TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLAR. Reja: 1. Tabiiy geografik jarayonlar haqida tushuncha 2. Tabiiy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar. 3. Sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar Ushbu mavzuda: tabiiy geografik jarayonlar, Yerning ichki va tashqi kuchlari ta’sirida sodir bo’ladigan nurash, eroziya, karst, surilma, sel, zilzila, vulkan va h.k bilan tanishasiz. Tabiatda sodir bo’ladigan barcha jarayonlar tashqi va ichki kuchlar ta’siri natijasida yuzaga keladi. Tabiiy geografik jarayonlarning tabiiy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan, ya’ni nurash,eroziya, sel, surilma, karst, vulkan, zilzila kabilarning kelib chiqish sabablarini o’rganish va sodir bo’lish jarayonlarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tabiatda sodir bo’layotgan jarayonlarga ta’sir qiliuvchi sun’iy omillar, masalan, yer yuzasining sho’rlanishi, suv eroziyasi, o’pirilishlar, cho’llashish kabilarni tahlil qilish, ularning oldini olish choralarini ishlab chiqish muhimligini mavzuni o’rganish davomida tahlillar asosida bilib olasiz. Tabiiy geografik jarayonlar deb, tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik jarayonlar tog’ jinslarining yemirilishida, tog’ jinslari fizik holatining o’zgarishida, yer yuzasi relyefining shakllanishi va o’zgarishida, vulkan va zilzilalar sifatida, atmosfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo’ladi. 1) 2) 4-rasm. 1) Kuril orollaridagi Sarichev vulkanining otilishi; 2) Gazli zilzilasida buzilgan bino Tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan hududlarda turli xil inshootlarni joylashtirish, qurish va ishlatishda ma’lum bir qiyinchiliklar tug’iladi. Shuning uchun tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan va tarqalgan joylarda turli xil inshootlar qurishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish muammosi vujudga kelmoqda. Tabiiy geografik jarayonlar Tabiiy omillar ta’sirida sodir bo’adigan jarayonlar Sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’adigan jarayonlar Yerning ichki (endogen) kuchlari ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar Tashqi kuchlar (ekzogen) ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar Surilmalar Yer yuzasining cho’kishi va o’pirilishi Daryo va ko’llar me’yorining o’zgarishi Sho’rlanish Sun’iy eroziya 5-rasm. Tabiiy geografik jarayonlar turlari. Zilzila, vulkan, sel, surilma, ko’chki, botqoqlanish, ko’p yillik muzloq, qurg’oqchilik, o’pirilma tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib boorish uchun hozirgi paytda maxsus qoidalar, yo’riqnomalar ishlab chiqilgan. Tabiiy geografik jarayonlar tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida vujudga keladi va rivojlanadi. Tabiiy omillar o’z navbatida ikki katta guruhga bo’linadi: Yerning ichki kuchlari bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar va tashqi kuchlar yoki tashqi omillar bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. Yerning ichki kuchlarini endogen (yunincha “endo” – ichki, “genos” – kelib chiqish) kuchlar deb ataladi. Ular ta’sirida vulkanlar otiladi, zilzilalar sodir bo’ladi. Bunday jarayonlar endogen jarayonlar deb ataladi. Tashqi omillarni ekzogen (yunoncha “exo” – tashqi, “genos” – kelib chiqish) omillar yoki kuchlar deb ataladi. Tashqi kuchlar ta’sirida vujudga keladigan jarayonlar ekzogen jarayonlar deb ataladi. Bunday jarayonlar Quyosh issiqligi, og’irlik kuchi, yer usti va osti suvlari hamda organizmlar ta’sirida vujudga keladi, rivojlanadi. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, qirg’oqlarning yemirilishi, muz va shamolning ish kabi hodisalar ham kiradi. Sun’iy omillarni antropogen yoki texnogen omillar deb ham ataladi. Ularga insonning turli xil xo’jalik faoliyati kiradi: qishloq xo’jaligi, suv xo’jaligi, tog’-kon sanoati, metallurgiya, shahar qurilishi, transport va boshqalar. Sun’iy omillar ta’sirida antropogen yoki texnogen jarayonlar sodir bo’ladi. Bunday jarayonlarga Vulkanlar Zilzilalar Tog’larning ko’tarilishi Yer yuzasining chukishi Nurash Eroziya Surilmalar Muz va shamolning ishi surilmalar, yer yuzasining cho’kishi, o’pirilishlar, yer osti suvlari sathining ko’tarilishi yoki pasayishi, daryo va ko’llarning qurishi, yangi suv havzalarining vujudga kelishi, yerlarning sho’rlanishi kiradi. Mazkur jarayonlar xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi. 2. Tabiiy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar. Endogen omillar (kuchlar) ta’sirida vulkan otilishi va zilzilalar ro’y beradi. Ular juda katta talofat, vayronagarchiliklar keltiradi, ayrim hollarda ko’plab odamlarning fojiali halok bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday hodisalar sodir bo’ladigan hududlarni aniqlash, baholash va bashorat qilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Zilzilalar. Sizga ma’lumki, Yer po’sti juda ulkan palaxsalardan, ya’ni litosfera plitalaridan iborat. Bu litosfera plitalari doimo harakatda, ular bir-biri bilan o’zaro to’qnashib turadi. Ikkita litosfera plitasi to’qnashgan joylarda tez-tez vulkan va zilzilalar sodir bo’lib turadi. Bunday mintaqalar seysmik mintaqalar deb ataladi. Yer yuzasida ikkita asosiy seysmik mintaqa mavjud: 1) Tinch okean seysmik mintaqasi; 2) Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasi. Mamlakatimiz O’zbekiston Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasida joylashgan. Shu sababli, mamlakatimizda ayrim yillari kuchli zilzilalar sodir bo’lib turadi. Masalan, 1902-yilda Andijonda, 1932-yilda Tomdibuloqda, 1946-yilda Chotqolda, 1959-yilda Burchmullada, 1966- yilda Toshkentda, 1976-yilda Gazlida, 1980-yilda Nazarbekda va boshqa joylarda zilzilalar sodir bo’ldi. Zilzila 12 balli seysmik shkalaning qisqacha tasviri 1-jadval Ballar Zilzila kuchi Qisqacha tarifi 1 Sezilmaydi Faqat seysmik asboblar bilan qayd etiladi 2 Juda kuchsiz Ko’pchilik sezmaydi. Sokin vaziyatdagi odamlargina sezadi. 3 Kuchsiz Bino ichidagi ayrim odamlargina sezadi. 4 Sezilarli Bino ichidagi odamlarning ko’pchiligi sezadi. Uydagi jihozlar harakatga keladi. 5 Kuchliroq Bino va mebel tebranadi. Uyqudagilar uyg’onib ketadi. 6 Kuchli Hamma sezadi. Ko’pchilik tashqariga chiqishga oshiqadi, ba’zi buyumlar turgan yeridan tushib ketadi, ba’zi uylarda suvoqlar ko’chib tushadi. 7 Juda kuchli Imoratlar shikastlanadi, g’ishtli devorlar yoriladi. Xom g’isht va paxsadan qurilgan ba’zi uylar buziladi, tog’larda ba’zan qoyalar ko’chadi. 8 Vayron qiluvchi Imoratlar kuchli shikasylanadi, tog’larda surilmalar yuz beradi. 9 O’ta vayron qiluvchi G’isht, betomdan ishlangan uylar butunlay yoki qisman buziladi, yer osti quvirlari uziladi. Qoyalar qulab, tepaliklar suriladi, yerdagi yoriqlarning eni 10 cm-gacha boradi. 10 Yakson etuvchi Yer yuzida katta (eni 1 m-gacha) yoriqla paydo bo’ladi. To’g’om va qirg’oq dambalari ishdan chiqadi, temir yo’llar bukiladi. Yangi ko’llar paydo bo’ladi. 11 Halokatli Yer yuzida keng va chuqur jarliklar hosil bo’ladi, yer virtikal va gorizontal yo’nalishda silkinadi. Tog’larda qoyalar ag’dariladi, ko’prik, to’g’on, temir yo’llar butunlay buziladi. 12 O’ta halokatli Yer qiyofasi, relyefi o’zgaradi. Yer yuzi burmalanadi, baland qoyalar ag’dariladi, daryolar o’zanini o’zgartiradi. Vulkanlar Tinch okean qirg’oqlari va unga tutashgan orollarda keng tarqalgan. Mazkur mintaqada 800-dan ortiq harakatdagi vulkanlar mavjud bo’lib, u “ Tinch okean olovli halkasi ” deb ataladi (8-rasm). Bundan tashqari, Yerning ichki kuchlari ta’sirida geyzerlar va issiq buloqlar otilishi, yer yuzasi bir qismining asta cho’kishi va boshqa qismining esa asta ko’tarilishi ham aodir bo’lib turadi. Geyzerlar va issiq buloqlar asosan vulkanlar tarqalgan mintaqalarda uchraydi. Ulardan binolarni isitishda hamda elektr energiya olishda foydalaniladi. Bunday ishlar Islandiya, Yaponiya, Italiya, Rossiya va Yangi Zelandiya davlatlarida yo’lga qoyilgan. Yer yuzasining asta-sekin cho’kishi okean va dengiz qirg’oqlarida joylashgan davlatlar uchun katta zarar yetkazadi. Masalan, Niderlandiya qirg’oqlarining cho’kishi munosabati bilan u yerlarda yirik to’g’onlar qurilgan, to’g’onning balandligi har yili orttirib turiladi. Hozirgi paytda Niderlandiya hududi dengiz sathidan pastda hisoblanadi. Tashqi (ekzogen) kuchlar ta’sirida : nurash, sel, eroziya, surilmalar, karst, qor ko’chkisi va boshqa jarayonlar sodir bo’ladi. Nurash deb, haroratning o’zgarishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta’sirida tog’ jinslarining yemirilishida aytilasi. Nurash uch turga ajratiladi : fizik, kimyoviy va orhanik nurash (6-rasm). Firik nurash asosan harorat va namlikning o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. Kundizi havo haroratining ko’tarilrb ketishi natijasida tog’ jinslarida darzlar hosil bo’lib, ular bo’laklarga bo’linib ketadi. Ammo tog’ jinslarining kimyoviy tarkibi o’zgarmaydi. Fizik nurash cho’llarda va qoyali tog’larda keng tarqalgan. Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta’sirida tog’ jinslarining yemirilishi va kimyoviy o’zgarishiga aytiladi. Kimyoviy nurash ta’sirida barqaror minerallar hosil bo’ladi. Organik nerash deb, tog’ jinslarining organizmlar (o’simlik, hayvonat dunyosi, mikroorganizmlar) ta’sirida yemirilishiga aytiladi. 6-rasm. Nurash Sel tog’li o’lkalarda jala yog’ishi natijasida hosil bo’ladi. Sellar o’zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Uning tezligi soatiga 10-15 km-ni tashkil etishi mumkin, u yo’lda uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Masalan , Peruda 1970-yilda sel kelishi natijasida 50- ming kishi halok bo’lgan, 800-ming kishi boshpanasiz qolgan, bir qancha shahar vayronaga aylangan. Sel hodisasi O’rta Osiyoda, Kavkazda, Qrimda, Yebropa va Amerikada ko’proq sodir bo’ladi Eroziya (lotincha “erosion”-yeyilish, yuvilish) deb, tog’ jinslarining oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuzalama va chizikli turlariga bo’linadi. YUZALAMA eroziya jarayoni tog’ yonbag’irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog’ yombag’irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. CHIZIKLI eroziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. Buning natijasida daryo o’zanlari va qirg’oqlari yuviladi. Daryo qirg’oqlarining yuvilishi Xorazm va Qoraqalpag’istonda “deygish” deb ataladi. Amudaryo 1925-yilda sobiq To’rtko’l shahriga yaqin joydan oqib o’tar edi, 1938-yilga kelib Amudaryo shaharni yuvib keta boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To’rtko’l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryodan ancha uzoqda yangi, hozirgi To’rtko’l shahri bunyod etildi. Okean va dengiz