Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash Mazkur mavzuda o‘quvchilar tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash va uning afzalliklari hamda ushbu yo‘nalishda mutaxassislar tomonidan taklif etilgan usular bilan tanishtiriladi. Reja: 1. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usuli; 2. Tolstixinning doira usuli; 3. Tolstixinning kvadratlar usuli; 4. To‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli; 5. Gulli diagramma usuli; 6. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash usullaridan amalda foydalanish imkoniyatlari. Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ham ifodalash mumkin. Suvning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning quyidagi usullari mavjud: 1. Ferening uchburchaklar usuli; 2. Tolstixinning doira usuli; 3. Tolstixinning kvadrat usuli; 4. to‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli; 5. gulli diagramma usuli; Ferening uchburchaklar usuli yordamida suvning kimyoviy tarkibini ifodalashda suvdagi asosiy bosh ionlar (Ca+2, Mg+2, Na+, HCO3, SO4 -2, Cl-) uchun alohida-alohida uchburchaklar chiziladi. Ularning birinchisida (1.2-rasm, a) сульфатли Сl - гидро- карбонатли 100% 100% 40 20 80 60 80 60 40 20 80 60 20 40 100% аралаш хлорли НСО -3 SO 24 кальцийли 100% 100% 40 20 80 60 80 60 40 20 80 60 20 40 100% аралаш натрийли магнийли Са2+ Na+ Mg 2+ б) а) anionlar ifodalanadi, ikinchisida esa (1.2-rasm, b) kationlar tasvirlanadi. Uchburchaklarning tomonlariga ionlar miqdorining foiz-ekvivalent (%-ekv) larda ifodalangan qiymatlari qo‘yiladi. Har bir uchburchakda faqat ikkita ionlarning qiymatlarini belgilash etarlidir. Belgilangan nuqtalardan ularning qarshisidagi tomonlarga paralel chiziqlar o‘tkaziladi. Paralel chiziqlarning kesishgan nuqtalari uchunchi turdagi ionlarning foiz ekvivalent miqdorini aniqlashga imkon beradi. 1.2- rasm. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usuli. a- anionlar uchun; b – kationlar uchun Tolstixinning doira usuli tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning yana bitta turi bo‘lib, uning uchta ko‘rinishi mavjud. Birinchi ko‘rinishda (1.3-rasm, a) doira yuzasi vertikal diametr yordamida teng ikki bo‘lakka ajratiladi. Bo‘laklarning har biri 50% ga teng qilib olinadi. Ularning bir qismiga anionlar (HCO3, SO4 -2, Cl-), ikkinchi qismiga esa kationlar (Ca+2, Mg+2, Na+) miqdorlarining foiz ekvivalentlarda ifodalangan qiymatlari qo‘yiladi. Doiraning diametri esa belgilangan masshtabda umumiy minerallashuvni ifodalaydi. Agar suvdan bir nechta namunalar olinsa, ularning natijalari ikkinchi ko‘rinishdagi (1.3-rasm, b) doirada tasvirlanadi. Bunda asosiy doira aylanalar yordamida bir necha qismlarga bo‘linadi. Qismlar soni suvdan olingan namunalar soniga mos kelishi lozim. YUqorida qayd etilganlardan tashqari, doira usulining uchinchi ko‘rinishi д) в) - -- * + + + + + + + ++ + + ++ + + + - - - - - - - - - - - - + + + + ++ - - - - - - - - + - - - - г) -- - -- - - - - - - - + + + + + ++ + Nа++K+ 80 60 40 20 40 100 60 40 20 0 0 100 80 60 40 20 20 60 80 Са2+ +Mg2+ % экв Cl-+ SO2-4 % экв HCO-3+CO2- 3 ham mavjud. Bunda doira aylana yordamida ikki qismga bo‘linib, uning tashqi qismida anionlar, ichki qismida esa kationlarning miqdoriy qiymatlari ko‘rsatiladi (1.3-rasm, v). -rasm. N.A.Tolstixinning doira usuli. a - birinchi ko‘rinishi; b – ikkinchi ko‘rinishi; v - uchinchi ko‘rinishi Tolstixinning kvadrat usuli keng tarqalgan bo‘lib, unda ushbu kvadratning to‘rt tomoni 100 ta, ya’ni modda ekvivalent miqdorlarining 100 foiziga mos keluvchi qismlarga bo‘linadi (1.4-rasm). -rasm. Tolstixinning kvadrat usuli Uning, ya’ni kvadratning yuqori tomoniga Na++K+ , quyi tomoniga Ca 2++Mg 2+ kationlari, ikkita yon tomonlariga esa HCO3 −+CO3 2− va SO4 2−+Cl−