TABIIY RESURSLAR VA ULARDAN OQILONA FOYDALANISH (Tabiiy resurslar klassifikatsiyasi, O’zbekiston tabiiy resurslarining holati)

Yuklangan vaqt

2024-05-15

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

32

Faytl hajmi

1,6 MB


TABIIY RESURSLAR VA ULARDAN OQILONA FOYDALANISH Reja 1.O’zbekiston tabiiy resurslarining holati 2.Tabiiy resurslar klassifikatsiyasi 3.Tabiatni muhofaza qilishning aspektlari Tayanch so’zlar: rudasiz metallar, neft, gaz, ko’mir, torf, yer osti suvlari TABIIY RESURSLAR VA ULARDAN OQILONA FOYDALANISH Reja 1.O’zbekiston tabiiy resurslarining holati 2.Tabiiy resurslar klassifikatsiyasi 3.Tabiatni muhofaza qilishning aspektlari Tayanch so’zlar: rudasiz metallar, neft, gaz, ko’mir, torf, yer osti suvlari Qayta tiklanadigan resurslar Quyosh bitmas tuganmas resurs, yer yuzini issiqlik va yorug’lik bilan ta’minlaydi. Yomg’ir ko’llar va jilg’alarni suv bilan to’ldiradi. Qachonki, o’simliklar fotosintez jarayonini amalga oshirsa, ular havoga kislordni qo’shadi. Quyosh nuri, suv va havo qayta tiklanadigan resurslardir. Qayta tiklanmaydigan resurslar chegaralangan bo’lib, ularni siz devorni bo’yashda yoki avtomashina bilan sayohat qilishda foydalanasiz. Plastiklar, bo’yoqlar va benzin qimmatbaho qayta tiklanmaydigan resusrlar bo’lmish neft yoki moydan ishlab chiqariladi. Neft mikroskopik dengiz organizmlarning Qayta tiklanadigan resurslar Quyosh bitmas tuganmas resurs, yer yuzini issiqlik va yorug’lik bilan ta’minlaydi. Yomg’ir ko’llar va jilg’alarni suv bilan to’ldiradi. Qachonki, o’simliklar fotosintez jarayonini amalga oshirsa, ular havoga kislordni qo’shadi. Quyosh nuri, suv va havo qayta tiklanadigan resurslardir. Qayta tiklanmaydigan resurslar chegaralangan bo’lib, ularni siz devorni bo’yashda yoki avtomashina bilan sayohat qilishda foydalanasiz. Plastiklar, bo’yoqlar va benzin qimmatbaho qayta tiklanmaydigan resusrlar bo’lmish neft yoki moydan ishlab chiqariladi. Neft mikroskopik dengiz organizmlarning qoldiqlarini yuz millionlab yil davomida burdalanib chirishi natijasida paydo bo’ladi. Temir,mis, oltin, kumush va uran singari boyliklar metal himsoblanadi.* Qattiq yoqilg’ilar Ko’mir, neft, tabiiy gaz energiya manbai bo’lib, tiklanmaydigan resurslardir. Qattiq yoqilg’ilar yuz millionlab yillar davomida paydo bo’lgan. Mashinalar, avtobuslar, poezdlar va samolyotlar uchun ishlatiladigan benzin, dizelь yoqilg’isi va raketa yoqilg’isi neftdan olinadi. Ko’mir ko’pgina qudratli zavodlarda elektr ishlabchiqarish uchun ishlatiladi. Tabiiy gaz isitish va dvigatelьni harakatga keltirish uchun va ba’zan transport yoqilg’isi sifatida ishlatiladi. Qattiq yoqilg’ilarni hozirgi kunda tejash kelajak avlod uchun zahira sifatida qoldirishimiz uchun muhim hisoblanadi. Qayta tiklanmaydigan resurslar chegaralangan. Kelajakda ular narxi oshib ketishi mumkin. Qattiq yoqilg’ilarning me’yordan ortiq yoqilishi natijasida chiqindi gazlar atmosferaga ko’tarilib, atmosferani ifloslanishiga olib kelmoqda. Bu esa ekotizimni buzilishiga olib keladi. Qattiq yoqilg’ilarni o’rniga boshqa energiya manbalarini ishlatish muhim ekanligi ko’pchilik tomonidan ma’qullanmoqda. Qazilma yoqilg’ilari aloqalari Deyarli har kuni dunyodagi barcha odamlar qazilma boyliklaridan bevosita foydalanib kelishadi. Chunki, qazilma boyliklar qayta tiklanmaydi va yerda uning ta’minoti cheklangan. Kelajakda uning narxi qimmat bolib ketishi va topilishi ham qiyinlashib ketishi mumkin. Yoqilg’idan foydalanish atrof –muhitning eng dolzarb muammosidan biridir. Masalan: tog’ kon ko’miri ekotizimni buzadigan yoqilg’i bo’lsda, biz uni qazib olishga ehtiyoj sezamiz. Qazilma yoqilgilarini yoqish havoni zararlaydi, tarkibida smog va kislota bo’lgan keraksiz gazlarni keltirib chiqaradi. Shu sababdan, ko’pgina odamlar yoqilg’I yoqishni kamaytirishni va energiyaning boshqa manbalarini topishni taklif qilishadi, biz yoqilg’idan foydalanishni kamaytirishning boshqa oddiy choralarini ham ko’rishimiz mumkin. Xonadan chiqayotganda chiroqlarni o’chirish, televizorni qoldiqlarini yuz millionlab yil davomida burdalanib chirishi natijasida paydo bo’ladi. Temir,mis, oltin, kumush va uran singari boyliklar metal himsoblanadi.* Qattiq yoqilg’ilar Ko’mir, neft, tabiiy gaz energiya manbai bo’lib, tiklanmaydigan resurslardir. Qattiq yoqilg’ilar yuz millionlab yillar davomida paydo bo’lgan. Mashinalar, avtobuslar, poezdlar va samolyotlar uchun ishlatiladigan benzin, dizelь yoqilg’isi va raketa yoqilg’isi neftdan olinadi. Ko’mir ko’pgina qudratli zavodlarda elektr ishlabchiqarish uchun ishlatiladi. Tabiiy gaz isitish va dvigatelьni harakatga keltirish uchun va ba’zan transport yoqilg’isi sifatida ishlatiladi. Qattiq yoqilg’ilarni hozirgi kunda tejash kelajak avlod uchun zahira sifatida qoldirishimiz uchun muhim hisoblanadi. Qayta tiklanmaydigan resurslar chegaralangan. Kelajakda ular narxi oshib ketishi mumkin. Qattiq yoqilg’ilarning me’yordan ortiq yoqilishi natijasida chiqindi gazlar atmosferaga ko’tarilib, atmosferani ifloslanishiga olib kelmoqda. Bu esa ekotizimni buzilishiga olib keladi. Qattiq yoqilg’ilarni o’rniga boshqa energiya manbalarini ishlatish muhim ekanligi ko’pchilik tomonidan ma’qullanmoqda. Qazilma yoqilg’ilari aloqalari Deyarli har kuni dunyodagi barcha odamlar qazilma boyliklaridan bevosita foydalanib kelishadi. Chunki, qazilma boyliklar qayta tiklanmaydi va yerda uning ta’minoti cheklangan. Kelajakda uning narxi qimmat bolib ketishi va topilishi ham qiyinlashib ketishi mumkin. Yoqilg’idan foydalanish atrof –muhitning eng dolzarb muammosidan biridir. Masalan: tog’ kon ko’miri ekotizimni buzadigan yoqilg’i bo’lsda, biz uni qazib olishga ehtiyoj sezamiz. Qazilma yoqilgilarini yoqish havoni zararlaydi, tarkibida smog va kislota bo’lgan keraksiz gazlarni keltirib chiqaradi. Shu sababdan, ko’pgina odamlar yoqilg’I yoqishni kamaytirishni va energiyaning boshqa manbalarini topishni taklif qilishadi, biz yoqilg’idan foydalanishni kamaytirishning boshqa oddiy choralarini ham ko’rishimiz mumkin. Xonadan chiqayotganda chiroqlarni o’chirish, televizorni ko’rmayotgan vaqtda o’chirish kabilardir. Bu tadbirlar bilan siz yoqilg’i yoqish orqali energiya ishlab chiqaradigan elektr stansiyalaridan foydalanishni kamaytirgan bo’lasiz. AQSHda millionlab mashinalar undan foydalanadilar. Yoqilgidan foydalanishni kamaytirishning yaxshi tomoni- vilosipedda uchishdir. Alternatiq energiya manbalari Alternativ energiya manbalari quyosh nuri, suv, shamol va atom energiyalaridir. Bu energiya manbalari bitmas tuganmas. Quyosh energiyasi Quyoshdan quvvat oladigan suv isitgich moslamalari quyosh kollektorlari orqali suv haroratini oshirish uchun quyosh nurlari energiyasidan foydalanadi. Shaffof qoplamali havo o‘tkazmaydigan korpusli, qora rangga bo‘yalgan, suv o‘tkazgich naychalarga ega singdiruvchan metall plastina va korpusning orqa hamda yonbosh devorlarida issiqlikni yo‘qotmaslik uchun izolyatsiyalangan yassi quyosh kollektorlari keng tarqalgan. Shamol energiyasi Shamol energiyasidan mexanik yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin. Bu energiya esa, bevosita shamol tezligiga bog‘liq. Shamol generatorining standart turbinasi quvursimon po‘lat tirgakda joylashgan uch parrakli rotordan iboratdir. Burilish mexanizmi rotorni shamol esayotgan tomonga yo‘naltirib turadi. Rotor reduktor va asinxron generatorni ishga tushiradi. Shamol generatori sekundiga 3-4 metrdan yuqori tezlikda ishlaydi. Uning maksimal ishlash tezligi sekundiga 25-30 metrni tashkil etadi. Biomassa energiyasi Biogaz moslamalarida foydalaniladigan biomassaning 80-90 foizi go‘ngdan - sutchilik fermasi va qushxonlarning organik chiqindilari qo‘shilgan holda tayyorlanadi. Biogaz ishlab chiqarishda go‘ng yig‘ish uchun, odatda, qoramollarni fermalarda boqish talab etiladi. 2050- yilgacha yer yuzi aholisi 9- mlrd ga yetishi mumkin. Aholi o’sishi bilan bog’liq jarayonda transportlarning yo’lda tig’izligi, yer osti yo’llarini odamlar ko’rmayotgan vaqtda o’chirish kabilardir. Bu tadbirlar bilan siz yoqilg’i yoqish orqali energiya ishlab chiqaradigan elektr stansiyalaridan foydalanishni kamaytirgan bo’lasiz. AQSHda millionlab mashinalar undan foydalanadilar. Yoqilgidan foydalanishni kamaytirishning yaxshi tomoni- vilosipedda uchishdir. Alternatiq energiya manbalari Alternativ energiya manbalari quyosh nuri, suv, shamol va atom energiyalaridir. Bu energiya manbalari bitmas tuganmas. Quyosh energiyasi Quyoshdan quvvat oladigan suv isitgich moslamalari quyosh kollektorlari orqali suv haroratini oshirish uchun quyosh nurlari energiyasidan foydalanadi. Shaffof qoplamali havo o‘tkazmaydigan korpusli, qora rangga bo‘yalgan, suv o‘tkazgich naychalarga ega singdiruvchan metall plastina va korpusning orqa hamda yonbosh devorlarida issiqlikni yo‘qotmaslik uchun izolyatsiyalangan yassi quyosh kollektorlari keng tarqalgan. Shamol energiyasi Shamol energiyasidan mexanik yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin. Bu energiya esa, bevosita shamol tezligiga bog‘liq. Shamol generatorining standart turbinasi quvursimon po‘lat tirgakda joylashgan uch parrakli rotordan iboratdir. Burilish mexanizmi rotorni shamol esayotgan tomonga yo‘naltirib turadi. Rotor reduktor va asinxron generatorni ishga tushiradi. Shamol generatori sekundiga 3-4 metrdan yuqori tezlikda ishlaydi. Uning maksimal ishlash tezligi sekundiga 25-30 metrni tashkil etadi. Biomassa energiyasi Biogaz moslamalarida foydalaniladigan biomassaning 80-90 foizi go‘ngdan - sutchilik fermasi va qushxonlarning organik chiqindilari qo‘shilgan holda tayyorlanadi. Biogaz ishlab chiqarishda go‘ng yig‘ish uchun, odatda, qoramollarni fermalarda boqish talab etiladi. 2050- yilgacha yer yuzi aholisi 9- mlrd ga yetishi mumkin. Aholi o’sishi bilan bog’liq jarayonda transportlarning yo’lda tig’izligi, yer osti yo’llarini odamlar bilan to’lishi, avtobuslarning tig’iz ketishi, ozuqa resurslarining kamayishi kabi parametrlar yuzaga keladi. Aholi zichligi ortadi, oziqa topish mushkullashadi, infektsion kasalliklar tarqalishi kuchayadi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish talab etiladi.1 Utaxdagi Zion Milliy xiyoboni markazi. Quyosh isitish qurilmasi Foydali kazilmalarga rudali va rudasiz metallar, neft, gaz, ko’mir, torf, yer osti suvlari kiradi. Foydali qazilmalar insoniyat va uning xo’jaligi, taraqiyoti uchun energiya va ekilgi manbai bulib, yildan- yilga undan foydalanish ortib bormoqda. Fan texnikaning rivojlanishi, olimlarni yana hom yangi mineral konlarni kashf qilishga majbur qilmoqda. Masalan, Yaponiya olimlarining ma’lumotlariga ko’ra, okean tagidagi metall konsentrasiyalari hisobiga dunyo sanoatini hozirgi iste’mol darajasi mis bilan 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil marganes bilan 14 000 yil ta’minlash mumkin. Bu boyliklardan dunyo sanoati extiyoj uchun 1% dan 20 % gacha foydalanilmoqda. Bundan tashkari yer osti minerallari ko’pchilik hollarda 1 yoki 2 metall hisobga qazib olinib qolgan qismi atrof muxitga tashlab yuboriladi. 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. ( 95-96-100 - betlar) bilan to’lishi, avtobuslarning tig’iz ketishi, ozuqa resurslarining kamayishi kabi parametrlar yuzaga keladi. Aholi zichligi ortadi, oziqa topish mushkullashadi, infektsion kasalliklar tarqalishi kuchayadi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish talab etiladi.1 Utaxdagi Zion Milliy xiyoboni markazi. Quyosh isitish qurilmasi Foydali kazilmalarga rudali va rudasiz metallar, neft, gaz, ko’mir, torf, yer osti suvlari kiradi. Foydali qazilmalar insoniyat va uning xo’jaligi, taraqiyoti uchun energiya va ekilgi manbai bulib, yildan- yilga undan foydalanish ortib bormoqda. Fan texnikaning rivojlanishi, olimlarni yana hom yangi mineral konlarni kashf qilishga majbur qilmoqda. Masalan, Yaponiya olimlarining ma’lumotlariga ko’ra, okean tagidagi metall konsentrasiyalari hisobiga dunyo sanoatini hozirgi iste’mol darajasi mis bilan 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil marganes bilan 14 000 yil ta’minlash mumkin. Bu boyliklardan dunyo sanoati extiyoj uchun 1% dan 20 % gacha foydalanilmoqda. Bundan tashkari yer osti minerallari ko’pchilik hollarda 1 yoki 2 metall hisobga qazib olinib qolgan qismi atrof muxitga tashlab yuboriladi. 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. ( 95-96-100 - betlar) Isrofgarchilik ayniksa neft, ko’mir, kaliy tuzi, qurilish materiallari kora va rangli metallar, tog’ kimiyoviy hom ashyolarni qazib olishda ko’plab roybermoqda. Dunyoda juda ko’p neft konlaridan neftning 50-60%i qazib olinib qolgan qisimi olib ketmokda. Shunday qilib hozirgi kunda yersharining litosferasidan har yili 150 mlrd.t. ruda qazib olinadi va undan kerakli elementlar ajratib olinib qolgan 95-98% atrof muxitga tashlanadi. Shamol generatorlari. Shamol energiyasidan mexanik yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin. Bu energiya esa, bevosita shamol tezligiga bog‘liq. Shamol generatorining standart turbinasi quvursimon po‘lat tirgakda joylashgan uch parrakli rotordan iboratdir. Burilish mexanizmi rotorni shamol esayotgan tomonga yo‘naltirib turadi. Rotor reduktor va asinxron generatorni ishga tushiradi. Shamol generatori sekundiga 3-4 metrdan yuqori tezlikda ishlaydi. Uning maksimal ishlash tezligi sekundiga 25- 30 metrni tashkil etadi.Shamol generatorlaridan foydalanishning afzalliklari: 1. Ishlab chiqarilgan elektr energiyasining narxi yoqilg‘i narxlarining o‘zgarishiga bog‘liq emas. 2. Foydalanish xarajatlari past. 3. Zararli chiqindilar chiqarmaydi. Shamol generatorlaridan foydalanishning kamchiliklari: 1. Mustaqil ishlashi uchun zahira ta’minot manbai kerak bo‘ladi, ya’ni energiya ishlab chiqarish shamolning kuchiga bog‘liq. 2. Boshlang‘ich kapital sarflanishi darajasi yuqori. 3. Shovqin chiqarishi va vizual ta’siri katta. Biomassadan foydalanish. Chorvachilik va oziq-ovqat sanoatining organik chiqindilari biogaz ishlab chiqarish xom ashyosi hisoblanadi. Biomassani anaerob qayta ishlash paytida biogaz qurilmasida maishiy iste’molchilar tomonidan tabiiy yoki suyultirilgan neft gazi (LPG) o‘rniga foydalaniladi yoxud uni issiqlik yoki elektr energiyasiga aylantirish mumkin. Ishlab chiqarilgan Isrofgarchilik ayniksa neft, ko’mir, kaliy tuzi, qurilish materiallari kora va rangli metallar, tog’ kimiyoviy hom ashyolarni qazib olishda ko’plab roybermoqda. Dunyoda juda ko’p neft konlaridan neftning 50-60%i qazib olinib qolgan qisimi olib ketmokda. Shunday qilib hozirgi kunda yersharining litosferasidan har yili 150 mlrd.t. ruda qazib olinadi va undan kerakli elementlar ajratib olinib qolgan 95-98% atrof muxitga tashlanadi. Shamol generatorlari. Shamol energiyasidan mexanik yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin. Bu energiya esa, bevosita shamol tezligiga bog‘liq. Shamol generatorining standart turbinasi quvursimon po‘lat tirgakda joylashgan uch parrakli rotordan iboratdir. Burilish mexanizmi rotorni shamol esayotgan tomonga yo‘naltirib turadi. Rotor reduktor va asinxron generatorni ishga tushiradi. Shamol generatori sekundiga 3-4 metrdan yuqori tezlikda ishlaydi. Uning maksimal ishlash tezligi sekundiga 25- 30 metrni tashkil etadi.Shamol generatorlaridan foydalanishning afzalliklari: 1. Ishlab chiqarilgan elektr energiyasining narxi yoqilg‘i narxlarining o‘zgarishiga bog‘liq emas. 2. Foydalanish xarajatlari past. 3. Zararli chiqindilar chiqarmaydi. Shamol generatorlaridan foydalanishning kamchiliklari: 1. Mustaqil ishlashi uchun zahira ta’minot manbai kerak bo‘ladi, ya’ni energiya ishlab chiqarish shamolning kuchiga bog‘liq. 2. Boshlang‘ich kapital sarflanishi darajasi yuqori. 3. Shovqin chiqarishi va vizual ta’siri katta. Biomassadan foydalanish. Chorvachilik va oziq-ovqat sanoatining organik chiqindilari biogaz ishlab chiqarish xom ashyosi hisoblanadi. Biomassani anaerob qayta ishlash paytida biogaz qurilmasida maishiy iste’molchilar tomonidan tabiiy yoki suyultirilgan neft gazi (LPG) o‘rniga foydalaniladi yoxud uni issiqlik yoki elektr energiyasiga aylantirish mumkin. Ishlab chiqarilgan biogaz tarkibida 60-70 foiz metan (CH4), 30-40 foiz uglerod oksidi (CO2) va 500 ppm (promill) vodorod sulfid (H2S) bor. Biogaz moslamalarida foydalaniladigan biomassaning 80-90 foizi go‘ngdan - sutchilik fermasi va qushxonlarning organik chiqindilari qo‘shilgan holda tayyorlanadi. Qoramollarning bir tonna go‘ngidan 25 m3 , parrandachilik go‘ngidan 190 m3 , sanoat chiqindilaridan 130 m3 biogaz ishlab chiqarilishi mumkin. Biogaz ishlab chiqarishda go‘ng yig‘ish uchun, odatda, qoramollarni fermalarda boqish talab etiladi. Biogaz moslamalaridan foydalanish quyidagi afzalliklarga ega: 1. Biogaz CO2 ga qaraganda neytral yoqilg‘i hisoblanadi, undan foydalanish esa, atmosferada organik chiqindilarni achitishda yuzaga keladigan metan gazi miqdorining ko‘payishini oldini oladi. 2. Achitilgan biomassadan olinadigan o‘g‘itlarning qiymati miqdori boshlang‘ich xomashyonikidan anchayuqori. 3. Fermerlarga qarashli yerlarda oziqa moddalarini ekologik xavfsiz va iqtisodiy foydali uslubda, ikkilamchi qayta ishlash - qattiq biomassani biogaz olish uchun achitishning afzalligi hisoblanadi. Tabiiy resurslar Tugaydigan Tugamaydigan Tiklanmay- digan Tiklanadigan Iqlim Yer, o’simliklar, hayvonot, bir Kosmik Atmosfera havosi, shamol Yer osti boyliklari Quyosh radiatsiyasi, dengiz oqimi biogaz tarkibida 60-70 foiz metan (CH4), 30-40 foiz uglerod oksidi (CO2) va 500 ppm (promill) vodorod sulfid (H2S) bor. Biogaz moslamalarida foydalaniladigan biomassaning 80-90 foizi go‘ngdan - sutchilik fermasi va qushxonlarning organik chiqindilari qo‘shilgan holda tayyorlanadi. Qoramollarning bir tonna go‘ngidan 25 m3 , parrandachilik go‘ngidan 190 m3 , sanoat chiqindilaridan 130 m3 biogaz ishlab chiqarilishi mumkin. Biogaz ishlab chiqarishda go‘ng yig‘ish uchun, odatda, qoramollarni fermalarda boqish talab etiladi. Biogaz moslamalaridan foydalanish quyidagi afzalliklarga ega: 1. Biogaz CO2 ga qaraganda neytral yoqilg‘i hisoblanadi, undan foydalanish esa, atmosferada organik chiqindilarni achitishda yuzaga keladigan metan gazi miqdorining ko‘payishini oldini oladi. 2. Achitilgan biomassadan olinadigan o‘g‘itlarning qiymati miqdori boshlang‘ich xomashyonikidan anchayuqori. 3. Fermerlarga qarashli yerlarda oziqa moddalarini ekologik xavfsiz va iqtisodiy foydali uslubda, ikkilamchi qayta ishlash - qattiq biomassani biogaz olish uchun achitishning afzalligi hisoblanadi. Tabiiy resurslar Tugaydigan Tugamaydigan Tiklanmay- digan Tiklanadigan Iqlim Yer, o’simliklar, hayvonot, bir Kosmik Atmosfera havosi, shamol Yer osti boyliklari Quyosh radiatsiyasi, dengiz oqimi Foydali kazilmalarga rudali va rudasiz metallar, neft, gaz, ko’mir, torf, yer osti suvlari kiradi. Foydali qazilmalar insoniyat va uning xo’jaligi, taraqiyoti uchun energiya va ekilgi manbai bulib, yildan- yilga undan foydalanish ortib bormoqda. Agar so’nggi 25 yil ichida dunyoda ko’mirga bo’lgan talab 2 marta, temir rudasiga 3 marotaba, neft va gazga bo’lgan talab 6 marotaba, marganes, kaliy, fosfor,tuzlariga talab 2-3 marotaba oshgan bo’lsa shu davrga aholining ulushi 40% tashkil kildi. Hozir dunyoda har yili 150 mlrd. t. mineral hom ashyo qazib olinmoqda. Tabiiy kurash oqibatida daryolar orqali dengiz, okeanlariga har yili 15 mlrd. t. tog’ jinslarini oqizib ketmoqda, 3-4 mlrd. t. atmosfera havosiga Foydali kazilmalarga rudali va rudasiz metallar, neft, gaz, ko’mir, torf, yer osti suvlari kiradi. Foydali qazilmalar insoniyat va uning xo’jaligi, taraqiyoti uchun energiya va ekilgi manbai bulib, yildan- yilga undan foydalanish ortib bormoqda. Agar so’nggi 25 yil ichida dunyoda ko’mirga bo’lgan talab 2 marta, temir rudasiga 3 marotaba, neft va gazga bo’lgan talab 6 marotaba, marganes, kaliy, fosfor,tuzlariga talab 2-3 marotaba oshgan bo’lsa shu davrga aholining ulushi 40% tashkil kildi. Hozir dunyoda har yili 150 mlrd. t. mineral hom ashyo qazib olinmoqda. Tabiiy kurash oqibatida daryolar orqali dengiz, okeanlariga har yili 15 mlrd. t. tog’ jinslarini oqizib ketmoqda, 3-4 mlrd. t. atmosfera havosiga ko’tarilmoqda. Inson kerakli qazilmalarni o’zlashtirish oqibatida 1500-2000 mlrd. t. tog’ jinslari bir joydan ikkinchi joyga joylashtiriladi. BMT ning ma’lumotiga qaraganda, dunyoda yiliga 32 mlrd. t. ko’mir 2.6 mlrd. t. neft, 6 mlrd. t. temir rudasi, 3.6 mln. t. xrom rudasi, 7.3mln.t. mis rudasi, 3-4mln.t. qo’rg’oshin rudasi, 159 mln. t. tuz, 120 mln. t. fosfotlar, 1.2mln. t. uran, simob, molebdan, nikel, kumush, oltin, platina rudalari kazib olinmokda. Mutaxassislarning bergan ma’lumotlariga ko’ra, agar qazilma boyligidan hozirgi sur’atdan foydalanilsa, oltin 30-35yilda, rux 36: surma -70: kaliy-40: uran-47: mis -66: simob-70: ko’mir, neft, gaz, 150 yilda tugab qolishi mumkin. Shu sababli ko’pgina rivojlangan mamlakatlar: Yaponiya, Angliya, Germaniya, Italiya, Gollandiya, Belgiya va boshka mamlakatlarda hom ashyo, yer osti boyliklari yetishmasligi oqibatida ikkilamchi chikindilarni kayta ishlash va boshka mamlakatlarning boyliklaridan foydalanilmoqdalar. Fan texnikaning rivojlanishi, olimlarni yana hom yangi mineral konlarni kashf qilishga majbur qilmoqda. Masalan, Yaponiya olimlarining ma’lumotlariga ko’ra, okean tagidagi metall konsentrasiyalari hisobiga dunyo sanoatini hozirgi iste’mol darajasi mis bilan 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil marganes bilan 14 000 yil ta’minlash mumkin. Bu boyliklardan dunyo sanoati extiyoj uchun 1% dan 20 % gacha foydalanilmoqda. Bundan tashkari yer osti minerallari ko’pchilik hollarda 1 yoki 2 metall hisobga qazib olinib qolgan qismi atrof muxitga tashlab yuboriladi. Masalan, 100t. granitdan 8.alyuminiy, 5t. rux, 0.5 t.titan, 80 kg. marganes, 30 kg. xrom, 17 kg, nikel, 14 kg. vanadiy ajratib olish mumkin. Isrofgarchilik ayniksa neft, ko’mir, kaliy tuzi, qurilish materiallari kora va rangli metallar, tog’ kimiyoviy hom ashyolarni qazib olishda ko’plab ro’y bermoqda. Dunyoda juda ko’p neft konlaridan neftning 50-60%i qazib olinib qolgan qisimi olib ketmokda. Shunday qilib hozirgi kunda yer sharining litosferasidan har yili 150 mlrd.t. ruda qazib olinadi va undan kerakli elementlar ajratib olinib qolgan 95-98% atrof muxitga tashlanadi. ko’tarilmoqda. Inson kerakli qazilmalarni o’zlashtirish oqibatida 1500-2000 mlrd. t. tog’ jinslari bir joydan ikkinchi joyga joylashtiriladi. BMT ning ma’lumotiga qaraganda, dunyoda yiliga 32 mlrd. t. ko’mir 2.6 mlrd. t. neft, 6 mlrd. t. temir rudasi, 3.6 mln. t. xrom rudasi, 7.3mln.t. mis rudasi, 3-4mln.t. qo’rg’oshin rudasi, 159 mln. t. tuz, 120 mln. t. fosfotlar, 1.2mln. t. uran, simob, molebdan, nikel, kumush, oltin, platina rudalari kazib olinmokda. Mutaxassislarning bergan ma’lumotlariga ko’ra, agar qazilma boyligidan hozirgi sur’atdan foydalanilsa, oltin 30-35yilda, rux 36: surma -70: kaliy-40: uran-47: mis -66: simob-70: ko’mir, neft, gaz, 150 yilda tugab qolishi mumkin. Shu sababli ko’pgina rivojlangan mamlakatlar: Yaponiya, Angliya, Germaniya, Italiya, Gollandiya, Belgiya va boshka mamlakatlarda hom ashyo, yer osti boyliklari yetishmasligi oqibatida ikkilamchi chikindilarni kayta ishlash va boshka mamlakatlarning boyliklaridan foydalanilmoqdalar. Fan texnikaning rivojlanishi, olimlarni yana hom yangi mineral konlarni kashf qilishga majbur qilmoqda. Masalan, Yaponiya olimlarining ma’lumotlariga ko’ra, okean tagidagi metall konsentrasiyalari hisobiga dunyo sanoatini hozirgi iste’mol darajasi mis bilan 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil marganes bilan 14 000 yil ta’minlash mumkin. Bu boyliklardan dunyo sanoati extiyoj uchun 1% dan 20 % gacha foydalanilmoqda. Bundan tashkari yer osti minerallari ko’pchilik hollarda 1 yoki 2 metall hisobga qazib olinib qolgan qismi atrof muxitga tashlab yuboriladi. Masalan, 100t. granitdan 8.alyuminiy, 5t. rux, 0.5 t.titan, 80 kg. marganes, 30 kg. xrom, 17 kg, nikel, 14 kg. vanadiy ajratib olish mumkin. Isrofgarchilik ayniksa neft, ko’mir, kaliy tuzi, qurilish materiallari kora va rangli metallar, tog’ kimiyoviy hom ashyolarni qazib olishda ko’plab ro’y bermoqda. Dunyoda juda ko’p neft konlaridan neftning 50-60%i qazib olinib qolgan qisimi olib ketmokda. Shunday qilib hozirgi kunda yer sharining litosferasidan har yili 150 mlrd.t. ruda qazib olinadi va undan kerakli elementlar ajratib olinib qolgan 95-98% atrof muxitga tashlanadi. Qazilma boyliklarni qidirib topish, qayta ishlash va tashish jarayonida yer yuzasi strukturasi buziladi xosildor maydonlar qiskaradi, o’simliklar nobud bo’ladi, tuproq eroziyasi tezlashadi, oqibatda yaroqsiz yerlar maydoni oshadi. Shunday qilib yerlar hozir dunyoda 10 mln. gektarni tashkil qilsa, 2 000 yilga borib 5-6 barobar oshadi. Masalan, 1 t. temir olish uchun 5-6 t. ruda, 1 t. qo’rgoshin olish uchun 60-90 t, 1 t. rux olish uchun 80-100 t. 1 tn. mis olish uchun 100-140 t, 1 t. mis olish uchun esa 60 000-80000 t. ruda ishlatiladi. hozir yer yuzasida millionlab tonna metallurgiya shakllari, issiklik elektr stansiyalaridan chiqqan ko’plab tog’ uyumlarini tashkil qilgan. Hisoblarga ko’ra so’nggi 100 yil ichida dunyoda 20 mlrd.t. dan ortiq shpak, 3mlrd.t. kul, 17 mln. t. mish’yak, 1 mln. t. nikel, 1 mln. t. kobot va boshqa foydali elementlar chikarib tashlangan. Zarafshon shaxridagi Muruntov oltin konidan qazib olinayotgan chigitdan qazib olinayotgan chigitlar tashlanadigan maydoncha 5 200 ga maydonni tashkil qilib, hozirgi kunda bu maydon to’lib bitgan. Ikkinchisini maydoni 6 200 ga ni tashkil qiladi. Chiqindining tarkibida natriy seonidi 150 mg/l, temir birikmasi 9 mg/l, mis 5.5 nikel-17 :: kobot-0. 25 sink-0.5: molebdan-17: mish’yak-2.5: alyuminiy-25: qo’rgoshin 3mg/l tashkil qiladi. O’zbekiston zaminida mavjud bo’lgan boyliklarda ega davlatlar jahon haritasida ko’p emas. Bu boyliklarning kuchiligi ham ishga solinmagan. Bu esa butun dunyoga mashhur chet el komponentlari va banklarining e’tiborini jalb etishi aniq. O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan faxrlanadi. Bu yerda mashhur Mendeleev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma zaxiralari va madan namoyon bo’lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100ga yaqin mineral-hom ashyo turlarini o’z ichiga oladi. Shundan 60dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900dan ortiq kon qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 mlr. AQSH dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral hom-ashyo potensial 3,3 trilion AQSH dollaridan ortiqroq baholanayotganini ham aytib Qazilma boyliklarni qidirib topish, qayta ishlash va tashish jarayonida yer yuzasi strukturasi buziladi xosildor maydonlar qiskaradi, o’simliklar nobud bo’ladi, tuproq eroziyasi tezlashadi, oqibatda yaroqsiz yerlar maydoni oshadi. Shunday qilib yerlar hozir dunyoda 10 mln. gektarni tashkil qilsa, 2 000 yilga borib 5-6 barobar oshadi. Masalan, 1 t. temir olish uchun 5-6 t. ruda, 1 t. qo’rgoshin olish uchun 60-90 t, 1 t. rux olish uchun 80-100 t. 1 tn. mis olish uchun 100-140 t, 1 t. mis olish uchun esa 60 000-80000 t. ruda ishlatiladi. hozir yer yuzasida millionlab tonna metallurgiya shakllari, issiklik elektr stansiyalaridan chiqqan ko’plab tog’ uyumlarini tashkil qilgan. Hisoblarga ko’ra so’nggi 100 yil ichida dunyoda 20 mlrd.t. dan ortiq shpak, 3mlrd.t. kul, 17 mln. t. mish’yak, 1 mln. t. nikel, 1 mln. t. kobot va boshqa foydali elementlar chikarib tashlangan. Zarafshon shaxridagi Muruntov oltin konidan qazib olinayotgan chigitdan qazib olinayotgan chigitlar tashlanadigan maydoncha 5 200 ga maydonni tashkil qilib, hozirgi kunda bu maydon to’lib bitgan. Ikkinchisini maydoni 6 200 ga ni tashkil qiladi. Chiqindining tarkibida natriy seonidi 150 mg/l, temir birikmasi 9 mg/l, mis 5.5 nikel-17 :: kobot-0. 25 sink-0.5: molebdan-17: mish’yak-2.5: alyuminiy-25: qo’rgoshin 3mg/l tashkil qiladi. O’zbekiston zaminida mavjud bo’lgan boyliklarda ega davlatlar jahon haritasida ko’p emas. Bu boyliklarning kuchiligi ham ishga solinmagan. Bu esa butun dunyoga mashhur chet el komponentlari va banklarining e’tiborini jalb etishi aniq. O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan faxrlanadi. Bu yerda mashhur Mendeleev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma zaxiralari va madan namoyon bo’lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100ga yaqin mineral-hom ashyo turlarini o’z ichiga oladi. Shundan 60dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900dan ortiq kon qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 mlr. AQSH dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral hom-ashyo potensial 3,3 trilion AQSH dollaridan ortiqroq baholanayotganini ham aytib o’tish kerak. G’oyat muhim strategik manbalar-neft va gaz kondensati, tabiiy gaz bo’yicha 155ta istiqbolli kon, qimmat baho metallar bo’yicha- 40dan ortiq, rangli, nodir va radiaktiv metallar bo’yicha – 40, kon chilik-kimyo hom ashyosi bo’yicha 15ta kon qidirib topilgan. Qidirib topilgan foydali qazilmalarning hozirgi darajasi va u bilan bog’liq holda qimmat baho, rangli va nodir metallar, barcha turdagi yonilg’i zaxiralari – neft va gaz kondensati, tabiiy gaz, ko’pgina mineral-hom ashyo va qurilish materiallari xillarining g’oyat boy konlarini o’zlashtirish respublikaning kelajagiga ishonch bilan qarash imkonini bermoqda. Har yili respublika konlaridan taxminan 5,5 mlr. Dollarlik miqdorda foydali qazilmalar olinmoqda va ular yoniga 6,0-7,0 mlr. Dollarlik yangi zaxiralar qo’shilmokda. Bir qator foydali qazilmalar, chunonchi, oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram, kalshe tuzlari, fosforitlar, kaolinlar bo’yicha O’zbekiston tasdiqlangan zaxiralar va istiqbolli rudalar jihatidan MDXdagina emas, balki butun dunyoda ham yetakchi o’rinni egallaydi. Masalan, oltin zaxiralari bo’yicha respublika dunyoda 4-o’rinda, uni qazib olish buyicha 4-o’rinda, mis zaxiralari bo’yicha 10-11 o’rinda, uran zaxirasi bo’yicha 7-8-o’rinda turadi. O’zbekiston noyob yonilg’i – energetika resurslariga ega. Qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trilion m3 ga yaqin, ko’mir – 2 mlr. tonnadan ortiq. 160dan ortiq neft koni mavjud. Neft, gaz va kondensat zaxiralari o’z extiyojlarimizni to’la ta’minlabgina qolmay, shu bilan birga energiya manbaalarini eksport qilish imkonini ham beradi. Hozir kapital mablag sarflashning eng foydali soxalaridan biri bo’lib qoldi. Mutaxasislar baxolashiga, O’zbekistonning yer ostiga juda katta neft va gaz qatlamlari bor. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Surxandaryo, Fargona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zaxiralari bir trilion AQSH dollaridan ziyod baholanmoqda. O’zbekistonda ko’mir Angren, Shargun va Baysun konlarida qazib chiqariladi. Ularning umumiy zaxirasi – 2 mlr. tonna. Ko’mir bilan birga juda qimmat baho mineral-hom ashyo zaxiralari: kaolinlar, ohaktoshlar, kvars quzimlar, tosh qotishmalar va kam uchraydigan boshqa elementlar ham qazib o’tish kerak. G’oyat muhim strategik manbalar-neft va gaz kondensati, tabiiy gaz bo’yicha 155ta istiqbolli kon, qimmat baho metallar bo’yicha- 40dan ortiq, rangli, nodir va radiaktiv metallar bo’yicha – 40, kon chilik-kimyo hom ashyosi bo’yicha 15ta kon qidirib topilgan. Qidirib topilgan foydali qazilmalarning hozirgi darajasi va u bilan bog’liq holda qimmat baho, rangli va nodir metallar, barcha turdagi yonilg’i zaxiralari – neft va gaz kondensati, tabiiy gaz, ko’pgina mineral-hom ashyo va qurilish materiallari xillarining g’oyat boy konlarini o’zlashtirish respublikaning kelajagiga ishonch bilan qarash imkonini bermoqda. Har yili respublika konlaridan taxminan 5,5 mlr. Dollarlik miqdorda foydali qazilmalar olinmoqda va ular yoniga 6,0-7,0 mlr. Dollarlik yangi zaxiralar qo’shilmokda. Bir qator foydali qazilmalar, chunonchi, oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram, kalshe tuzlari, fosforitlar, kaolinlar bo’yicha O’zbekiston tasdiqlangan zaxiralar va istiqbolli rudalar jihatidan MDXdagina emas, balki butun dunyoda ham yetakchi o’rinni egallaydi. Masalan, oltin zaxiralari bo’yicha respublika dunyoda 4-o’rinda, uni qazib olish buyicha 4-o’rinda, mis zaxiralari bo’yicha 10-11 o’rinda, uran zaxirasi bo’yicha 7-8-o’rinda turadi. O’zbekiston noyob yonilg’i – energetika resurslariga ega. Qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trilion m3 ga yaqin, ko’mir – 2 mlr. tonnadan ortiq. 160dan ortiq neft koni mavjud. Neft, gaz va kondensat zaxiralari o’z extiyojlarimizni to’la ta’minlabgina qolmay, shu bilan birga energiya manbaalarini eksport qilish imkonini ham beradi. Hozir kapital mablag sarflashning eng foydali soxalaridan biri bo’lib qoldi. Mutaxasislar baxolashiga, O’zbekistonning yer ostiga juda katta neft va gaz qatlamlari bor. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Surxandaryo, Fargona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zaxiralari bir trilion AQSH dollaridan ziyod baholanmoqda. O’zbekistonda ko’mir Angren, Shargun va Baysun konlarida qazib chiqariladi. Ularning umumiy zaxirasi – 2 mlr. tonna. Ko’mir bilan birga juda qimmat baho mineral-hom ashyo zaxiralari: kaolinlar, ohaktoshlar, kvars quzimlar, tosh qotishmalar va kam uchraydigan boshqa elementlar ham qazib olinmoqda. Ular hozirgi ishlab chiqarishlarning ko’pgina turlarini rivojlantirish uchun kuchli xam ashyo bazasi bo’lib hizmat qiladi. O’zbekiston dunyodagi juda katta oltin, kumush va boshqa qimmat baho hamda yer bag’rida kam uchraydigan metallar zaxiralariga ega bo’lgan davlatlar jumlasiga kiradi. Navoi azot kombinati o’zining zaxarli chigitlarini (570000m.) 50 ga maydonga ega bo’lgan xavzalariga oqizmokda. Uning asosini polimerlar 25% rodonitlar-10%, qattiq aralashmalar tashkil qiladi. Tarikbida seonit -50 mg/l, ammiak-150, sul’fat tuzlari 15000, mis- 2500mg/l tashkil qiladi. Navoiy elektrokimyo zavodining chiqindisi 7 mln. 800 000 m. kubni tashkil qilib 125 ga maydonni egallab turibdi. Tarkibi o’ta murakkab organik birikmalardan iborat. Atrof muxitni toza saqlash maqsadida va tabiiy yoqilgi resurslarini tejash borasida so’nggi yillarda vodoroddan foydalanish muammosi yuzaga keldi. Uning afzalligi shundaki, birinchidan zapasi cheklanmagan sanoat miqyosida ishlab chiqarish tobora oshib bormoqda. Ikkinchidan u universal yoqilg’i hisoblanib elektr ishlab chiqarishda, avtotranstport, aviatsiya, dengiz transportida suyuk, gaz holida ishlatish mumkin. Keyingi paytlarda bioenergetikaga ham katta e’tibor berilmoqda. Bioenergetikada chorvachilik, parrandachilik, cho’chqachilik korxonalaridan chiqayotgan go’ng, axlatxona mikroorganizmlar, bakteriyalar, chuvalchanglar yordamida chiritilib tabiiy gaz va biogumus olinadi. 1 tonna quruq bo’lgan go’ngdan 400-6 m.kub biogaz ajratib olish mumkin. O’zbekistonda har yili 19mln. t. go’ng vujudga keladi. 1 tonna quruq barg, o’simlik qoldiqlari 300-500 m. kub. biogaz beradi. 50-100 kg biogumus hosil bo’ladi. O’zbekiston zaminida 94 dan ortiq mineral hom ashyolarining 850 konlari qidirib topilib ishga tushirilgan. Qidirib aniqlangan yoqilgi energetika, tog’ rudalari va kimyo hom ashyolari, qurilish ashyolari, yer osti ichimlik suv konlarida 370 ta neft-gaz va 290 ta yer osti suv konlaridan foydalanilmoqda. olinmoqda. Ular hozirgi ishlab chiqarishlarning ko’pgina turlarini rivojlantirish uchun kuchli xam ashyo bazasi bo’lib hizmat qiladi. O’zbekiston dunyodagi juda katta oltin, kumush va boshqa qimmat baho hamda yer bag’rida kam uchraydigan metallar zaxiralariga ega bo’lgan davlatlar jumlasiga kiradi. Navoi azot kombinati o’zining zaxarli chigitlarini (570000m.) 50 ga maydonga ega bo’lgan xavzalariga oqizmokda. Uning asosini polimerlar 25% rodonitlar-10%, qattiq aralashmalar tashkil qiladi. Tarikbida seonit -50 mg/l, ammiak-150, sul’fat tuzlari 15000, mis- 2500mg/l tashkil qiladi. Navoiy elektrokimyo zavodining chiqindisi 7 mln. 800 000 m. kubni tashkil qilib 125 ga maydonni egallab turibdi. Tarkibi o’ta murakkab organik birikmalardan iborat. Atrof muxitni toza saqlash maqsadida va tabiiy yoqilgi resurslarini tejash borasida so’nggi yillarda vodoroddan foydalanish muammosi yuzaga keldi. Uning afzalligi shundaki, birinchidan zapasi cheklanmagan sanoat miqyosida ishlab chiqarish tobora oshib bormoqda. Ikkinchidan u universal yoqilg’i hisoblanib elektr ishlab chiqarishda, avtotranstport, aviatsiya, dengiz transportida suyuk, gaz holida ishlatish mumkin. Keyingi paytlarda bioenergetikaga ham katta e’tibor berilmoqda. Bioenergetikada chorvachilik, parrandachilik, cho’chqachilik korxonalaridan chiqayotgan go’ng, axlatxona mikroorganizmlar, bakteriyalar, chuvalchanglar yordamida chiritilib tabiiy gaz va biogumus olinadi. 1 tonna quruq bo’lgan go’ngdan 400-6 m.kub biogaz ajratib olish mumkin. O’zbekistonda har yili 19mln. t. go’ng vujudga keladi. 1 tonna quruq barg, o’simlik qoldiqlari 300-500 m. kub. biogaz beradi. 50-100 kg biogumus hosil bo’ladi. O’zbekiston zaminida 94 dan ortiq mineral hom ashyolarining 850 konlari qidirib topilib ishga tushirilgan. Qidirib aniqlangan yoqilgi energetika, tog’ rudalari va kimyo hom ashyolari, qurilish ashyolari, yer osti ichimlik suv konlarida 370 ta neft-gaz va 290 ta yer osti suv konlaridan foydalanilmoqda. Birgina kuy dumaloq gaz konlarining sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan zaxirasiz 143.7 mlrd/m kub. Neft 54.2 mln/tn. kondenit-67.4 mln.tn. Respublikaning umumiy uglevodorod hom ashyo zaxirasi quyidagicha:- gaz-1828mlrd/m. kub. (taxminiy xisoblar-2970 mlrd/m.kub)- kondensat- 136mln/t. (taxminiy xisob-175 mln.tn.)- neft 103mln. t. (taxminiy xisob-435 mln.t) Respublikamizning 20 dan ortik maskanlarida toshko’mir zaxiralari yuzasidan biologik qidiruv ishlari o’tqazilgan va uning zaxirasi 3500 mln. t. deb taxmin qilinmoqda. Bu konlarning katta zaxirasi Angren, Shartun, Boysunda joylashgan. Angren toshko’mir konining zaxirasi 1885 mln. t. bo’lib, har yili 5 mln. t. qazib olinmoqda. Ochiq holda qazib olish 10 mln. t. ga teng yetkazish tadbir choralari ko’rilmoqda. Shortun, Boysun konlarining zaxirasi 60 mln. t. deb baholanadi. Fargona vodiysida topilgan qora ko’mir zaxirasi esa 30-35mln. t. deb taxmin qilinmoqda. Mamlakatimizda 32 tur rangli metallarning 33 ta koni ishga tushirilib 16ta tog’ mutallurgiya korxonalari faoliyat kursatmoqda. 27 ta oltin zaxiralari mavjud konlardan 16 tasida qidiruv ishlari olib borilib 7 tasi ishlatilmoqda. Respublikamizda fosforidlarning zaxirasi 100 mln. t. deb baholanmoqda. Fosfor o’g’itlari ishlab chiqaruvchi zavodlar Qozog’istondan keltirilayotgan hom ashyo hisobiga ishlamoqda. 5 dan ortiq volfram konlarida qidiruv ishlari o’tqazilib, shundan 2tasi foydalanilmoqda. Respublika xududida 32 ta mineral shifobaxsh suv konlari aniqlangan bo’lib shundan12 tasida shifoxonalar, kurortlar tashkil qilingan va 9 ta zavodda qadoklanmoqda. Yer osti boyliklarini qazib olishda juda katta nobudgarchilikka yo’l quyilmoqda. Shortun ko’mir konidan olinayotgan hom ashyoning 25% muhitga tog’ jinslari bilan chiqib ketadi. Qattiq chiqitlar 100 mln. t. bo’lib, shundan 60 mln. t. si fosforgips, suyuk chiqindilar, 10 mln. m. kub. Bu chiqindilar bir necha o’n ming ga maydonni tashkil qiladi. Har yili birgina Angren ko’mir konidan 6 Birgina kuy dumaloq gaz konlarining sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan zaxirasiz 143.7 mlrd/m kub. Neft 54.2 mln/tn. kondenit-67.4 mln.tn. Respublikaning umumiy uglevodorod hom ashyo zaxirasi quyidagicha:- gaz-1828mlrd/m. kub. (taxminiy xisoblar-2970 mlrd/m.kub)- kondensat- 136mln/t. (taxminiy xisob-175 mln.tn.)- neft 103mln. t. (taxminiy xisob-435 mln.t) Respublikamizning 20 dan ortik maskanlarida toshko’mir zaxiralari yuzasidan biologik qidiruv ishlari o’tqazilgan va uning zaxirasi 3500 mln. t. deb taxmin qilinmoqda. Bu konlarning katta zaxirasi Angren, Shartun, Boysunda joylashgan. Angren toshko’mir konining zaxirasi 1885 mln. t. bo’lib, har yili 5 mln. t. qazib olinmoqda. Ochiq holda qazib olish 10 mln. t. ga teng yetkazish tadbir choralari ko’rilmoqda. Shortun, Boysun konlarining zaxirasi 60 mln. t. deb baholanadi. Fargona vodiysida topilgan qora ko’mir zaxirasi esa 30-35mln. t. deb taxmin qilinmoqda. Mamlakatimizda 32 tur rangli metallarning 33 ta koni ishga tushirilib 16ta tog’ mutallurgiya korxonalari faoliyat kursatmoqda. 27 ta oltin zaxiralari mavjud konlardan 16 tasida qidiruv ishlari olib borilib 7 tasi ishlatilmoqda. Respublikamizda fosforidlarning zaxirasi 100 mln. t. deb baholanmoqda. Fosfor o’g’itlari ishlab chiqaruvchi zavodlar Qozog’istondan keltirilayotgan hom ashyo hisobiga ishlamoqda. 5 dan ortiq volfram konlarida qidiruv ishlari o’tqazilib, shundan 2tasi foydalanilmoqda. Respublika xududida 32 ta mineral shifobaxsh suv konlari aniqlangan bo’lib shundan12 tasida shifoxonalar, kurortlar tashkil qilingan va 9 ta zavodda qadoklanmoqda. Yer osti boyliklarini qazib olishda juda katta nobudgarchilikka yo’l quyilmoqda. Shortun ko’mir konidan olinayotgan hom ashyoning 25% muhitga tog’ jinslari bilan chiqib ketadi. Qattiq chiqitlar 100 mln. t. bo’lib, shundan 60 mln. t. si fosforgips, suyuk chiqindilar, 10 mln. m. kub. Bu chiqindilar bir necha o’n ming ga maydonni tashkil qiladi. Har yili birgina Angren ko’mir konidan 6 mln. t. kaolin ham qazib olinadi, shuning 10-15% ishlab chiqarishga yuborilib, qolgan qismi tog’ jinslari bilan qo’shilib chiqarib tashlanmoqda. Shifobaxsh yer osti mineral suvlarining isrofgarchiligi xanuzgacha yuqoriligicha qolmoqda. 27 ta shifo maskanlarida shifobaxsh mineral suvlaridan foydalaniladi. Shifobaxsh suvlarni isrofgarchiligi (shifoxonalarda) 50%ni tashkil qiladi, o’zi oqar quduqlarda esa 30% dan yuqoridir. Shunday qilib, Respublikamizda tabiiy boyliklarni qo’riqlash tejab tergash, unumli foydalanish isrofgarchilikka chek qo’yish, hamda chiqimsiz texnologiyaga o’tish konsepsiyasi to’liqligicha ishlab chiqilganicha yo’q. Chiqindilar muammosi Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol qilish chiqindilaridan muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona va kompleks foydalanish hamda ekologik toza texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari, ayni chog‘da, dolzarb hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish industriyasi obyektlari chiqindilarni hosil qiluvchi, atrof- muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalar hisoblanadi. Shaharlarda qattiq maishiy chiqindilar va katta о‘lchamli axlatlar yig‘ilmoqda-ki, ular о‘z vaqtida va tо‘g‘ri olib chiqilmasa hamda zararsizlantirilmasa, atrof tabiiy muhitni jiddiy ifloslantirishi mumkin. Qattiq maishiy chiqindilarning chiqindixonalarda tо‘planib qolishi, changlarning hosil bо‘lishiga va yoqimsiz hidlarning tarqalishiga olib keladi. Bir qator mamlakatlarda chiqindilarni utilizatsiya qilish - kuydirish, poligonlarga kо‘mish yoki yig‘ish, shuningdek kompostlash texnologiyalari bilan amalga oshiriladi (1-jadval). О‘zbekistonda har yili 100 million tonnadan ortiq sanoat chiqindilari hosil bо‘ladi, ularning 14 % i toksik (zaharli) toifaga mansub hisoblanadi. Bundan tashqari, Respublikamiz hududida va unga yaqin hududlarda radioaktiv rudalarni qazib olish о‘tgan asrning 40-yillarida kuchaygan. Shu mln. t. kaolin ham qazib olinadi, shuning 10-15% ishlab chiqarishga yuborilib, qolgan qismi tog’ jinslari bilan qo’shilib chiqarib tashlanmoqda. Shifobaxsh yer osti mineral suvlarining isrofgarchiligi xanuzgacha yuqoriligicha qolmoqda. 27 ta shifo maskanlarida shifobaxsh mineral suvlaridan foydalaniladi. Shifobaxsh suvlarni isrofgarchiligi (shifoxonalarda) 50%ni tashkil qiladi, o’zi oqar quduqlarda esa 30% dan yuqoridir. Shunday qilib, Respublikamizda tabiiy boyliklarni qo’riqlash tejab tergash, unumli foydalanish isrofgarchilikka chek qo’yish, hamda chiqimsiz texnologiyaga o’tish konsepsiyasi to’liqligicha ishlab chiqilganicha yo’q. Chiqindilar muammosi Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol qilish chiqindilaridan muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona va kompleks foydalanish hamda ekologik toza texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari, ayni chog‘da, dolzarb hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish industriyasi obyektlari chiqindilarni hosil qiluvchi, atrof- muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalar hisoblanadi. Shaharlarda qattiq maishiy chiqindilar va katta о‘lchamli axlatlar yig‘ilmoqda-ki, ular о‘z vaqtida va tо‘g‘ri olib chiqilmasa hamda zararsizlantirilmasa, atrof tabiiy muhitni jiddiy ifloslantirishi mumkin. Qattiq maishiy chiqindilarning chiqindixonalarda tо‘planib qolishi, changlarning hosil bо‘lishiga va yoqimsiz hidlarning tarqalishiga olib keladi. Bir qator mamlakatlarda chiqindilarni utilizatsiya qilish - kuydirish, poligonlarga kо‘mish yoki yig‘ish, shuningdek kompostlash texnologiyalari bilan amalga oshiriladi (1-jadval). О‘zbekistonda har yili 100 million tonnadan ortiq sanoat chiqindilari hosil bо‘ladi, ularning 14 % i toksik (zaharli) toifaga mansub hisoblanadi. Bundan tashqari, Respublikamiz hududida va unga yaqin hududlarda radioaktiv rudalarni qazib olish о‘tgan asrning 40-yillarida kuchaygan. Shu davr mobaynida 150 ga yaqin radioaktiv ifloslanish maydonlari paydo bо‘ldi. О‘zbekistonning Andijon viloyatidan 30 kilometr uzoq masofada joylashgan Qirg‘iziston Respublikasining Maylu-Su daryosi qirg‘oqlari bо‘ylab joylashgan umumiy hajmi 2,5 million m3 bо‘lgan radioaktiv chiqindilar kо‘milgan 23 ta ombor va 13 ta balanslangan rudalar tо‘plamlari mintaqaviy ekologik falokat yuzaga kelishida katta xavfga ega. Sel kelishi va yer kо‘chishi hollari yuz berganda radioaktiv chiqindilar Maylu-Su, Qoradaryo va Sirdaryo suvlariga tushishi mumkin, bu esa 1,5 million kishi yashaydigan 300 km2 maydondagi О‘zbekiston hududini radioaktiv chiqindilar bilan ifloslanishiga olib keladi. Radioaktiv chiqindilar tarkibini radionuklidlar va sinov maydonlaridagi yadro portlashlar tashkil etadi. Radionuklidlar о‘zidan radioaktiv nur chiqaradigan elementlarning izotoplari hisoblanadi. Hozirgi paytda, Mayluu-Suu daryosi vodiysida reabilitatsiya ishlari davom etmoqda. Chiqindilar hosil bо‘ladigan korxonalar ustidan davlat nazoratini “Chiqindilar tо‘g‘risida” gi (2002 yil) Qonunga muvofiq, О‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qо‘mitasi amalga oshiradi. Jadval. Dunyo mamlakatlari bо‘yicha maishiy chiqindilarni utilizatsiya qilishning nisbiy kо‘rsatkichi, % 1-Jadval Mamlakat Kuydirish Chiqindixona- ga Chiqarish Kompost- lash Boshqa- lar Shveysariya 80 18 2 - Yaponiya 72 24.5 1.5 2 Shvetsiya 56 34 9.9 0.1 Belgiya 47 44 9 - Niderlandiya 40 44 15 1 davr mobaynida 150 ga yaqin radioaktiv ifloslanish maydonlari paydo bо‘ldi. О‘zbekistonning Andijon viloyatidan 30 kilometr uzoq masofada joylashgan Qirg‘iziston Respublikasining Maylu-Su daryosi qirg‘oqlari bо‘ylab joylashgan umumiy hajmi 2,5 million m3 bо‘lgan radioaktiv chiqindilar kо‘milgan 23 ta ombor va 13 ta balanslangan rudalar tо‘plamlari mintaqaviy ekologik falokat yuzaga kelishida katta xavfga ega. Sel kelishi va yer kо‘chishi hollari yuz berganda radioaktiv chiqindilar Maylu-Su, Qoradaryo va Sirdaryo suvlariga tushishi mumkin, bu esa 1,5 million kishi yashaydigan 300 km2 maydondagi О‘zbekiston hududini radioaktiv chiqindilar bilan ifloslanishiga olib keladi. Radioaktiv chiqindilar tarkibini radionuklidlar va sinov maydonlaridagi yadro portlashlar tashkil etadi. Radionuklidlar о‘zidan radioaktiv nur chiqaradigan elementlarning izotoplari hisoblanadi. Hozirgi paytda, Mayluu-Suu daryosi vodiysida reabilitatsiya ishlari davom etmoqda. Chiqindilar hosil bо‘ladigan korxonalar ustidan davlat nazoratini “Chiqindilar tо‘g‘risida” gi (2002 yil) Qonunga muvofiq, О‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qо‘mitasi amalga oshiradi. Jadval. Dunyo mamlakatlari bо‘yicha maishiy chiqindilarni utilizatsiya qilishning nisbiy kо‘rsatkichi, % 1-Jadval Mamlakat Kuydirish Chiqindixona- ga Chiqarish Kompost- lash Boshqa- lar Shveysariya 80 18 2 - Yaponiya 72 24.5 1.5 2 Shvetsiya 56 34 9.9 0.1 Belgiya 47 44 9 - Niderlandiya 40 44 15 1 Fransiya 36 47 8 9 Daniya 32 64 4 - Germaniya 28 69 2 1 Italiya 18.5 35 5.5 41 AQSH 8 82 - 10 Kanada 6 93 - 1 Ispaniya 5 76 19 - Buyuk Britaniya 2 2 98 - Rossiya va MDH 5 95 - - Nazorat savollari: 1. Tabiiy resurs tushunchasi nimani anglatadi? 2. Tabiiy resurslarning qanday turlari mavjud? 3. Tugaydigan tabiiy resurslarni sanab bering. 4. Tugamaydigan tabiiy resurslarga nimalar kiradi? 5. Chiqindilar deganda nimani tushunasiz? 6. О‘zbekistonning qaysi shaharlarida chiqindilar kо‘p tо‘planadi? 7. Radioaktiv chiqindi tushunchasini izohlab bering? 8. Radioaktiv chiqindilarning qanday xavfi bor? MAVZU: ATMOSFERA VA UNI MUHOFAZASI Reja 1.Atmosfera tarkibi. Fransiya 36 47 8 9 Daniya 32 64 4 - Germaniya 28 69 2 1 Italiya 18.5 35 5.5 41 AQSH 8 82 - 10 Kanada 6 93 - 1 Ispaniya 5 76 19 - Buyuk Britaniya 2 2 98 - Rossiya va MDH 5 95 - - Nazorat savollari: 1. Tabiiy resurs tushunchasi nimani anglatadi? 2. Tabiiy resurslarning qanday turlari mavjud? 3. Tugaydigan tabiiy resurslarni sanab bering. 4. Tugamaydigan tabiiy resurslarga nimalar kiradi? 5. Chiqindilar deganda nimani tushunasiz? 6. О‘zbekistonning qaysi shaharlarida chiqindilar kо‘p tо‘planadi? 7. Radioaktiv chiqindi tushunchasini izohlab bering? 8. Radioaktiv chiqindilarning qanday xavfi bor? MAVZU: ATMOSFERA VA UNI MUHOFAZASI Reja 1.Atmosfera tarkibi. 2.Atmosfera tuzilmasi. 3.Atmosferai floslanishi va tabiiy tozalanishi. 4.Atmosferani muxofazasi. Tayanch so’zlar: Atmosfera, energetik komplekslar, tabiiy ifloslanish, Atmosfera havosi ko’rinmas va elementlarga to’liq bo’lib, atrof muhitning abiotik omili sifatida ahamiyatga ega. Havo o’z ichiga 78 % azot, 21 % kislorod, 0,94 % argon, 0,03 % karbonat angidrid va boshqa gazlarni oladi. Karbonat angidrid gazi fotosintez jarayonini amalga oshirishda qatnashadi. Fotosintez karbonat angidrid, suv va quyosh nuri ta’sirida borib, uning mahsuloti glyukoza, kislorod va suv bug’idan iborat. Inson faoliyati karbonat angidrid gazini atmosferaga tashlanishini orttirib yubormoqda. Gaz, ko’mir va boshqa isitish neft mahsulotlari million yil oldin yashagan organizmlarning qoldiqlari bo’lib, ularning zahirasi kamayib bormoqda. Bu yoqilg’ilar ishlatilishi natijasida atmosferaga chiqsa, CO2 gazini miqdorini orttiradi va bu gaz bir qator muammolarni olib keladi. CO2 gazini miqdorini atmosferada oshishi avvalo, Yerda global isishga olib keladi. AQShdagi eng issiq iqlim Kaliforniyadagi O’lik vodiyda 1913 yil iyul oyida kuzatilgan. Yuqori harorat 570 C ni tashkil qilgan. Rekord darajadagi eng sovuq temperatura Antarktikada kuzatilib, - 890 C ni tashkil qilgan. 1-rasm. Ozon molekulalarining kislorod atomlaridan tashkil topganligi. Ular quyosh nuri va kislorod orasidagi kimyoviy jarayonlar natijasida shakllanadi. Global isish 1895- yildan 1995 - yilgacha Yerdagi o’rtacha kun harorat 100 yillik davr mobaynida 10C ga ko’tarilgani aniqlandi. Hech kim buning sababi insonlar faoliyati natijasi, yoki Yerning tabiiy ob- havosi natijasi 2.Atmosfera tuzilmasi. 3.Atmosferai floslanishi va tabiiy tozalanishi. 4.Atmosferani muxofazasi. Tayanch so’zlar: Atmosfera, energetik komplekslar, tabiiy ifloslanish, Atmosfera havosi ko’rinmas va elementlarga to’liq bo’lib, atrof muhitning abiotik omili sifatida ahamiyatga ega. Havo o’z ichiga 78 % azot, 21 % kislorod, 0,94 % argon, 0,03 % karbonat angidrid va boshqa gazlarni oladi. Karbonat angidrid gazi fotosintez jarayonini amalga oshirishda qatnashadi. Fotosintez karbonat angidrid, suv va quyosh nuri ta’sirida borib, uning mahsuloti glyukoza, kislorod va suv bug’idan iborat. Inson faoliyati karbonat angidrid gazini atmosferaga tashlanishini orttirib yubormoqda. Gaz, ko’mir va boshqa isitish neft mahsulotlari million yil oldin yashagan organizmlarning qoldiqlari bo’lib, ularning zahirasi kamayib bormoqda. Bu yoqilg’ilar ishlatilishi natijasida atmosferaga chiqsa, CO2 gazini miqdorini orttiradi va bu gaz bir qator muammolarni olib keladi. CO2 gazini miqdorini atmosferada oshishi avvalo, Yerda global isishga olib keladi. AQShdagi eng issiq iqlim Kaliforniyadagi O’lik vodiyda 1913 yil iyul oyida kuzatilgan. Yuqori harorat 570 C ni tashkil qilgan. Rekord darajadagi eng sovuq temperatura Antarktikada kuzatilib, - 890 C ni tashkil qilgan. 1-rasm. Ozon molekulalarining kislorod atomlaridan tashkil topganligi. Ular quyosh nuri va kislorod orasidagi kimyoviy jarayonlar natijasida shakllanadi. Global isish 1895- yildan 1995 - yilgacha Yerdagi o’rtacha kun harorat 100 yillik davr mobaynida 10C ga ko’tarilgani aniqlandi. Hech kim buning sababi insonlar faoliyati natijasi, yoki Yerning tabiiy ob- havosi natijasi ekanligini aniq aytolmaydi. Global isish qanday o’zgarishlarga sabab bo’lishi mumkin? Bo’ron soni oshishi mumkin. Muz qutblarining erishi boshlandi, bular dengiz suvi sathini ko’taradi va qirg’oqbo’yi hududlarini suvga g’arq qiladi. Ob-havoning isishi tropik kasalliklarni keltirib chiqarmoqda, misol uchun bezgak kasalligi ko’p tarqalishi kuzatilmoqda. Ozon qatlamining yemirilishi Yer yuzining 20 km balandlik qismi atmosfera bo’lagi bo’lib, u Ozon qatlami sanaladi. Ozon qatlami quyoshdan zararli ultirabinafsha nurlarini ushlab qoladi. Chunki, ultirabinafsha nurlar tirik hujayralarni zararlaydi. Har yili bahor fasli davomida ozon qatlamining vaqti-vaqti bilan yupqalashib borishi kuzatilmoqda. Ozon qatlamining yupqalashib borishi ozon qatlamining yemirilishi deyiladi. Ifloslangan gazlar bu muammoning asosiy sababi bo’lib, ayniqsa CFC ( xlor ftor uglerod ) muzliklar va sovuq hududlarning sovitish tizimida ishlatiladi. CFC havoga chiqarilgandan so’ng u toki ozon qatlamiga yetmaguncha atmosferada ko’tarilib boraveradi. CFC ozon qatlamiga kimyoviy ta’sir etadi va ozon molekulalarini parchalaydi. Ultirabinafsha nurlari Ozon qatlamining yemirilishi oqibatida Yer yuziga tushayotgan ultirabinafsha nurlarning miqdori oshib bormoqda. Ultirabinafsha nurlar insonlarda teri rakining oshishiga ham sabab bo’lmoqda. Bu yana boshqa organizmlarga ham ziyon yetkazishi mumkin. Ozon qatlami Yerdagi hayotni ta’minlash uchun juda muhim sanaladi, shu sabab butun dunyo davlatlari sanoatida CFC ni ishlatishni to’xtatishi lozim. ekanligini aniq aytolmaydi. Global isish qanday o’zgarishlarga sabab bo’lishi mumkin? Bo’ron soni oshishi mumkin. Muz qutblarining erishi boshlandi, bular dengiz suvi sathini ko’taradi va qirg’oqbo’yi hududlarini suvga g’arq qiladi. Ob-havoning isishi tropik kasalliklarni keltirib chiqarmoqda, misol uchun bezgak kasalligi ko’p tarqalishi kuzatilmoqda. Ozon qatlamining yemirilishi Yer yuzining 20 km balandlik qismi atmosfera bo’lagi bo’lib, u Ozon qatlami sanaladi. Ozon qatlami quyoshdan zararli ultirabinafsha nurlarini ushlab qoladi. Chunki, ultirabinafsha nurlar tirik hujayralarni zararlaydi. Har yili bahor fasli davomida ozon qatlamining vaqti-vaqti bilan yupqalashib borishi kuzatilmoqda. Ozon qatlamining yupqalashib borishi ozon qatlamining yemirilishi deyiladi. Ifloslangan gazlar bu muammoning asosiy sababi bo’lib, ayniqsa CFC ( xlor ftor uglerod ) muzliklar va sovuq hududlarning sovitish tizimida ishlatiladi. CFC havoga chiqarilgandan so’ng u toki ozon qatlamiga yetmaguncha atmosferada ko’tarilib boraveradi. CFC ozon qatlamiga kimyoviy ta’sir etadi va ozon molekulalarini parchalaydi. Ultirabinafsha nurlari Ozon qatlamining yemirilishi oqibatida Yer yuziga tushayotgan ultirabinafsha nurlarning miqdori oshib bormoqda. Ultirabinafsha nurlar insonlarda teri rakining oshishiga ham sabab bo’lmoqda. Bu yana boshqa organizmlarga ham ziyon yetkazishi mumkin. Ozon qatlami Yerdagi hayotni ta’minlash uchun juda muhim sanaladi, shu sabab butun dunyo davlatlari sanoatida CFC ni ishlatishni to’xtatishi lozim. Ozon qatlami yerdagi hayotni va Yer yuzini xavf – xatardan muhofaza etadi. Qayta ishlash Bu qayta foydalanishning bir ko’rinishi bo’lib, unda tabiiy resurslarni yoki tovarlarni o’zgartirib taqdim etishni o’z ichiga oladi. Qayta ishlanadigan materiallar o’z ichiga shishalar, metallar, qog’oz, plastmassa, hovli va oshxona jihozlarini qamrab oladi.2 Qayta ishlash va qayta foydalanishning farqi nimada? Plastiklarni boshqa materiallarga nisbatan qayta ishlash biroz qiyinroq. Chunki, ko’plab plastik turlaridan foydalanilmoqda. Har bir plastik konteynerlarida plastiklarni ishlashda foydalangan tur ko’rsatiladi va qayta ishlash kodi belgilanadi. Ko’plab plastik qoplar 2 yoki 4 plastik turidan ishlab chiqariladi. 6 va 7- turlar har doim ham qayta ishlanmaydi, chunki ular turli xil plastiklar aralashmasidan hosil qilingan. Qayta ishlashdan avval har bir plastik turi ehtiyotlik bilan ajratilish kerak. Atmosfera sayyoramizning gazsimon qobig’i hisoblanib, Yeryuzasi xar hil gazlar aralashmasi va suv bug’lari, changlardan tashkil topgan. Hozirgi yerning atmosfera qobig’i keyin paydo bo’lgan albatta, Atmosfera erning geologik tarixida yer qobig’ining tarkibiy qismlari bilan tirik organizmlar faoliyati o’rtasidagi geokimyoviy jarayonlar oqibatida litosferadan ajralib chiqqan gazsimon moddalardan tarkib topgan. Atmosferadagi gazlar tarkibi ancha turg’un: unda azot 78,08%,kislorod 20,95%,argon 0,93%,karbonat angidrid 0,032%. Boshqa gazlar (neon, geliy, metan, ksenon, radon va boshqalar) tahminan 0,01% ni tashkil etadi. Ana shu 1Peter Rillero, Dinah Zike. Ecology, 2005( 103-104;113-114-betlar ). Ozon qatlami yerdagi hayotni va Yer yuzini xavf – xatardan muhofaza etadi. Qayta ishlash Bu qayta foydalanishning bir ko’rinishi bo’lib, unda tabiiy resurslarni yoki tovarlarni o’zgartirib taqdim etishni o’z ichiga oladi. Qayta ishlanadigan materiallar o’z ichiga shishalar, metallar, qog’oz, plastmassa, hovli va oshxona jihozlarini qamrab oladi.2 Qayta ishlash va qayta foydalanishning farqi nimada? Plastiklarni boshqa materiallarga nisbatan qayta ishlash biroz qiyinroq. Chunki, ko’plab plastik turlaridan foydalanilmoqda. Har bir plastik konteynerlarida plastiklarni ishlashda foydalangan tur ko’rsatiladi va qayta ishlash kodi belgilanadi. Ko’plab plastik qoplar 2 yoki 4 plastik turidan ishlab chiqariladi. 6 va 7- turlar har doim ham qayta ishlanmaydi, chunki ular turli xil plastiklar aralashmasidan hosil qilingan. Qayta ishlashdan avval har bir plastik turi ehtiyotlik bilan ajratilish kerak. Atmosfera sayyoramizning gazsimon qobig’i hisoblanib, Yeryuzasi xar hil gazlar aralashmasi va suv bug’lari, changlardan tashkil topgan. Hozirgi yerning atmosfera qobig’i keyin paydo bo’lgan albatta, Atmosfera erning geologik tarixida yer qobig’ining tarkibiy qismlari bilan tirik organizmlar faoliyati o’rtasidagi geokimyoviy jarayonlar oqibatida litosferadan ajralib chiqqan gazsimon moddalardan tarkib topgan. Atmosferadagi gazlar tarkibi ancha turg’un: unda azot 78,08%,kislorod 20,95%,argon 0,93%,karbonat angidrid 0,032%. Boshqa gazlar (neon, geliy, metan, ksenon, radon va boshqalar) tahminan 0,01% ni tashkil etadi. Ana shu 1Peter Rillero, Dinah Zike. Ecology, 2005( 103-104;113-114-betlar ). tarkibning buzilishi, karbonat angidrid miqdorini ortishi va kislorod miqdorini kamayishi natijasida tirik organizmlar zarar ko’radi, ularning nafas olishi qiyinlashadi va boshqa fiziologik jarayonlarning buzilishiga olib keladi. Tabiat uchun atmosfera havosining ahamiyati juda katta. Atmosfera havosi nafas olish uchun kislorod, fotosintez uchun karbonat angidrid manbai hisoblanib, sayyorada suv bug’larini tashuvchi hisoblanib, tirik organizmlarni kosmik nurlanishdan saqlab turadi. Havo iqlimni idora etadi, havo uchib yuruvchi organizmlar uchun muhit bo’lib, tuproq unumdorligiga ta’sir yetadi, bir qancha kimyoviy jarayonlar roy berishiga imkon beradi. Havo kishilarga kimyoviy xom ashyo beradi. Undan energiya manbai sifatida foydalaniladi. Havo kislorodni yonish jarayoniga sabab bo’ladi. Yersharida kislorodsiz hayot bo’lishi mumkin emas. Kislorod quruqlikdagi o’simliklarning hayot faoliyati mahsulidir, o’simliklar fotosintez paytida suvni va karbonat angidridni yutib parchalab, atmosferaga erkin kislorod ajratib chiqaradi. Boshqa barcha tirik mavjudotlar kislorodni o’zlashtiradi xolos. Karbonat angidrid tirik organizmlarning nafas olishi, yoqilg’i yoqilishi, organik moddalarning chirishi va parchalanishi oqibatida atmosferaga tarqaladi. Atmosferadagi azot muhim biologik ahamiyatga ega. U azot to’plovchi bakteriyalar va ko’k-yashil suv o’tlari uchun ozuqa manbaidir. U boshqa o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi. Fiziologik nuqtai nazardan esa atmosfera bosimini ushlab turib hayot jarayonlarini amalga oshishiga imkon beradi. Radioaktiv ifloslanishning manbalari atom va vodorod bombalarini sinovdan o’tkazish bo’lsa bundan tashqari ridioaktiv ifloslanish yadro qurollarini tayyorlashda elektrostantsiyalarining atom reaktorlari va radiaktiv chiqindilardan atmosferaga tarqaladi. Inson va boshqa tirik organizmlar uchun atmosfera havosining freonlar bilan ifloslanishi jiddiy salbiy oqibatlarga olib keladi. Ulardan sovutgich qurilmalarida, yarim o’tkazgichlar va aerozol balonchalar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Freonlar ozon qatlamiga ta’sir yetadi. Ular qisqa to’lqinli ultrabinafsha nurlar tarkibning buzilishi, karbonat angidrid miqdorini ortishi va kislorod miqdorini kamayishi natijasida tirik organizmlar zarar ko’radi, ularning nafas olishi qiyinlashadi va boshqa fiziologik jarayonlarning buzilishiga olib keladi. Tabiat uchun atmosfera havosining ahamiyati juda katta. Atmosfera havosi nafas olish uchun kislorod, fotosintez uchun karbonat angidrid manbai hisoblanib, sayyorada suv bug’larini tashuvchi hisoblanib, tirik organizmlarni kosmik nurlanishdan saqlab turadi. Havo iqlimni idora etadi, havo uchib yuruvchi organizmlar uchun muhit bo’lib, tuproq unumdorligiga ta’sir yetadi, bir qancha kimyoviy jarayonlar roy berishiga imkon beradi. Havo kishilarga kimyoviy xom ashyo beradi. Undan energiya manbai sifatida foydalaniladi. Havo kislorodni yonish jarayoniga sabab bo’ladi. Yersharida kislorodsiz hayot bo’lishi mumkin emas. Kislorod quruqlikdagi o’simliklarning hayot faoliyati mahsulidir, o’simliklar fotosintez paytida suvni va karbonat angidridni yutib parchalab, atmosferaga erkin kislorod ajratib chiqaradi. Boshqa barcha tirik mavjudotlar kislorodni o’zlashtiradi xolos. Karbonat angidrid tirik organizmlarning nafas olishi, yoqilg’i yoqilishi, organik moddalarning chirishi va parchalanishi oqibatida atmosferaga tarqaladi. Atmosferadagi azot muhim biologik ahamiyatga ega. U azot to’plovchi bakteriyalar va ko’k-yashil suv o’tlari uchun ozuqa manbaidir. U boshqa o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi. Fiziologik nuqtai nazardan esa atmosfera bosimini ushlab turib hayot jarayonlarini amalga oshishiga imkon beradi. Radioaktiv ifloslanishning manbalari atom va vodorod bombalarini sinovdan o’tkazish bo’lsa bundan tashqari ridioaktiv ifloslanish yadro qurollarini tayyorlashda elektrostantsiyalarining atom reaktorlari va radiaktiv chiqindilardan atmosferaga tarqaladi. Inson va boshqa tirik organizmlar uchun atmosfera havosining freonlar bilan ifloslanishi jiddiy salbiy oqibatlarga olib keladi. Ulardan sovutgich qurilmalarida, yarim o’tkazgichlar va aerozol balonchalar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Freonlar ozon qatlamiga ta’sir yetadi. Ular qisqa to’lqinli ultrabinafsha nurlar ta’sirida parchalanadi natijada xlor, ftorlarga ajraladi. Natijada xlor va ftorlar ozon bilan o’zaro ta’sir etadi. Ozon qatlamining siyraklashishi havfli yerlarga ultrabinafsha nurlarning kirib kelishi natijasida teri raki kasalligi ortishiga sababchi bo’lmoqda. Havoning ifloslanishi natijasida odamlarda darmonsizlanish, ish qobiliyatini pasayishi, yo’tal, bosh aylanishi, ovoz boylamlarining siqilishi, o’pka, ko’z bilan bog’liq har xil kasalliklar organizmning umumiy zaharlanishi, kasallikka qarshi kurashishning susayishi kabilar kelib chiqadi. Atmosferani ifloslanishiga qarshi kurashish juda murakkab va ko’p qirralidir. Shuningdek, katta kuch va mablag’ talab etadi. Atmosfera havosini muhofaza qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo’llash lozim: 1. Havfli moddalarni hosil bo’lishini bartaraf etuvchi mavjud texnologiyalarni takomillashtirish. Yangi texnologik jarayonlarni joriy etish; 2. Yoqilg’i tarkibi apparatlar va karbyuratorlarni yaxshilash, tozalovchi qurilmalar yordamida atmosferaga chiqindilar chiqishini kamaytirish va bartaraf etish; 3. Zararli chiqindilar chiqaruvchi manbalarni to’g’ri joylashtirish orqali atmosferani ifloslanishini oldini olish va yashil maydonlarni kengaytirish. Issiqxona effektiga sabab bo‘luvchi holatlar Quyosh nuri atmosfera orqali singib, Yerning yuza qismini qizdiradi. O‘z navbatida Yeryuzasi infraqizil nurlarni tarqatadi, bu bilan esa uning sovishiga yordam beradi. Atmosferada metan, karbonat angidrid va boshqa issiqxona gazlarining to‘planishi infraqizil nurlarni o‘zida ushlab qoladi, natijada yeryuzasining qizishiga olib keladi Ozon tuynugi ta’sirida parchalanadi natijada xlor, ftorlarga ajraladi. Natijada xlor va ftorlar ozon bilan o’zaro ta’sir etadi. Ozon qatlamining siyraklashishi havfli yerlarga ultrabinafsha nurlarning kirib kelishi natijasida teri raki kasalligi ortishiga sababchi bo’lmoqda. Havoning ifloslanishi natijasida odamlarda darmonsizlanish, ish qobiliyatini pasayishi, yo’tal, bosh aylanishi, ovoz boylamlarining siqilishi, o’pka, ko’z bilan bog’liq har xil kasalliklar organizmning umumiy zaharlanishi, kasallikka qarshi kurashishning susayishi kabilar kelib chiqadi. Atmosferani ifloslanishiga qarshi kurashish juda murakkab va ko’p qirralidir. Shuningdek, katta kuch va mablag’ talab etadi. Atmosfera havosini muhofaza qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo’llash lozim: 1. Havfli moddalarni hosil bo’lishini bartaraf etuvchi mavjud texnologiyalarni takomillashtirish. Yangi texnologik jarayonlarni joriy etish; 2. Yoqilg’i tarkibi apparatlar va karbyuratorlarni yaxshilash, tozalovchi qurilmalar yordamida atmosferaga chiqindilar chiqishini kamaytirish va bartaraf etish; 3. Zararli chiqindilar chiqaruvchi manbalarni to’g’ri joylashtirish orqali atmosferani ifloslanishini oldini olish va yashil maydonlarni kengaytirish. Issiqxona effektiga sabab bo‘luvchi holatlar Quyosh nuri atmosfera orqali singib, Yerning yuza qismini qizdiradi. O‘z navbatida Yeryuzasi infraqizil nurlarni tarqatadi, bu bilan esa uning sovishiga yordam beradi. Atmosferada metan, karbonat angidrid va boshqa issiqxona gazlarining to‘planishi infraqizil nurlarni o‘zida ushlab qoladi, natijada yeryuzasining qizishiga olib keladi Ozon tuynugi Ozon (O3) - gaz, atmosferaning yuqori qatlamida tashkil topib, 70 kilometr balandlikkacha kuzatiladi, ammo uning asosiy massasi 20-55 kilometr balandlikdagi masofada joylashgan. Ozonning atmosferadagi umumiy massasi 3,2 x 109 tonna atrofida. Ozon Quyosh radiatsiyasining taxminan 3 % ini, ya’ni ultrabinafsha nurlarning 0,22- 0,29 mkm uzunlikdagi to‘lqinlarini yutadi. Ultrabinafsha nurlar bakteriyalarni o‘ldiradi, organizmda D vitaminining shakllanishida yordam qiladi. Ammo ortiqcha ultrabinafsha nurlar kuyish, teri kasalliklariga olib keladi. Agar ozon bo‘lmaganda, ultrabinafsha nurlar organik olamni o‘zgartirib yuborgan bo‘lar edi. Ozon kunduzi maksimum, kechasi minumum uchraydi va fasliy qaraganda bahorda maksimum, kuz va qishda minimumni tashkil etadi3. Atmosferaga chiqarilayotgan metan, ic gazi va karbonat angidrid gazlari bilan birga oltingugurt va azot oksidlari ham chiqarilmoqda. Ular kislotali yomg’rlarni paydo qilmoqda (2-rasm)2. Atmosfera havosini muhofaza qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo‘llash lozim: 1. Xavfli moddalarning hosil bo‘lishini bartaraf etuvchi mavjud texnologiyalarni takomillashtirish. Yangi texnologik jarayonlarni joriy etish. 2. Yoqilg‘i tarkibi, apparatlar va karbyuratorlarni yaxshilash, tozalovchi qurilmalar yordamida atmosferaga chiqindilar chiqishini kamaytirish va bartaraf etish. 3 Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005( 103-104;113-114-betlar ). Ozon (O3) - gaz, atmosferaning yuqori qatlamida tashkil topib, 70 kilometr balandlikkacha kuzatiladi, ammo uning asosiy massasi 20-55 kilometr balandlikdagi masofada joylashgan. Ozonning atmosferadagi umumiy massasi 3,2 x 109 tonna atrofida. Ozon Quyosh radiatsiyasining taxminan 3 % ini, ya’ni ultrabinafsha nurlarning 0,22- 0,29 mkm uzunlikdagi to‘lqinlarini yutadi. Ultrabinafsha nurlar bakteriyalarni o‘ldiradi, organizmda D vitaminining shakllanishida yordam qiladi. Ammo ortiqcha ultrabinafsha nurlar kuyish, teri kasalliklariga olib keladi. Agar ozon bo‘lmaganda, ultrabinafsha nurlar organik olamni o‘zgartirib yuborgan bo‘lar edi. Ozon kunduzi maksimum, kechasi minumum uchraydi va fasliy qaraganda bahorda maksimum, kuz va qishda minimumni tashkil etadi3. Atmosferaga chiqarilayotgan metan, ic gazi va karbonat angidrid gazlari bilan birga oltingugurt va azot oksidlari ham chiqarilmoqda. Ular kislotali yomg’rlarni paydo qilmoqda (2-rasm)2. Atmosfera havosini muhofaza qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo‘llash lozim: 1. Xavfli moddalarning hosil bo‘lishini bartaraf etuvchi mavjud texnologiyalarni takomillashtirish. Yangi texnologik jarayonlarni joriy etish. 2. Yoqilg‘i tarkibi, apparatlar va karbyuratorlarni yaxshilash, tozalovchi qurilmalar yordamida atmosferaga chiqindilar chiqishini kamaytirish va bartaraf etish. 3 Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005( 103-104;113-114-betlar ). 3. Zararli chiqindilar chiqaruvchi manbalarni to‘g‘ri joylashtirish orqali atmosferaning ifloslanishini oldini olish va yashil maydonlarni kengaytirish. Tuproq mineral va qoyatosh bo’laklarining aralashmasi hisoblanib, qolgan qismi esa notirik organizmlar, suv va havodan tashkil topgan. Tuproq shakllanishga ega, qisman qoyatoshlar mayda bo’laklarga bo’linib, ular vaqti bilan tuproq hosil bo’lishida qatnashadi. Demak, tuproq ham abiotik omillar sirasiga kirib, jonsiz qoyatoshlar va mineral bo’laklardan tashkil topishi ma’lum qonuniyatga asoslangan. Tuproq o’z tarkibiga bakteriya, zamburug’, hashoratlar va chuvalchanglarni ham oladi. Tuproqning hosidor qismi uning tarkibidagi gumus bilan bog’liq. Tuproq qum, loy va gumusning turli komponentlarini bir biri yuilan bog’laydi. Rachel Carson (1907–1964) mashhur atrof muhit yozuvchilaridan sanalib, AQSH dagi Baliq va yovvoyi tabiat nashriyotidagi 15 yillik faoliyatidan so’ng o’zining ijodini yozuvchilikka bag’ishladi. U tomonidan “Silent Spring” nomli kitob nashrdan chiqadi. Unda pestitsidlarning zarari va ular olib keladigan kasalliklar zikr etilgan. Tuproq zararlanishi Hosildor yerlar o’simlik unib chiqishi uchun zarur hisoblanadi. Hosildor yerlar shakllanishiyuzming yillarga borib taqaladi. Yomg’ir yog’ib, yerni bo’shatib, uning ustki qismini oqizib ketadi, shamol ham uning ustki qismini ozi bilan uchirib ketadi.Tuproqning bir joydan ikkinchi joyga ko’chib harakatlanishi- Eroziya deb ataladi. Eroziyaga uchragan yerlar daryo va kichik daryolar tomonidan yuvilib turiladi va quyosh nuriga to’sqinlik qilib fotosintez jarayoniini sekinlashtiradi. Bu esa baliqlar, molyuskalarga va boshqa organizmlarga talofat keltiradi. Eroziya tabiiy jarayon, lekin u insoniyat tasiri ostida kuchayib boradi, ekinzorlar haydalib, o’rmonlar kesilishi oqibatida yerlar 3. Zararli chiqindilar chiqaruvchi manbalarni to‘g‘ri joylashtirish orqali atmosferaning ifloslanishini oldini olish va yashil maydonlarni kengaytirish. Tuproq mineral va qoyatosh bo’laklarining aralashmasi hisoblanib, qolgan qismi esa notirik organizmlar, suv va havodan tashkil topgan. Tuproq shakllanishga ega, qisman qoyatoshlar mayda bo’laklarga bo’linib, ular vaqti bilan tuproq hosil bo’lishida qatnashadi. Demak, tuproq ham abiotik omillar sirasiga kirib, jonsiz qoyatoshlar va mineral bo’laklardan tashkil topishi ma’lum qonuniyatga asoslangan. Tuproq o’z tarkibiga bakteriya, zamburug’, hashoratlar va chuvalchanglarni ham oladi. Tuproqning hosidor qismi uning tarkibidagi gumus bilan bog’liq. Tuproq qum, loy va gumusning turli komponentlarini bir biri yuilan bog’laydi. Rachel Carson (1907–1964) mashhur atrof muhit yozuvchilaridan sanalib, AQSH dagi Baliq va yovvoyi tabiat nashriyotidagi 15 yillik faoliyatidan so’ng o’zining ijodini yozuvchilikka bag’ishladi. U tomonidan “Silent Spring” nomli kitob nashrdan chiqadi. Unda pestitsidlarning zarari va ular olib keladigan kasalliklar zikr etilgan. Tuproq zararlanishi Hosildor yerlar o’simlik unib chiqishi uchun zarur hisoblanadi. Hosildor yerlar shakllanishiyuzming yillarga borib taqaladi. Yomg’ir yog’ib, yerni bo’shatib, uning ustki qismini oqizib ketadi, shamol ham uning ustki qismini ozi bilan uchirib ketadi.Tuproqning bir joydan ikkinchi joyga ko’chib harakatlanishi- Eroziya deb ataladi. Eroziyaga uchragan yerlar daryo va kichik daryolar tomonidan yuvilib turiladi va quyosh nuriga to’sqinlik qilib fotosintez jarayoniini sekinlashtiradi. Bu esa baliqlar, molyuskalarga va boshqa organizmlarga talofat keltiradi. Eroziya tabiiy jarayon, lekin u insoniyat tasiri ostida kuchayib boradi, ekinzorlar haydalib, o’rmonlar kesilishi oqibatida yerlar ochiq holga kelib qolmoqda. Ochiq holdagi yerlarni esa shamol va yomg’ir osonlik bilan yuvib oqizib ketadi.4 Chiqindilar muammosi Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol qilish chiqindilaridan muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona va kompleks foydalanish hamda ekologik toza texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari, ayni chog‘da, dolzarb hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish industriyasi obektlari chiqindilarni hosil qiluvchi, atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalar hisoblanadi. MUHOFAZA QILISHNING UCHTA YО‘LI Chiqindilarni qayta ishlashning 3 ta yо‘li: tabiiy resurslardan kam foydalanish, qayta foydalanish va qayta ishlab chiqarish yо‘llari mavjud. Qazilma boyliklarni qidirib topish, qayta ishlash va tashish jarayonida yeryuzasi strukturasi buziladi xosildor maydonlar qiskaradi, o’simliklar nobud bo’ladi, tuproq eroziyasi tezlashadi, oqibatda yaroqsiz yerlar maydoni oshadi. Shunday qilib yerlar hozir dunyoda 10 mln. gektarni tashkil qilsa, 2 000 yilga borib 5-6 barobar oshadi. Masalan, 1 t. temir olish uchun 5-6 t. ruda, 1 t. qo’rgoshin olish uchun 60-90 t, 1 t. rux olish uchun 80-100 t. 1 tn. mis olish uchun 100-140 t, 1 t. mis olish uchun esa 60 000-80000 t. ruda ishlatiladi. Hozir yer yuzasida millionlab tonna metallurgiya shakllari, issiklik elektr stansiyalaridan chiqqan ko’plab tog’ uyumlarini tashkil qilgan. Hisoblarga ko’ra so’nggi 100 yil ichida dunyoda 20 mlrd.t.dan ortiq shpak, 3mlrd.t. kul, 17 mln. t. mishyak, 1 mln. t. nikel, 1 mln. t. kobot va boshqa foydali elementlar chikarib tashlangan. Zarafshon shaxridagi Muruntov oltin konidan qazib olinayotgan chigitdan qazib olinayotgan chigitlar tashlanadigan maydoncha 5 200 ga maydonni tashkil 4 Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005( 103-104;113-114-betlar ). ochiq holga kelib qolmoqda. Ochiq holdagi yerlarni esa shamol va yomg’ir osonlik bilan yuvib oqizib ketadi.4 Chiqindilar muammosi Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol qilish chiqindilaridan muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona va kompleks foydalanish hamda ekologik toza texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari, ayni chog‘da, dolzarb hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish industriyasi obektlari chiqindilarni hosil qiluvchi, atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalar hisoblanadi. MUHOFAZA QILISHNING UCHTA YО‘LI Chiqindilarni qayta ishlashning 3 ta yо‘li: tabiiy resurslardan kam foydalanish, qayta foydalanish va qayta ishlab chiqarish yо‘llari mavjud. Qazilma boyliklarni qidirib topish, qayta ishlash va tashish jarayonida yeryuzasi strukturasi buziladi xosildor maydonlar qiskaradi, o’simliklar nobud bo’ladi, tuproq eroziyasi tezlashadi, oqibatda yaroqsiz yerlar maydoni oshadi. Shunday qilib yerlar hozir dunyoda 10 mln. gektarni tashkil qilsa, 2 000 yilga borib 5-6 barobar oshadi. Masalan, 1 t. temir olish uchun 5-6 t. ruda, 1 t. qo’rgoshin olish uchun 60-90 t, 1 t. rux olish uchun 80-100 t. 1 tn. mis olish uchun 100-140 t, 1 t. mis olish uchun esa 60 000-80000 t. ruda ishlatiladi. Hozir yer yuzasida millionlab tonna metallurgiya shakllari, issiklik elektr stansiyalaridan chiqqan ko’plab tog’ uyumlarini tashkil qilgan. Hisoblarga ko’ra so’nggi 100 yil ichida dunyoda 20 mlrd.t.dan ortiq shpak, 3mlrd.t. kul, 17 mln. t. mishyak, 1 mln. t. nikel, 1 mln. t. kobot va boshqa foydali elementlar chikarib tashlangan. Zarafshon shaxridagi Muruntov oltin konidan qazib olinayotgan chigitdan qazib olinayotgan chigitlar tashlanadigan maydoncha 5 200 ga maydonni tashkil 4 Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005( 103-104;113-114-betlar ). qilib, hozirgi kunda bu maydon to’lib bitgan. Ikkinchisini maydoni 6 200 ga ni tashkil qiladi. Chiqindining tarkibida natriy seonidi 150 mg/l, temir birikmasi 9 mg/l, mis 5.5 nikel-17:: kobolt-0. 25 sink-0.5: molebdan-17: mishyak-2.5: alyuminiy-25: qo’rgoshin 3mg/l tashkil qiladi. Atmosfera havosining tabiiy va sun’iy ifloslanishlari ajratiladi. Tabiiy ifloslanish. Atmosferada doimo ma’lum miqdorda changlar uchraydi. Ular tabiatdagi hodisalar natijasida hosil bo’ladi. CHanglarning uch turi ajratiladi: mineral, organik, kosmik. Mineral changlar tog’ jinslarining emirilishi, vulqonlar otilishi, o’rmon yong’inlari, dengizlar yuzasidan suvlarning bug’lanishi kabilar natijasida kelib chiqadi. Organik changlar havo qatlamidagi aeroplanktonlar shuningdek, o’simlik va hayvonlarning qoldiqlar va parchalanish mahsulotlaridir (1-ilova). Kosmik changlar metioritlarning atmosfera qatlamidan o’tayotganda yongan qoldiqlari hisoblanadi. Sun’iy ifloslanish. Atmosfera havosini asosan ifloslantiruvchi manbalar bugungi kunda tobora rivojlanib borayotgan insonning sanoat ishlab chiqarishidagi va avtotransportlarning rivojlanishidir. Havoga ko’p miqdorda karbon kislota, uglevodorodlarning oksidlari, sulfid angidrid va boshqa moddalar chiqarilib, ular tabiiy muhitga va odamlarga juda katta zarar yetkazmoqda. Bu holat ayniqsa yirik shaharlarda ko’zga tashlanadi. Atmosfera havosini ifloslanishi muammosi barcha insoniyatni tashvishlantirmoqda. Insonning hayot faoliyati uchun eng muhim mahsulot havo hisoblanadi. Odam ovqatsiz 5 hafta, suvsiz 5 kun, havosiz 5 daqiqa yashashi mumkin. Insonlar normal yashashlari uchun nafaqat havo, balki uning tozaligi ham muhim hisoblanadi. Havoning ifloslanishi odam salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistonda atmosferaga chiqariladigan nisbiy ifloslantiruvchi moddalarning miqdori keyingi yillarda ikki martaga qisqardi, ya’ni jon boshiga 90kg ni tashkil etdi. Ifloslantiruvchi moddalarning umumiy miqdoriga nisbatan 51,9%-SO2, 16%-NO2, 17,9%-SN lar, 8,9%-SO2, 6,1%-qattiq moddalar va 0,2% qilib, hozirgi kunda bu maydon to’lib bitgan. Ikkinchisini maydoni 6 200 ga ni tashkil qiladi. Chiqindining tarkibida natriy seonidi 150 mg/l, temir birikmasi 9 mg/l, mis 5.5 nikel-17:: kobolt-0. 25 sink-0.5: molebdan-17: mishyak-2.5: alyuminiy-25: qo’rgoshin 3mg/l tashkil qiladi. Atmosfera havosining tabiiy va sun’iy ifloslanishlari ajratiladi. Tabiiy ifloslanish. Atmosferada doimo ma’lum miqdorda changlar uchraydi. Ular tabiatdagi hodisalar natijasida hosil bo’ladi. CHanglarning uch turi ajratiladi: mineral, organik, kosmik. Mineral changlar tog’ jinslarining emirilishi, vulqonlar otilishi, o’rmon yong’inlari, dengizlar yuzasidan suvlarning bug’lanishi kabilar natijasida kelib chiqadi. Organik changlar havo qatlamidagi aeroplanktonlar shuningdek, o’simlik va hayvonlarning qoldiqlar va parchalanish mahsulotlaridir (1-ilova). Kosmik changlar metioritlarning atmosfera qatlamidan o’tayotganda yongan qoldiqlari hisoblanadi. Sun’iy ifloslanish. Atmosfera havosini asosan ifloslantiruvchi manbalar bugungi kunda tobora rivojlanib borayotgan insonning sanoat ishlab chiqarishidagi va avtotransportlarning rivojlanishidir. Havoga ko’p miqdorda karbon kislota, uglevodorodlarning oksidlari, sulfid angidrid va boshqa moddalar chiqarilib, ular tabiiy muhitga va odamlarga juda katta zarar yetkazmoqda. Bu holat ayniqsa yirik shaharlarda ko’zga tashlanadi. Atmosfera havosini ifloslanishi muammosi barcha insoniyatni tashvishlantirmoqda. Insonning hayot faoliyati uchun eng muhim mahsulot havo hisoblanadi. Odam ovqatsiz 5 hafta, suvsiz 5 kun, havosiz 5 daqiqa yashashi mumkin. Insonlar normal yashashlari uchun nafaqat havo, balki uning tozaligi ham muhim hisoblanadi. Havoning ifloslanishi odam salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistonda atmosferaga chiqariladigan nisbiy ifloslantiruvchi moddalarning miqdori keyingi yillarda ikki martaga qisqardi, ya’ni jon boshiga 90kg ni tashkil etdi. Ifloslantiruvchi moddalarning umumiy miqdoriga nisbatan 51,9%-SO2, 16%-NO2, 17,9%-SN lar, 8,9%-SO2, 6,1%-qattiq moddalar va 0,2% boshqa maxsus zararli moddalarga to’g’ri keladi. SHu bilan birga ba’zi bir shaharlarda ifloslanishning sanitar-gigienik normadan ortiqligi kuzatilmoqda,. Masalan Olmaliq, Navoiy, Samarqand, Toshkent kabi shaharlarda changlar, Olmaliqda-SO, Olmaliq, Navoiy, Farg’ona, Marg’ilon, Termezlarda, Angren, Navoiy, Farg’onada fenol; Andijon, Navoiy, Chirchiq, Toshkentda ammiak bilan ifloslanadi. Respublikada eng ifloslangan shahar Navoiy shahri hisoblanadi. Energetik komplekslar tomonidan 2000 yilda atmosfera havosiga 255,5 ming tonna ifloslantiruvchi moddalar chiqarilgan. Uning 59% sulьfid angidrid gaziga to’g’ri keladi. Shuningdek, 40-60% gacha atmosferani dimiqishini keltirib chiqaruvchi karbonat angidrid gazi atmosferaga chiqadi. Atmosfera dimiqishi hisobiga Yerning o’rtacha harorati XXI asr boshlarida 1-1,5oS ortadi. Atmosferaning quyi qatlamlari ortiqcha isishi yirik shaharlarda yaxshi seziladi. Yillik o’rtacha haroratning qutb muzliklarini erishi, Dunyo okeanlarining satxini ko’tarilishi, ba’zi qit’alarda ayrim joylarning suv bosishi, tektonik jarayonlarning kuchayishi va iqlimning o’zgarishi kabi oqibatlar kelib chiqadi. 1 kVt/soat elektr energiya ishlab chiqarishda havoga 6,0 tonna chiqindi chiqadi. Qora va rangli metallurgiya sohasida atmosferaga 123,6 ming tonna chiqindi chiqarilib uning 95 ming tonnasi sulьfid angidrid gaziga to’g’ri keladi. Rangli metallurgiya korxonalari og’ir metallarning aerozollari, sulьfat kislota, tsianidlar va ftoridlar kabi maxsus ifloslantiruvchi moddalar chiqaradi. Qurilish sohasidagi korxonalar tomonidan 27,6 t chiqindi chiqarilib uning ma’lum miqdori chang va is gazidan iborat. Oxongaron, Bekobod, Qarshi, Navoiy, Nukus kabi shaharlarda atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manba qurilish sanoati va tsement ishlab chiqarish hisoblanadi. Kimyoviy kompleks. Kimyo sanoati xissasiga taxminan atmosferaning ifloslanishining umumiy ko’rsatkichiga nisbatan 3% to’g’ri keladi. Havoda sulьfid angidrid gazi changlar, tutun kabilar bilan ifloslanishi natijasida sanoat rayonlarida nam va sokin havoda quyun hosil bo’ladi. U zaharli tumandan iborat boshqa maxsus zararli moddalarga to’g’ri keladi. SHu bilan birga ba’zi bir shaharlarda ifloslanishning sanitar-gigienik normadan ortiqligi kuzatilmoqda,. Masalan Olmaliq, Navoiy, Samarqand, Toshkent kabi shaharlarda changlar, Olmaliqda-SO, Olmaliq, Navoiy, Farg’ona, Marg’ilon, Termezlarda, Angren, Navoiy, Farg’onada fenol; Andijon, Navoiy, Chirchiq, Toshkentda ammiak bilan ifloslanadi. Respublikada eng ifloslangan shahar Navoiy shahri hisoblanadi. Energetik komplekslar tomonidan 2000 yilda atmosfera havosiga 255,5 ming tonna ifloslantiruvchi moddalar chiqarilgan. Uning 59% sulьfid angidrid gaziga to’g’ri keladi. Shuningdek, 40-60% gacha atmosferani dimiqishini keltirib chiqaruvchi karbonat angidrid gazi atmosferaga chiqadi. Atmosfera dimiqishi hisobiga Yerning o’rtacha harorati XXI asr boshlarida 1-1,5oS ortadi. Atmosferaning quyi qatlamlari ortiqcha isishi yirik shaharlarda yaxshi seziladi. Yillik o’rtacha haroratning qutb muzliklarini erishi, Dunyo okeanlarining satxini ko’tarilishi, ba’zi qit’alarda ayrim joylarning suv bosishi, tektonik jarayonlarning kuchayishi va iqlimning o’zgarishi kabi oqibatlar kelib chiqadi. 1 kVt/soat elektr energiya ishlab chiqarishda havoga 6,0 tonna chiqindi chiqadi. Qora va rangli metallurgiya sohasida atmosferaga 123,6 ming tonna chiqindi chiqarilib uning 95 ming tonnasi sulьfid angidrid gaziga to’g’ri keladi. Rangli metallurgiya korxonalari og’ir metallarning aerozollari, sulьfat kislota, tsianidlar va ftoridlar kabi maxsus ifloslantiruvchi moddalar chiqaradi. Qurilish sohasidagi korxonalar tomonidan 27,6 t chiqindi chiqarilib uning ma’lum miqdori chang va is gazidan iborat. Oxongaron, Bekobod, Qarshi, Navoiy, Nukus kabi shaharlarda atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manba qurilish sanoati va tsement ishlab chiqarish hisoblanadi. Kimyoviy kompleks. Kimyo sanoati xissasiga taxminan atmosferaning ifloslanishining umumiy ko’rsatkichiga nisbatan 3% to’g’ri keladi. Havoda sulьfid angidrid gazi changlar, tutun kabilar bilan ifloslanishi natijasida sanoat rayonlarida nam va sokin havoda quyun hosil bo’ladi. U zaharli tumandan iborat odamlar hayotiga havf solishi mumkin. London shahrida aka shunday sharoitda yurak xastaligi va o’pka kasalliklarining kuchayishi tufayli 1952 yilda 4000 kishi nobud bo’lgan. Avtotransport havoni ifloslanishida katta o’rin egallaydi. AQSHning atmosfera havosi 60% avtomobillardan chiqadigan gazlar bilan ifloslanadi. Nьyu-York, Los Anjeles, Tokio, Toshkent, Samarqand kabi yirik shaharlarda havoning ifloslanishi darajasi 80-90%ni tashkil etadi. Avtomobildan chiqadigan gazlar tarkibida zararli moddalar mavjud. Atrof muhitga is gazi oltingugurt va azot birikmalari bilan birga 3,4 benzapiren va qo’rg’oshin kabi kantserogen moddalar ham ajralib chiqadi. Atmosferaga chiqadigan gazlar bilan 25-27% qo’rg’oshin chiqadi. Dunyo bo’yicha bugungi kunda 500 mln.dan ortiq avtomobillar harakatlanadi. Los Anjeles shahrida havoni 2,5 mln. avtomobil Parijda esa 900 ming avtomobil havoni zaharlaydi. Havoga ajralib chiqadigan gazlar o’simlik hayvonlar va odam salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Atmosferaning eng havfli ifloslanishi radioaktiv ifloslanishdir. Bu esa odam salomatligiga salbiy ta’sir etib, ularning avlodlarida turli xildagi mutatsiyalarni keltirib chiqarishi bilan havfli bo’ladi. Radioaktiv ifloslanishning manbalari atom va vodorod bombalarini sinovdan o’tkazish bo’lsa bundan tashqari ridioaktiv ifloslanish yadro qurollarini tayyorlashda elektrostantsiyalarining atom reaktorlari va radiaktiv chiqindilardan atmosferaga tarqaladi. Inson va boshqa tirik organizmlar uchun atmosfera havosining freonlar bilan ifloslanishi jiddiy salbiy oqibatlarga olib keladi. Ulardan sovutgich qurilmalarida, yarim o’tkazgichlar va aerozol balonchalar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Freonlar ozon qatlamiga ta’sir yetadi. Ular qisqa to’lqinli ulьtrabinafsha nurlar ta’sirida parchalanadi natijada xlor, ftorlarga ajraladi. Natijada xlor va ftorlar ozon bilan o’zaro ta’sir etadi. Ozon qatlamining siyraklashishi havfli yerlarga odamlar hayotiga havf solishi mumkin. London shahrida aka shunday sharoitda yurak xastaligi va o’pka kasalliklarining kuchayishi tufayli 1952 yilda 4000 kishi nobud bo’lgan. Avtotransport havoni ifloslanishida katta o’rin egallaydi. AQSHning atmosfera havosi 60% avtomobillardan chiqadigan gazlar bilan ifloslanadi. Nьyu-York, Los Anjeles, Tokio, Toshkent, Samarqand kabi yirik shaharlarda havoning ifloslanishi darajasi 80-90%ni tashkil etadi. Avtomobildan chiqadigan gazlar tarkibida zararli moddalar mavjud. Atrof muhitga is gazi oltingugurt va azot birikmalari bilan birga 3,4 benzapiren va qo’rg’oshin kabi kantserogen moddalar ham ajralib chiqadi. Atmosferaga chiqadigan gazlar bilan 25-27% qo’rg’oshin chiqadi. Dunyo bo’yicha bugungi kunda 500 mln.dan ortiq avtomobillar harakatlanadi. Los Anjeles shahrida havoni 2,5 mln. avtomobil Parijda esa 900 ming avtomobil havoni zaharlaydi. Havoga ajralib chiqadigan gazlar o’simlik hayvonlar va odam salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Atmosferaning eng havfli ifloslanishi radioaktiv ifloslanishdir. Bu esa odam salomatligiga salbiy ta’sir etib, ularning avlodlarida turli xildagi mutatsiyalarni keltirib chiqarishi bilan havfli bo’ladi. Radioaktiv ifloslanishning manbalari atom va vodorod bombalarini sinovdan o’tkazish bo’lsa bundan tashqari ridioaktiv ifloslanish yadro qurollarini tayyorlashda elektrostantsiyalarining atom reaktorlari va radiaktiv chiqindilardan atmosferaga tarqaladi. Inson va boshqa tirik organizmlar uchun atmosfera havosining freonlar bilan ifloslanishi jiddiy salbiy oqibatlarga olib keladi. Ulardan sovutgich qurilmalarida, yarim o’tkazgichlar va aerozol balonchalar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Freonlar ozon qatlamiga ta’sir yetadi. Ular qisqa to’lqinli ulьtrabinafsha nurlar ta’sirida parchalanadi natijada xlor, ftorlarga ajraladi. Natijada xlor va ftorlar ozon bilan o’zaro ta’sir etadi. Ozon qatlamining siyraklashishi havfli yerlarga ultrabinafsha nurlarning kirib kelishi natijasida teri raki kasalligi ortishiga sababchi bo’lmoqda. Havoning ifloslanishi natijasida odamlarda darmonsizlanish, ish qobiliyatini pasayishi, yo’tal, bosh aylanishi, ovoz boylamlarining siqilishi, o’pka, ko’z bilan bog’liq har xil kasalliklar organizmning umumiy zaharlanishi, kasallikka qarshi kurashishning susayishi kabilar kelib chiqadi. Atmosferani ifloslanishiga qarshi kurashish juda murakkab va ko’p qirralidir. Shuningdek, katta kuch va mablag’ talab etadi. Atmosfera havosini muhofaza qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo’llash lozim: 1. Havfli moddalarni hosil bo’lishini bartaraf etuvchi mavjud texnologiyalarni takomillashtirish. Yangi texnologik jarayonlarni joriy etish; 2. Yoqilg’i tarkibi apparatlar va karbyuratorlarni yaxshilash, tozalovchi qurilmalar yordamida atmosferaga chiqindilar chiqishini kamaytirish va bartaraf etish; 3. Zararli chiqindilar chiqaruvchi manbalarni to’g’ri joylashtirish orqali atmosferani ifloslanishini oldini olish va yashil maydonlarni kengaytirish (2- ilova). O’zbekiston Respublikasida Bosh gidromet va Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonidan atmosfera havosi va uni ifloslantiruvchi manbalari nazorat qilinadi. Bosh gidromet har sutkada atmosfera havosini zararlanish darajasini 39 aholi punktlarida kuzatib turadi. 16 turdagi gazlar (chiqindilar) va 6 turdagi og’ir metallar hamda benzapiren nazorat ostidadir. Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonidan respublikamizning 136 aholi punktlarida sanoat korxonalarini va harakatdagi avtotransportlarni nazorat qiladi. O’zbekiston Respublikasining «Atmosfera havosi haqidagi» Qonuniga binoan atmosfera havosining holati va unga tegishli ma’lumotlar yagona davlat nazorati ya’ni tabiiy muhitni nazorati tizimida olib boriladi. ultrabinafsha nurlarning kirib kelishi natijasida teri raki kasalligi ortishiga sababchi bo’lmoqda. Havoning ifloslanishi natijasida odamlarda darmonsizlanish, ish qobiliyatini pasayishi, yo’tal, bosh aylanishi, ovoz boylamlarining siqilishi, o’pka, ko’z bilan bog’liq har xil kasalliklar organizmning umumiy zaharlanishi, kasallikka qarshi kurashishning susayishi kabilar kelib chiqadi. Atmosferani ifloslanishiga qarshi kurashish juda murakkab va ko’p qirralidir. Shuningdek, katta kuch va mablag’ talab etadi. Atmosfera havosini muhofaza qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo’llash lozim: 1. Havfli moddalarni hosil bo’lishini bartaraf etuvchi mavjud texnologiyalarni takomillashtirish. Yangi texnologik jarayonlarni joriy etish; 2. Yoqilg’i tarkibi apparatlar va karbyuratorlarni yaxshilash, tozalovchi qurilmalar yordamida atmosferaga chiqindilar chiqishini kamaytirish va bartaraf etish; 3. Zararli chiqindilar chiqaruvchi manbalarni to’g’ri joylashtirish orqali atmosferani ifloslanishini oldini olish va yashil maydonlarni kengaytirish (2- ilova). O’zbekiston Respublikasida Bosh gidromet va Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonidan atmosfera havosi va uni ifloslantiruvchi manbalari nazorat qilinadi. Bosh gidromet har sutkada atmosfera havosini zararlanish darajasini 39 aholi punktlarida kuzatib turadi. 16 turdagi gazlar (chiqindilar) va 6 turdagi og’ir metallar hamda benzapiren nazorat ostidadir. Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonidan respublikamizning 136 aholi punktlarida sanoat korxonalarini va harakatdagi avtotransportlarni nazorat qiladi. O’zbekiston Respublikasining «Atmosfera havosi haqidagi» Qonuniga binoan atmosfera havosining holati va unga tegishli ma’lumotlar yagona davlat nazorati ya’ni tabiiy muhitni nazorati tizimida olib boriladi. O’zbekistonda atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar miqdori (kg/km2sut.) № Shahar va viloyatlar Maydo ni km2 Umum iy SO2 Azot oksidl ari Ugler od oksidi Uglevo dorodla r Amiak 1 Toshkent 15,6 165 54 17,2 61,0 10,7 0,5 2 Mirzacho’ l 25,6 14,2 2,39 3,75 5,48 1,02 - 3 Farg’ona 19,3 72,3 8,04 4,30 31,8 16,2 - 4 Samarqan d 24,5 10,0 1,07 0,51 6,0 0,95 0,06 5 Qashqadar yo 28,4 29,5 18,7 0,81 6,78 1,39 0,12 6 Buxoro- Qizilqum 143,2 3,7 0,45 0,47 1,21 0,23 0,02 7 Quyi Amudaryo 170,0 1,2 0,02 0,10 0,56 0,09 - 8 Surxandar yo 20,8 2,76 0,01 0,02 0,24 0,08 - Nazorat savollari: 1. Atmosfera tarkibidagi gazlarni aytib bering. 2. Atmosferaning ifloslanishi deganda nimani tushunasiz? 3. Global isishniizohlang. 4. Issiqxona effekti nima? 5. Kislotali yomg‘irlarning qanday salbiy ta’siri bor? 6. Ozon tuynugi muammosi deganda nimani tushunasiz? 7. О‘zbekistonda atmosfera havosini muhofaza qilish borasida qanday ishlar qilinmoqda? O’zbekistonda atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar miqdori (kg/km2sut.) № Shahar va viloyatlar Maydo ni km2 Umum iy SO2 Azot oksidl ari Ugler od oksidi Uglevo dorodla r Amiak 1 Toshkent 15,6 165 54 17,2 61,0 10,7 0,5 2 Mirzacho’ l 25,6 14,2 2,39 3,75 5,48 1,02 - 3 Farg’ona 19,3 72,3 8,04 4,30 31,8 16,2 - 4 Samarqan d 24,5 10,0 1,07 0,51 6,0 0,95 0,06 5 Qashqadar yo 28,4 29,5 18,7 0,81 6,78 1,39 0,12 6 Buxoro- Qizilqum 143,2 3,7 0,45 0,47 1,21 0,23 0,02 7 Quyi Amudaryo 170,0 1,2 0,02 0,10 0,56 0,09 - 8 Surxandar yo 20,8 2,76 0,01 0,02 0,24 0,08 - Nazorat savollari: 1. Atmosfera tarkibidagi gazlarni aytib bering. 2. Atmosferaning ifloslanishi deganda nimani tushunasiz? 3. Global isishniizohlang. 4. Issiqxona effekti nima? 5. Kislotali yomg‘irlarning qanday salbiy ta’siri bor? 6. Ozon tuynugi muammosi deganda nimani tushunasiz? 7. О‘zbekistonda atmosfera havosini muhofaza qilish borasida qanday ishlar qilinmoqda?