TABIIY MUHITNING ANTROPOGEN O‘ZGARISHAR MONITORING TIZIMINING TASNIFLANISHI 1. Antropogen ifloslanish: turlari va tasnifi 2. Ifloslantiruvchi moddalar tasnifi va me’yoriy-ekologik jarayonlar 3. Antropogen ifloslanishning oqibatlari Tayanch iboralar: Antropogen ifloslanish, og‘ir metallar, pestitsidlar, global, hududiy, mahalliy ifloslanishlar, asosiy mutagenlar, ruxsat etilgan me’yor (REM), xavfli chegaralangan ko‘rsatgich (XCHK), patologik o‘zgarishlar, davlat standarti, ftorli vodorod. Tabiiy muhit asosan insoning xo‘jalik faoliyati natijasida ifloslanadi. Barcha ifloslanishlarni fizik, kimyoviy, fizik–kimyoviy va biologik turlarga ajratiladi. Fizik ifloslanish muhitning tabiiy holatining o‘zgarishi bilan bog‘liq, chunonchi: issiqlik, yorug‘lik, shovqin, elektromagnit, radiatsion va boshqalar. Bunda issiqlik ifloslanishi, shovqin bilan ifloslanish deb tavsiflanishi mumkin. Issiqlik ifloslanishi havo haroratining ko‘tarilishiga olib keladi. Bu hol issiq suvning yoki havo (tutunli gaz oqimi)ning muhitga chiqarilishi bilan bog‘liq. Suv havzalariga sanoat korxonalaridan issiq suvning quyilishi natijasida organizmlar turining o‘zgarishiga va suv o‘tlarining yangi guruhini vujudga kelishiga olib keladi. Sanoat korxonalari, transport, qurilish, burg‘ulash, karer maydonlarida turli darajada shovqin kelib chiqadi. Bu hol inson sog‘lig‘i, ayniqsa asabiga kuchli ta’sir etadi. Kimyoviy ifloslanish tabiiy muhitning kimyoviy xususiyatlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq, bunda hududga tashqaridan turli kimyoviy moddalarning kirib kelishi va ulardan o‘rtacha darajadan ortiqchaligi bilan tavsiflanadi. Misol tariqasida og‘ir metallar, pestitsidlar, oqiziq moddalar, organik ashyolarning to‘planishi muhitning ifloslanishiga ta’sir etadi (1-2-jadvallar). Og‘ir metallar bilan ifloslanish qo‘rg‘oshin, simob, kadmiy va boshqalarning metalli detallarining ishqalanishi, korroziyasi, ichki yonish dvigatel chiqindilari, yoqilg‘i yonganda, avariyada to‘planishi bilan bog‘liq. Biologik ifloslanish inson organizmi uchun noqulay bo‘lgan biomoddalarning hududda ko‘payishi bilan tushintiriladi. Foydalanilayotgan ekotizimga mikroorganizmlarning kirishi bakterialogik ifloslanish deyiladi. Muhitning biologik ifloslanishi biotik (biogen) va mikrobiologik (mikrobli) guruhlardan iborat. 1-jadval Turli korxonalardan atmosferaga chiqariladigan chang va sulfat qo‘sh oksidi, % hisobida Korxona CHang Sul’fat qo‘sh oksid Issiqlik elektr stansiyalari 42,5 58,6 Qora metallurgiya korxonasi 25,6 17,6 Rangli metallurgiya korxonasi 2,8 18,5 Qurilish materiallari sanoati korxonasi 27,4 - Kimyo va neftni qayta ishlash korxonasi 1,7 5,3 2-jadval Suv ekotizimlarining sanoat tarmoqlari bo‘yicha ifloslovchi komponentlari Sanoat tarmoqlari Ifloslovchi komponentlar turi Neft–gaz qazib olish, neftni qayta ishlash Neft mahsulotlari (NM), faolligi yuqori sintetik modda (FYUSM), fenollar, ammoniy tuzlar, sulfidlar Sellyuloza–qog‘oz majmuasi, o‘rmon sanoati Sulfatlar, organik moddalar, saqichsimon va yog‘li moddalar, azot Mashinasozlik, metallni ishlash, metallurgiya Og‘ir metallar, floridlar, sionidlar, azot ammoniy, NM, fenollar, smola, boshqa oqiziq moddala Kimyo sanoati Fenollar, FYUSM, aromatik uglevodorodlar, neorganik mahsulotlar (NeM) Tog‘–kon, ko‘mir sanoati Flotoreagentlar, NeM, fenollar, boshqa oqiziq moddalar Engil, to‘qimachilik, oziq–ovqat sanoati FYUSM, NM, organik buyoqlar, boshqa organik moddalar Sayyora miqyosidagi ifloslanish global ifloslanish deyiladi. DDT pingvin va oq ayiq organizmida topilgan. Hududiy ifloslanish ma’lum katta maydondagi o‘lkaga tegishli (Orolbo‘yi, O‘rta dengiz, Volga havzasi). Mahalliy ifloslanish sanoat shaharlari, sanoat korxonalari atrofi uchun xos. Tabiat komponentlarining ham ifloslanishi kuzatiladi (suv, havo, tuproq, o‘simlik qoplami). Tabiiy muhitning ifloslanishida 7 mingdan ziyod kimyoviy birikmalar ishtirok etadi. Ular orasida zaharli, mutagen (irsiy o‘zgarish) va kanserogen moddalar borligi aniqlangan. Bular orasida 7 ta eng kuchli moddalar ma’lum: 1– havodagi azot qo‘sh oksidi (NO2); 2–havodagi benzol (S6N6ning organik birikmasi, sodda aromatik uglevodorod); 3–suvdagi pestitsid; 4–suvdagi nitratlar (azot ishqorining NNO3 tuzlari); 5–oziq–ovqat va tuproqdagi qo‘sh oksidlar; 6–oziq– ovqatlardagi polixlorlashgan difenillar (difenil S6N5 - S6N6 organik eritmada yaxshi eriydi), toshko‘mirdan olinuvchi saqichsimon antrotsit-yog‘da mavjud; 7– tuproqdagi ishqor (NSl). 2.2. Ifloslantiruvchi moddalar tasnifi va me’yoriy – ekologik jarayonlar Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (VOZ)ning ma’lumoticha hozirda yarim million nomdagi kimyoviy birikmalardan foydalanilmoqda, shundan 40 ming tasi inson sog‘ligi uchun xavfli, 12 mingtasi zaharlidir. Ifloslantiruvchi moddalar uch guruhga ajratiladi: 1. Uglerod, azot, oltingugurt oksidlari, ammiak, galogenlar va ularga mos keluvchi ishqorlar, metallar (galvanik ishlab chiqarishda foydalaniladigan va ularni suvda erigan birikmalari). 2. Barcha organik ifloslantiruvchilar, og‘ir metallar va ularning suvda erigan birikmalari va boshqalar. 3. Molekulyar–genetik darajadagi ifloslantiruvchilarning mutagen (o‘zgaruvchi) ta’sirini aniqlovchilar. Asosiy mutagenlar pestitsidlar, ba’zi metallar, nitrobirikmalar, nitritlar, aromatik uglevodorodlar. Tabiiy ob’ektlarning ifloslanish darajasini aniqlash uchun me’yoriy ko‘rsatgichlardan foydalanish taklif qilinadi. Ruxsat etilgan me’yor (REM)–bu ifloslantiruvchilarning shunday aralashmasidan iboratki, bu ko‘rsatgich insonga, tirik organizmlarga to‘g‘ridan– to‘g‘ri yoki bilvosita zararli ta’sir etmaydi. Atmosfera havosining ifloslanish me’yori. Bunda REMning ikkita ko‘rsatgichlaridan foydalaniladi: o‘rtacha sutkalik (uni uzoq ta’sir etishi organizmda hech qanday patologik o‘zgarishlar va ta’sirlar vujudga keltirmaydi), eng ko‘p bir martalik chiqindilarni chiqarish. Bunda ham 20–30 minut davomida yuqori darajadagi ifloslangan moddalarni muhitga chiqarish, bu ham yuqoridagidek organizmga ta’sir etmaydi. Suv havzasining ifloslanish me’yorlari. Gigienik REM, eng yuqori konsentratsiya (aralashma) inson organizmining kasallanishiga ta’sir etmaydi va suvdan foydalanish sharoitlarini buzmaydi. REM ni aniqlash xavfli chegaralangan ko‘rsatgichlar (XCHK) dan foydalanish bilan bog‘liq. XCHK uch guruhga bo‘linadi: sanitarli toksikologik, umumsanitar va organo–leptik (sezgi organlari orqali hid, mazani aniqlash). Eng yuqori talab ichimlik suviga nisbatan qo‘yiladi. Davlat standarti (andozasi) ichimlik suvi va oziq–ovqat sanoatiga to‘g‘ri keladi (2874-73). Andoza ichish uchun qulay organoleptik ko‘rsatgichlar bo‘lishligini taqozo etadi: mazasi, hidi, rangi, tiniqligi hamda uning kimyoviy tarkibini zararsizligi va epidemiologik xavfsizligi. Ichimlik suvida 4 g m-3 miqdordan kam kislorod bo‘lmasligi lozim. Xlor ioni- 350; sulfat -500; temir - 0,3; marganets – 0,1; mis – 1,0; rux – 5,0; alyuminiy – 0,5; metafosfat – 3,5; fosfat – 3,5 quruq qoldiq har litrda 1000 mg dan kam bo‘lishi kerak. Bunday suv ichish uchun yaroqli. Suvning minerallashuvi har litrda 1000 mg dan ziyod bo‘lsa yaroqli emas, har litrda 100 mg kam bo‘lsa ham yaroqsiz, tuz kamlik qiladi, distirlangan suv hisoblanadi. Suvning qattiqligi rN 6,5 – 8,5 atrofida bo‘lishi lozim. Standart–andoza-bu me’yoriy texnik hujjat, faoliyatda foydalanish uchun aniqlangan me’yor, qoida, talablar majmuasi bo‘lib, ularga bo‘ysinish lozim. Me’yor– foydalaniladigan eng yuqori miqdordagi resurs, yoki atrof muhitga chiqariladigan chiqindi miqdori (3-4-5-6-7-8-jadvallar). 3-jadval Tuproq, havo va suvdagi pestitsidlarning ruxsat etilgan miqdori Pestitsidlar Tuproq, 1 kg da mg Havo, 1 m3 da m3 Suv, 1l da mg. GXSG 0,1 0,05 0,02 GXSG gammasi 0,1 0,05 0,02 Polezlorpenin 0,5 0,2 0,2 Polikrorkamfen 0,5 0,5 0,2 Sevin 0,5 1,0 0,1 Karbofos 2,0 0,5 0,05 2,4 – D - 0,5 0,2 Simazin - 0,2 Yo‘l qo‘yilmaydi Xlorofos 0,5 0,5 0,05 SHu munosabat bilan suvdan foydalanish me’yori, chiqindi me’yori, sanitar– gigienik me’yor va boshqalar ishlab chiqilgan. Belgilangan me’yor–bu elementlar bo‘yicha tashkil qilingan me’yor, resurslarni solishtirma sarfi, qaytimsiz kattalikdagi iste’mol. Ekologik belgilangan me’yor ikki ko‘rsatgich asosida ishlab chiqiladi: balansli va baholovchi. Balansli me’yor eng yuqori miqdordagi resursni belgilaydi, chunki u ishlab chiqarish darajasida mahsulot tayyorlashga etishi kerak. Bu usulda korxonaning rejali ko‘rsatgichlari va resurslarni sarf qilish limitlari aniqlanadi. Baholovchi me’yorlar asosida ishlab chiqarish topshiriqlari, xo‘jalik faoliyatining atrof muhitga ta’sir mezonlari, kelajakdagi me’yorlar aniqlanadi. SHuningdek bu ko‘rsatgichda ifloslanish xavfsizligi yoki xavfi, tabiiy muhitning buzilishi ham aniqlanadi. 4-jadval Atmosfera havosidagi ba’zi zararli moddalarning ruxsat etilgan me’yori (REM) Modda REM mg/m3 Bir martalik eng yuqori O‘rtacha sutkalik Azot qo‘sh oksid 0,085 0,085 Ammiak 0,2 0,2 Atseton 0,35 0,35 Benzol 1,5 0,8 Geksaxlorsiklogeksan 0,03 0,03 Kaprolaktam (bug‘lari, aerozol) 0,06 0,06 Karbofos 0,015 - Margimush - 0,003 Simob (metalli) - 0,0003 Qo‘rg‘oshin - 0,0007 Sulfit kislota 0,3 0,1 Oltingugurt qo‘sh oksidi 0,5 0,05 Uglerod oksidi 3,0 1,0 Fenol 0,01 0,01 Formaldegid 0,35 0,012 Xlor 0,1 0,03 Xlorofos 0,04 0,02 5-jadval Xo‘jalik – ichimlik va madaniy maqsadlarda suvdan foydalanish bo‘yicha suv ob’ektlaridagi zararli moddalarning ruxsat etilgan me’yori, mg/l Modda Zararli ko‘rsatgichlarning chegaralanganligi REM Alyuminiy Sanitar - toksikologik 0,5 Ammiak Sanitar - toksikologik 2 Atseton Umumiy sanitar 2,2 Benzalirin Sanitar - toksikologik 0,000005 Benzin Organoleptik 0,1 Vismut Sanitar - toksikologik 0,1 Temir Organoleptik 0,3 Kadmiy Sanitar - toksikologik 0,001 Marganets Organoleptik 0,1 Mis Organoleptik 1 Molibden Sanitar - toksikologik 0,25 Neft Organoleptik 0,1 Nitratlar Sanitar - toksikologik 45 Simob Sanitar - toksikologik 0,0005 Qo‘rg‘oshin Sanitar - toksikologik 0,03 Rux Umumiy sanitar 1 6-jadval Tuproqda og‘ir metallarning mavjud bo‘lishining ruxsat etilgan me’yori, mg/kg Metall REM Element shakli Margimush 2,0 Jami mavjud bo‘lishi Simob 2,1 Jami mavjud bo‘lishi Qo‘rg‘oshin, simob 20,1 1,0 Jami mavjud bo‘lishi Xrom (VI) 0,05 Jami mavjud bo‘lishi Marganets 1500 Jami mavjud bo‘lishi Surma 4,5 Jami mavjud bo‘lishi Mis 3,0 Harakatchan birikma Nikel 4,0 Harakatchan birikma Rux 23,0 Harakatchan birikma Kobalt 5,0 Harakatchan birikma Xrom 6,0 Harakatchan birikma 7-jadval Tuproqdagi turli elementlar aralashmasi (o‘simliklar uchun ruxsat etilgan me’yor, mg/kg) Elementlar Tabiiy birikma holda Ruxsat etilgan miqdor Be 0,1-10 10 F 10-500 500 B 2-100 100 Cr 1-100 100 Ni 1-100 100 Co 1-50 50 Cu 2-100 100 Zn 10-300 300 As 1-50 50 Se 0,1-10 10 Mo 0,2-10 10 Cd 0,01-1 5 Mg 0,01-1 5 Pb 0,1-100 100 8-jadval Aholi manzillari atmosfera havosida zararli moddalarning ruxsat etilgan me’yori, mg/m3 Moddalar Eng yuqori O‘rtacha sutkalik Azot oksid 0,6 0,06 Azot qo‘sh oksid 0,085 0,085 Ammiak 0,2 0,04 Atseton 0,75 0,35 Benzol 1,5 0,8 Benz (a)piren - 0,000001 CHang 0,5 0,15 Qo‘rg‘oshin metali - 0,0003 Vodorod sulfid 0,008 0,008 Uglerod sulfid 0,013 0,005 Uglerod oksid 5,0 3,0 Fenol 0,01 0,003 Farmaldegid 0,035 0,003 Xlor 0,1 0,03 2.3. Antropogen ifloslanishning oqibatlari Ifloslangan havo tarkibidagi zararli moddalar o‘simliklarga salbiy va ayrim hollarda ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Iflos havoning o‘simliklarga ta’siri bo‘yicha qator tizimli tadqiqotlar AQSH, Kanada, Germaniya va boshqa Evropa mamlaktlarida o‘tkazilganligi ma’lum. 1880 yilda Ontario (AQSH)dagi metallurgiya zavodi hududida o‘rmonlarning yoppasiga qirilishi sodir bo‘ldi. 1990 yillardan boshlab AQSH (1920, 1940, 1960 yillar)da o‘rmonlarning qurishi va shikastlanishi ro‘y bergan bo‘lsa, 1970 yillardan boshlab Germaniya, Rossiya, shuningdek Fransiyaning sohil bo‘yida qarag‘ayli o‘rmonlarning butunlay qurishi kuzatildi. Hozirda Rossiyada sanoat korxonalarining zararli chiqindilari mintaqasida 600 ming gektardan ortiq o‘rmonlar butunlay yoki qisman qurib bitish holatida turganligi qayd etilmoqda.O‘rmonzorlarning qurishi avvalo zararli chiqindilar tarkibidagi sulfad qo‘sh oksidi, azot va ozon gazlari birikmalari bilan bog‘liq. Olmaliq tog‘ – metallurgiya korxonasidan 4 km uzoqlikda har tonna tuproq tarkibidagi rux 7000 g, mis 6000 g ga etganligi kuzatilgan. Tuproqdagi shu va boshqa og‘ir metallarni o‘simliklar ildiz orqali assimilatsiya qiladi. Tuproqlarda og‘ir metallar miqdorining ko‘pligi tufayli ularning bir qismi o‘simlikka o‘tib, uning poyasi, tanasi va barglarida to‘planadi, ... hududdagi tabiiy o‘simliklar barglarida ma’lum miqdorda og‘ir metallarning mavjudligi aniqlangan (Z.Amanbaeva, 2002). 1981 yilda Koliforniyada o‘tkazilgan tadqiqotlar ishqorli tuman ( rN 2,6-7) va ozon ta’sirida qalampir, beda va seldr o‘simliklarida hosildorlik ortganligini, biroq rN 1,6 da hamma o‘simliklar hosildorligi kamayganligi kuzatilgan. Havo tarkibidagi zararli moddalar o‘simliklarga turlicha ta’sir ko‘rsatishi bilan birga, o‘simliklarning o‘zini ham ularga nisbatan sezgirlik darajalari turlicha (9-10- jadvallar). Iflos havo tarkibidagi zararli moddalar nafaqat o‘simliklarga, shuningdek hayvonot olami, inson salomatligi va boshqa tabiat komponentlari va umuman geotizimlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi (11-12-13- jadvallar).Tojikiston alyuminiy zavodi (TAZ)dan chiqayotgan ftorli vodorod gazining ta’sirida Sariosiyo tumanida etishtiriladigan uzum, shaftol, mevalari tarkibida glyukoza miqdori 40% gacha, tarvuz, bodring, pomidor, qovoq, karom, xurmo, olma tarkibida esa 10-20% kamayganligi aniqlangan. Hayvonlar organizmida ftorning borligi kalsiyni kamayishiga olib, keladi, kalsiy etishmasligi tufayli hayvonlarning tishlari uqalanib tushadi. Qora mollarning umurtqasining orqa tomoni rentgenografiya qilinganda bir oylik, to‘rt oylik, bir yillik buzoqchalar va sichqonlarda 9-jadval O‘simliklar uchun havoning ifloslovchi zaxarlik xususiyatlari (Bandarenko, 1985) Zararli moddalar Tavsif Sulfat qo‘sh oksid Asosiy ifloslovchi, o‘simliklarning assimilatsiya organlari uchun zahar, 30 km gacha masofaga ta’sir ko‘rsatadi Ftorli vodorod va to‘rt bog‘li ftorli kremniy Oz miqdori ham zararli, qurum holiga o‘tishga moyil, 5 km gacha ta’sir ko‘rsatadi Xlor, xlorli vodorod Asosan yaqin masofalarga shikast etkazadi Qo‘rg‘oshin birikmalari, uglevodorodlar, uglerod oksidlar, azot oksidlar Sanoat va transport yuqori mujassamlashgan hududlarda o‘simliklarga shikast etkazadi Vodorodsulfit Hujayra va fermentli zahar Ammiak YAqin masofada o‘simliklarning