakunlash, balki talabalarning tarbiyasi manbai hamdir. Amaliy mashg‘ulot - keng ma’noda mashq, seminar va laboratoriya ishlarining umumlashganidir. Amaliy mashg‘ulot turlaridan biri seminar. Unda ma’ruzalarda bayon qilingan nazariy qoidalar mustahkmlanadi. Fan bo‘yicha bilimlarni kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi. Talabalarni ilmiy tadqiqot bilim qobiliyatini o‘stiradi. Nazariy o‘qish jarayonida egallagan bilimlarini amalda tasdiqlanadi. Laboratoriya mashg‘ulotlarining tuzilmasi quyidagilardan iborat: Topshiriq. Tartib raqam nomi. Ishning maqsadi. Jihozlash. Ishni bajarish. Ish yuzasidan xulosa yoki hisobot. Nazorat savollari. Amaliy va laboratoriya ishlarini uyushtirish Laboratoriya darslarida о‘quvchilar о‘qituvchi rahbarligida tirik va tabiiy obyektlarni, hayotiy hodisa va tajribalarni amaliy (mustaqil ishlash) metodlar vositasida о‘rganadilar. О‘simlik va hayvonlarning tabiiy holda о‘zini о‘rganilishi va ishda о‘quvchilarning mustaqilligi laboratoriya mashg‘ulotlari uchun xarakterli xususiyatdir. Tabiiy fanlar darslari bо‘yicha о‘tiladigan darslarning ta’lim tarbiyaviy ahamiyati juda katta. Har bir laboratoriya mashg‘uloti muayyan maqsadni nazarda tutadi biologiya bо‘yicha laboratoriya darslari unda о‘quvchilar bajaradigan ishlarning xarakteriga va о‘quvchilardagi mustaqil ishlash kо‘nikmalariga qarab ikki xil bо‘ladi: 1. Frontal uslubda olib borish 2. Oldindan ish tо‘g‘risida tо‘liq topshiriq berish yо‘li bilan о‘tkaziladi. Frontal uslub bilan о‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlarida о‘quvchilar bajarishi lozim bо‘lgan har bir ish bir qancha qismlarga (bosqichlarga)bо‘linadi. Ularning har qaysisi yuzasidan о‘qituvchi yо‘l-yо‘riq beradi. Uni hamma о‘quvchilar baravar bajarib boradilar. Ishning bir bosqichi bajarilgach, navbatdagisi bо‘yicha tegishli topshiriq beriladi. Bu usulda laboratoriya mashg‘uloti о‘tkazishning afzalligi shundaki, unda mustaqil ish baravariga boshlanib, bir vaqtda tugallanadi. Frontal laboratoriya mashg‘uloti о‘tkazish unga rahbarlik qilish jihatidan ham osondir. Lekin bunda о‘quvchilar о‘zlarini tо‘la mustaqil his eta olmaydilar, bu hol ularda mustaqillik va tasabbuskorlik xislatlarini tarbiyalashga yetarli imkon bermaydi. Oldindan ish tо‘g‘risida tо‘liq toshiriq berish yо‘li bilan о‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlari boshqacharoq tashkil etiladi. Bunda о‘quvchilarga barcha ish bо‘yicha tо‘liq topshiriq beriladi. О‘quvchilar bu ishlarni boshidan oxirigacha mustaqil ravishda bajaradilar. Bu esa о‘quvchilarda mustaqillik va tasabbuskorlik fazilatlarini tarbiyalash jihatdan g‘oyat qimmatlidir. Biroq bu uslubda laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil qilish ancha qiyin va о‘qituvchidan puxta tayyorgarlikni va pedagogik mahoratni talab qiladi. Laboratoriya mashg‘ulotlarini samarali о‘tishi ularga puxta tayyorgarlik kо‘rilishiga bog‘liq. Har bir laboratoriya mashg‘uloti uchun oldindan tayyorgarlik kо‘rish kerak. Bunda quyidagi ishlar bajariladi. 1. Darsda о‘quvchilar bajaradigan laboratoriya ishlarining aniq mazmunini belgilash. Bu ishlarning har birini о‘qituvchining о‘zi qilib kо‘radi. Unga qancha vaqt ketishini aniqlaydi. Keyin shu ishlarni darsning qaysi qismda qanday maqsadda va qanaqa uslub bilan о‘tkazilishini belgilaydi. 2. Mо‘ljallangan laboratoriya ishlari tо‘g‘risida о‘quvchilarga beriladigan topshiriqlar, о‘qituvchi о‘tkazadiga suhbat va tushuntirishning mazmunini о‘z ichiga olgan mashg‘ulot rejasini tuzish. 3. Laboratoriya mashg‘ulotlari uchun zarur bо‘ladigan jihoz va materiallarni yetarli soda va miqdorda tayyorlash 4. Laboratoriya mashg‘ulotlariga о‘quvchilar ham oldindan tayyorlanishlari kerak. Buning uchun ularga turlicha topshiriqlar beriladi. О‘quvchilar laboratoriya ishlarini bajarishga ham nazariy, ham amaliy jihatdan tayyorgarlik kо‘rishlari kerak.ular о‘qituvchining toshpshirig‘i bilan darslikning tegishli matnini о‘qiydilar, unda kо‘rsatilgan ish usulini о‘rganadilar, tegishli tabiiy materiallarni yig‘adilar. Laboratoriya mashg‘ulotlarini frontal uslub bilan о‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: 1. Laboratoriya ishini ayrim qismlarga (bosqichlarga) ajratish va ularning bajarilish izchilligini aniq belgilash kerak, bunda ishning har bir bosqichi bir muncha tugallangan bо‘lishi bilan birga oldingi va keyingi bosqichlarga mantiqiy brog‘langan bо‘lishi zarur. 2. Ishning har bir bosqichini amalga oshirish yuzasidan beriladigan topshiriqlar qisqa va aniq ifodalangan bо‘lsin. О‘qituvchi murakkab ishlarni amalda qilib kо‘rsatishi kerak. 3. Ishning о‘quvchilar tomonidan qanday bajarilayotganini о‘qituvchi nazorat qilib borishi kerak. 4. Ishning har bir bosqichi bо‘yicha qisqacha va umumlashtiruvchi suhbat о‘tkazilishi ham juda muhimdir. 5. Bilimlarni yanada mustahkamlash maqsadida о‘quvchilarning о‘rganilayotgan masalalarga doir sxematik rasm, jadvallar chizishlarini tashkil qilish zarur. 6. Ishning barcha bosqichlari bajarilgach, yakunlovchi suhbat о‘tkazilishi zarur. Bunda butun ishga yakun yasaladi, о‘zlashtirilgan bilimlar takrorlanadi. Qо‘shimcha ma’lumotlar bayon qilinadi. О‘rganilayotgan masala umumlashtiriladi, hamda о‘quvchilarning faoliyati baholanadi. Laboratoriya mashg‘ulotlarini ish tо‘g‘risida oldindan tо‘liq topshiriq berish yо‘li bilan о‘tkazishda о‘uyidagi talablarga amal qilish kerak: 1. Mashg‘ulotning boshlanishida, avval о‘quvchilarni laboratoriya ishi bajarishga tayyorlash maqsadida kirish suhboti о‘tkaziladi. Bunda laboratoriya ishining mazmuni, maqsadi va ahamiyati yoritiladi. Mо‘ljallangan ish yuzasidan tо‘liq topshiriq beriladi. 2. Laboratoriya ishlarini о‘quvchilar mustaqil holda bajarishlari talab qilinadi. Bunda о‘qituvchining vazifasi – ishning borishini diqqat bilan kuzatish va nazorat qilib borishdan iboratdir. 3. Mashg‘ulot davomida о‘quvchilardan bajarilayotgan ishga doir sxematik rasmlar chizish ham talab qilinadi. 4. laboratoriya ishlarining samarali tugallanishiga alohida e’tibor berish kerak. О‘qituvchi о‘quvchilarning ish natijalarini kо‘rsatishlarini talab qiladi. 5. Yuqoridagi omillarning hammasi mashg‘ulot oxirigacha tugallanishi kerak. Mashg‘ulot oxirida bajarilgan ishlarga yakun yasaladi. Laboratoriya mashg‘ulotlarning ahamiyati olingan bilimlarni о‘quvchilar tomonidan yaxshi о‘zlashtirilishiga yordam beradi va uzoq saqlanishiga turtki bо‘ladi. Darslik bо‘yicha uy vazifalari о‘qituvchining darslar bilan bog‘liq bо‘lgan amaliy va darslik bо‘yicha topshirig‘ini о‘quvchilar uyda mustaqil bajarishlarini tashkil etish shaklidir. О‘quvchilarning aksariyati darsliklardan tо‘g‘ri foydalanishni bilmaydilar, ba’zi о‘quvchilar topshiriq va mavzularni darslikdan yodlab oladilar, ayrimlar mavzularni yuzaki о‘rganadilar. Uyga byerilgan topshiriqlar о‘quvchi fikrlashini faollashtirgan, unda mustaqil ishlashga qiziqish uyg‘otgan taqdirdagina kо‘zlagan maqsadga erishiladi. Buning uchun har qanday topshiriq savollar shaklida ifodalangan bо‘lishi kerak, о‘quvchilar sinfda gapirib byerish uchun darslik tekstini qatorasiga yodlab olmasdan, undan kerakli materialni tanlab olib, ularga javob tayyorlaydilar. Bunga erishish uchun darslikdagi ushbu mavzuni yodlang yoki о‘rganing degan iboralardan voz kyechish kyerakdir. О‘quvchilarning darslik bilan ishlashlaridan asosiy maqsad о‘qiganlarini tushunishdir, mantiqiy о‘qishni bilishdir, urg‘uni tо‘g‘ri ishlatish, qonun va qoidalarni aniq ajrata olishdir. Mavzular oxirida berilgan savollar о‘quvchilar ishini ancha faollashtiradi. О‘qituvchi о‘zi ham savollar tuzib, о‘quvchilarga javob topishni taklif etadi. Berilgan savollar orasida ayniqsa taqqoslashni talab etadigan savollar alohida ahamiyatga kasb etib о‘quvchilarning shaxsiy kuzatishlariga ham asoslanadi. Taqqoslash sinfdan-sinfga о‘tgan sari murakkablashib boradi. О‘quvchini tanishtirish va taqqoslashga, о‘xshash va farqlanuvchi belgilarni aniqlashga majbur etish maqsadiga ega bо‘lgan uy vazifalari matnni tushunib о‘qishlarini rivojlantiradi. Bunday topshiriqlarga mos ravishda о‘quvchilarga kichik jadval tо‘ldirish taklif etiladi. Darslik bо‘yicha uy vazifalari о‘tilgan darsda hosil qilingan bilimlarnigina emas, balki undan oldin о‘zlashtirilgan bilimlarni ham mustahkamlash yuzasidan bо‘lishi mumkin. Darsda о‘qituvchi ish uslublari sistyemasi vositasida о‘quvchilarni uyda darslikdan tо‘g‘ri foidalanishni о‘rgatib boradi. Bu uslublar quyidagilardan iborat: Yuzaki qarab chiqish orqali darslik matyeriali haqida dastlabki tushunchaga ega bо‘lishj. Matnning bir muncha qiyin qismlarini, ta’riflarni, qonun, qoidalarni, lug‘atlarni о‘qish va taxlil qilish, rasm, sxema, jadvallarni kо‘rib chiqish va ma’nosini tushinib olish, raqamli ma’lumotlarga e’tibor berish. О‘quvchilar uyda darslik bilan ishlaganda matnni о‘rganishdan oldin, maqola yoki mavzuning asosiy qoidalarini aniqlab olishlari va boshqa ma’lumotlardan ajratib olishlari kyerak. Yuqori sinf о‘quvchilari darslikni о‘qish vaqtida qisqacha yozib borishlari foydalidir, ular о‘rgangan matnni xotirada kо‘proq qolishga yordam byeradi. Darslik mavzulari bо‘yicha rejalar tuzish, tezis va maqolalar yozish, bularning hammasi о‘quvchilarni darslikdan tо‘laroq va chuqurroq foydalanishga, uy vazifasini tushunib tayyorlashga yordam beradi. Bilimlarni mustahkamlashda rasmlar katta ahamiyatga ega bо‘ladi. О‘quvchilar faqat og‘zaki javob berib qolmay, balki ayrim gullarning, xayvonlarning va ularning organlarining tuzilishini, sxematik chizishni ham bilishlari kerak. Shuningdyek, ular qon aylanish, nafas olish, ovqat hazm qilish, moddalar almashinuvini sxemasini chizishni ham bilishlari zarur. Uyda bajariladigan amaliy ishlar tabiiy material bilan mustaqil amaliy ish bajarishni talab etuvchi har xil topshiriqlar katta ahamiyatga ega. Uy vazifalari morfologik va fiziologik xaraktyerda bо‘lishi mumkin. Morfologik xaraktyerdagi vazifalar gerbariy tayyorlash, gul qismlarini ajratish kabilar darsda tegishli materialni о‘rganilgandan sо‘ng bilimni mustahkamlash uchun beriladi. Fiziologik mazmundagi topshiriqlarni tajriba yoki kuzatish natijalaridan tegishli darslardan foydalanish uchun olidindan berish ma’qul. Dastlabki eksperimental ishlarni ma’lum muddatda qaysi darsda foydalanish uchun ularni о‘quvchilarga topshirish vaqtini hisoblab chiqish zarur. Bunday uy vazifalari kо‘proq botanikadan bо‘lishi mumkin. Ularni bajarish uchun taxminan nyecha kun kyerakligi quyida keltirilgan Gerbariy quritish uchun – 7 kun Urug‘ning har xil sharoitda unib chiqishi – 7 kun Ildizning о‘sishini kuzatish – 10 kun Qalamcha va parxishdan о‘simlik о‘stirish uchun – 14 kun Tajribalar natijasini о‘quvchilar о‘qituvchining kо‘rsatmasiga binoan tyegishli darslarga olib kyeladilar. Tajribalar haqida ma’lumot beradilar. О‘z tajribasini о‘qituvchi bajarayotgan tajriba bilan taqqoslaydilar. Zoologiya bо‘yicha amaliy ishlar asosan kuzatishlar bilan bog‘liqdir. Masalan: qushlarning in qurishi, tuxum bosib yotishi, qaldirg‘ochlarning jо‘jalariga hasharotlar olib kelishi kabilardir. Odam va uning salomatligi kursidan uy vazifalari ham amaliy va tadqiqiy mazmunda bо‘lishi mumkin. Bularga uy sharoitlarida suyaklarni kuydirish, ularni kislotaga solish, hayvonlarda shartli reflyekslar hosil qilish kabilarni olish mumkin. Umumiy biologiya kursidan ham tabiiy ob’yektlar bilan ishlash bо‘yicha har xil mustaqil topshiriqlar bо‘lishi mumkin. Bunday topshiriqlar organizm shakllarining xilma-xilligini о‘zgaruvchanligini va moslanishlarini har xil ekologik omillarini organizmga ta’sirini о‘rganish yuzasidan bо‘lishi mumkin. Uyda о‘tkazilgan tajriba natijalari tо‘plangan gerbariy va kollyeksiyalar darslarda foydalaniladi. О‘quvchilarning axborotlari о‘qituvchi bayon qiladigan materialga kiritiladi. Shunday qilib о‘quvchilarning uy vazifalari xilma-xil bо‘lishi mumkin. 1. Darslik bilan ishlash: Savollarga javoblar: Jadvallar tuzish. 2. Jurnal va ilmiy-badiiy adabiyotlar о‘qish. 3. Mavzular uchun maqola va rasmlar tanlash. 4. Tabiiy ob’yektlar bilan ishlash: О‘simlik va hayvonlarni kuzatish: Tajribalar qо‘yish va hakozalar. Tabiiy fanlarni o‘qitishda videometoddan foydalanish. Videometod. Hozirgi vaqtda o‘quv yurtlariga amaliyotiga,jadal ravishda kirib kelmoqda (kodoskop, proyektlar, kinoappartlar, o‘quv televideniyasi, videoplatinkalar va videomagnitofonlar, shuningdek, kompyuter displeylari). Videometod nafaqat bilimlarni berib qolmay, balki ularni nazorat qilish, mustahkamlash, takrorlash, umumlashtirish, sistemalashtirish, ya’ni barcha didaktik funksiyalarni muvaffaqiyatli bajarish mumkin. Videometoddan o‘quv jarayonida foydalanish quyidagilarni ta’minlaydi: 1. O‘quvchilarga o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlar haqida to‘liq va ishonchli ma’lumotlar beradi. 2. O‘quv jarayonida ko‘rgazmalilikning rolini oshiradi. 3. O‘quvchilarning istak va qiziqishlarini qondiradi. 4. O‘qituvchini o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va malakalari, hamda boshqa ishlarni nazorat qiladi. 5. Muloqot samaradorligini oshiradi. 6. Nazoratni to‘liq va sistemali tashkil etish, hamda o‘zlashtirishni to‘g‘ri baholashga imkon beradi. 2. Videometodning didaktik va tarbiyaviy vazifalari. Videometodning didaktik va tarbiyaviy vazifalari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1. Yangi materiallarni bayon qilish, xususan (juda sekin ketadigan jarayonlar, masalan biror ekologik omilning obyektga ta’sir etishi, hamjamoalarda suksessiyalar, shuningdek tez kuzatiladigan jarayonlar, ma’lum bir populyatsiyalar sonining ortib ketishi, ekologik halokatlar va boshqalar). 2. Harakatlarning dinamikasini o‘zgarishlarni tushuntirish, (populyatsiyalarning dinamikasi, ekotizimlarning dinamikasini misol qilish mumkin). 3. Video xujjatlarni ekologiya darslarida ko‘rsatish (ijtimoiy ekologiya, inson ekologiyasi bo‘limlari). 4. Test nazoratlarini tashkil etish. 5. Turli jarayonlarni modellashtirish, mashq masalalarni va boshqalarni bajarish. Videometoddan foydalanish, o‘rganiladigan materillarni eng muhim tomonlarini o‘rganishga imkon beradi, o‘zlashtirishning qulay sharoitlarini yaratadi, ayniqsa multiplikatsiyaga ega bo‘lib, qiyin o‘zlashtiriladigan mavzularni o‘rganish imkonini beradi. Ushbu metodning samardorligi o‘qituvchining mahoratiga uncha bog‘liq emas, aksincha video materialni texnik vosita yordamidagi sifatiga bog‘liq. Videometod o‘quv jarayonini tashkil etishga katta talablar qo‘yadi, ya’ni bunda maqsadga yo‘naltirilganlik, mantiqiylik va aniqliklar talab etiladi. 5. Ekologiyani o‘qitishda darslik va kitob bilan ishlash Ushbu metod eng muhim metodlardanbiri hisoblanib,u asosan talabalarni kitob bilan mustaqil ishlashga o‘rgatadi. Darslik va kitob bilan mustaqil ishlashning bir qator usullari mavjud bo‘lib, ulardan eng muhimlari: 1. Konspekt olish. 2. Matn rejasini tuzish. 3. Tezis yozish. 4. Matndan sitata keltirish. 5. Qisqacha mazmunini bayon qilish 6. Taqriz qilish. 7. Ma’lumotnoma tuzish. 8. Rasmiy, mantiqiy model tuzish 1. Konspekt olish -o‘qilgan materialni mazmunini qisqacha yozish bayon etish. 2. Matn rejasini tuzish - reja oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin.Reja tuzish uchun o‘qib chiqilgan matnni bir necha qismlarga bo‘lib, sarlavha qo‘yib chiqiladi. 3. Tezis yozish -o‘qib chiqilgan fikrlarni qisqacha bayon etish. 4. Matndan ko‘chirma (sitata) keltirish -matndan so‘zma-so‘z ko‘chirish (albatta, bu yerda muallif, ishning nomi,nashriyoti, nashr ietilgan yili va betlarni ko‘rsatilishi kerak). 5. Qisqacha mazmunni (annotatsiya0 bayon qilish -O‘qilgan materialni mazmunini saqlagan holda qisqacha bayon etish. 6. Taqriz qilish (retsenziya) -O‘qilgan materialga qisqacha yozma taqriz berish. 7. Ma’lumotnoma tuzish -To‘plangan material asosidagi ma’lumotlar. Ma’lumotlar sarhisob, biogeografik tushunchalar bo‘yicha lug‘aviy, geografik bo‘lishi mumkin. 8. Rasmiy mantiqiy model tuzish. O‘qilgan materialni og‘zaki sxematik tasviri. 9. Mavzuviy (tezaurus) tuzish. Mavzuning biror bo‘limi bo‘yicha tayanch tushunchalarining tartiblashtirilgan majmui. 10. Nushalar g‘oyasini tuzish. Turli mualliflarning asarlaridagi bir xil narsalar va hodisalarning qiyosiy tavsifi. Darslik va kitob bilan ishlash metodining o‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ushbu metod orqali o‘quvchi va talabalar o‘quv topshiriqlarini mustaqil o‘zlari bajaradilar.