GIDROKIMYODAN AMALIY MASHG‘ULOTLAR Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini turli o‘lcham birliklarda ifodalash (1-amaliy mashg‘ulot) Ishning maqsadi Ushbu amaliy mashg‘ulotni bajarishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad talabalarda tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini turli o‘lcham birliklarida ifodalash usulini amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tajriba, ko‘nikma va malakalar hosil qilishdan iborat. Ishning nazariy asoslari Bizga ma’lumki, tabiiy suvlarda turli xil moddalar uchraganligi sababli, ularni eritmalar qatoriga kiritgan edik. Gidrokimyo fanida eritma so‘zi minerallashuv bilan almashtiriladi. Tabiiy suvlar tarkibida eng ko‘p tarqalgan ionlarga K + , Na + , Mg 2+ , Ca 2+ , Cl − , SO4 2− , HCO3 − , CO3 2− ionlari kiradi. Bundan tashqari uning tarkibida mikroelementlar, og‘ir metallar, noorganik va organik moddalar ham uchraydi. Daryo suvi minerallashuvining quyidagi o‘lcham birliklari majud: mg/l, mg-ekv/l, % - ekv. Suvning minerallashuvi, ya’ni ionlar yig‘indisi ∑U kattalik bilan belgilanadi. Ionlarning g/l yoki mg/l birligidan mg-ekv/l ga va aksincha mg-ekv/l dan mg/l ga o‘tish uchun maxsus koeffitsientlar tavsiya etilgan (1.1 - jadval). 1.1- jadval Ionlarning maxsus o‘tish koeffitsientlari jadvali Ionlar mg-ekv/l dan mg/l ga mg/ l dan mg-ekv/l ga Na + 23,00 0,0435 K + 39,10 0,0256 Mg 2+ 12,16 0,0822 Ca 2+ 20,04 0,0409 Cl − 35,46 0,0282 SO4 2− 48,03 0,0208 HCO3 − 61,02 0,0164 CO3 2− 30,01 0,0333 Namunaning hatoligi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: Х%=∑ а−∑ к ∑ а+∑ к⋅100% . (1) Bu erda ∑ а - anionlar yig‘indisi, ∑ к esa kationlar yig‘indisi. Agar hatolik X ¿ 1 % bo‘lsa, yaxshi, X = 2-3 % teng bo‘lsa, o‘rta va X > 5 % bo‘lsa, qoniqarsiz deb baholanadi. Suvning kimyoviy tahlili shuni ko‘rsatadiki, suvdagi Na + va K + kationlarini aniqlash ancha murakkab jarayon bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pincha ularning miqdori hisob yo‘li bilan aniqlanadi. Turli suv havzalari suvining minerallashuvini solishtirish uchun alohida ionlarning % - ekv li miqdorlari ishlatiladi va u quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: %−экв= а ∑ а+∑ к⋅100% . (2) Bu erda а - alohida ionlarning mg-ekv/l miqdori, ∑ а - anionlar yig‘indisi, ∑ к esa kationlar yig‘indisi. Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar Berilgan: CHirchiq daryosining G‘azalkent shahridan 0,3 km yuqorida joylashgan G‘azalkent gidrologik postida 1985 yil uchun gidrokimyoviy byulletendan ko‘chirib olingan suvning kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar jadvali (1.2-jadval). Ishni bajarish maqsadida quyilgan vazifalar: 1. Ma’lumotlar mg/l da berilgan bo‘lsa, ular mg-ekv/l birligiga o‘tkazilsin; 2. Namuna natijalarining % - ekv li qiymatlari hisoblansin; 3. Anion va kationlarning mg/l hamda mg-ekv/l qiymatlardagi yig‘indilari aniqlansin; 4. Aniqlangan natijalar umumlashtirilib, jadval ko‘rinishida keltirilsin va ionlar miqdorining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanish grafigi chizilsin. 5. Hisoblashlar natijalari umumlashtirilib, bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuzilsin. Ishni bajarish tartibi 1.2-jadval CHirchiq daryoning 0,3 km yuqorida joylashgan G‘azalkent gidrologik postida 1985 yil uchun suvning kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar (mg/l) Kun Q, м 3/с HCO3 − SO4 2− Cl − Ca 2+ Mg 2+ Na + K + ∑U 27.01 95,7 104,3 29,8 6,8 38,88 7,2 1,8 1,0 189,8 28.01 76,7 111,7 27,9 8,5 39,88 7,1 3,4 1,0 199,5 20.03 106 122,0 27,9 9,2 41,7 7,8 4,6 1,0 172,5 24.04 136 132,4 27,9 8,9 44,3 8,4 3,0 1,0 226,0 30.05 250 87,9 30,7 9,6 31,26 6,2 1,5 1,0 168,0 20.06 294 86,6 17,3 13,5 29,5 3,0 - - 150,0 24.07 472 79,3 18,2 13,5 27,7 3,4 9,5 1,0 153,0 29.08 456 76,3 23,3 13,5 30,1 3,9 1,0 1,0 149,0 26.09 217 89,1 18,6 11,7 33,7 3,0 3,0 1,0 160,0 18.10 77,9 106,2 19,0 10,3 35,7 6,1 3,4 1,0 182,0 15.11 67,6 106,2 19,0 10,3 35,7 6,1 3,4 1,0 207,0 07.12 62,2 193,4 25,9 5,7 39,5 19,5 2,5 1,0 288,0 1. 1.2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, har bir oy uchun ionlarning mg/l dagi qiymatlari mg-ekv/l birligiga o‘tkaziladi. Bunda maxsus o‘tish koeffitsienti jadvalidan foydalaniladi (1.1 - jadval). Masalan, yanvar oyidagi xlorning mg/l dagi qiymati Cl − = 6, 8 mg/l ga teng bo‘lsa, uni 0,0282 o‘tish koeffitsientiga ko‘paytirib mg-ekv/l dagi qiymatiga ega bo‘lamiz: Cl − = 6, 8∙0,0282 = 0,19 mg-ekv/l. SHunday qilib har bir oy uchun anion va kationlarning mg/l dagi qiymatlari maxsus o‘tish koeffitsientlari orqali mg-ekv/l birligiga o‘tkaziladi. 2. Anion va kationlarning mg-ekv/l birligiga o‘tkazilgandan keyin, ularning % - ekv li qiymatlari (2) ifoda yordamida hisoblanadi: %−экв= а ∑ а+∑ к ⋅100% Buning uchun oldin aniolar va kationlarning mg-ekv/l qiymatidagi yig‘indilari aniqlanib olinadi, keyin alohida ionlarning % - ekv yuqoridagi keltirilgan ifodaga quyib topiladi. Masalan, yanvar oyidagi anionlarning mg-ekv/l qiymatlardagi yig‘indisi ∑ а = 2,52 ga va kationlarning yig‘indisi ∑ к = 2.64 mg-ekv/l ga teng bo‘lsa, Cl − ionining % - ekv miqdori quyidagicha aniqlanadi: %−экв= а ∑ а+∑ к⋅100% = 0,19 2,52+2,29⋅100=3,95% 27 yanvar Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv Cl − 6,8 0,19 3,95 Na + 1,8 0,08 1,66 SO4 2− 29,8 0,62 12,9 K + 1,0 0,03 0,62 HCO3 − 104,3 1,71 35,6 Mg 2+ 7,2 0,59 12,2 Ca 2+ 38,88 1,59 33,1  140,9 2,52 47,5 48,88 2,29 52,5 ∑U = 189,9 mg/l ∑¿¿% =100 24 aprel Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv Cl − 8,9 0,25 4,69 Na + 3,01 0,13 2,13 SO4 2− 27,9 0,58 9,51 K + 1,0 0,03 0,43 HCO3 − 132,4 2,17 35,6 Mg 2+ 8,4 0,69 11,2 Ca 2+ 44,3 2,21 36,2  169,2 3,00 50,0 56,7 3,056 50,0 ∑U = 226 mg/l ∑¿ ¿% =100 24 iyul Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv Cl − 13,5 0,38 9,13 Na + 9,5 0,41 9,86 SO4 2− 18,2 0,38 9,13 K + 1,0 0,03 0,63 HCO3 − 79,3 1,30 31,2 Mg 2+ 3,4 0,28 6,73 Ca 2+ 27,7 1,38 33,2  111 2,06 49,5 41,6 2,1 50.4 ∑U = 153 mg/l ∑¿ ¿% =100 18 oktyabr Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv Cl − 10,3 0,29 5,93 Na + 3,4 0,15 3,07 SO4 2− 19,0 0,395 8,08 K + 1,0 0,03 0,53 HCO3 − 106,2 1,74 35,6 Mg 2+ 6,1 0,50 10,2 Ca 2+ 35,7 1,78 36,5  135,5 2,43 49,6 46,2 2,46 50.3 ∑U = 182 mg/l ∑¿ ¿% =100 3. Anionlar va kationlarning mg/l hamda mg-ekv/l da ifodalangan yig‘indi miqdorlari aniqlanib, ularni hisoblash natijalari jadvalda keltirilgan (1.3-jadval). 4. Jadvalda keltirilgan qiymatlardan foydalanib, ionlar miqdorining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanish grafigi chiziladi. Grafik 1.1-rasmda keltirildi. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ой % - экв Cl SO4 HCO3 Mg Ca -rasm. Ionlarning yil ichida taqsimlanishi 5. Hisoblashlar natijalari umumlashtirilib, bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuziladi. 1.3-jadval Hisoblash natijalari Ionlar O‘lcham birligi O y l a r I II III IV V VI VII VIII IX X XI XI mg/l 6,8 8,5 9,2 8,9 9,6 13,5 13,5 13,5 11,7 10,3 10,3 5,7 mg-ekv/l 0,19 0,24 0,26 0,25 0,27 0,38 0,38 0,38 0,33 0,29 0,29 0,16 % -ekv 3,95 4,45 4,47 4,69 5,97 9,79 9,13 9,5 7,73 5,93 5,93 2,1 mg/l 29,8 27,9 27,9 27,9 30,7 17,3 18,2 23,3 18,6 19 19 25,9 mg-ekv/l 0,62 0,58 0,58 0,58 0,64 0,36 0,38 0,48 0,39 0,39 0,39 0,54 % -ekv 12,9 10,7 10 9,51 14,2 9,28 9,13 12 9,13 8,08 8,08 7,1 mg/l 104,3 111,7 122 132,4 87,9 86,6 79,3 76,3 89,1 106,2 106,2 193,4 mg-ekv/l 1,71 1,83 2 2,17 1,44 1,42 1,3 1,25 1,46 1,74 1,74 3,17 % -ekv 35,6 33,9 34,5 35,6 31,9 36,6 31,2 31,3 34,2 35,6 35,6 41,8 mg/l 1,08 3,4 4,6 3,01 1,5 - 9,5 1 3 3,4 3,4 2,5 mg-ekv/l 0,08 0.15 0,2 0,13 0,07 - 0,41 0,044 0,13 0,15 0,15 0,11 % -ekv 1,66 2,74 3,45 2,13 1,55 - 9,86 1,1 3,04 3,07 3,07 1,45 mg/l 1 1 1 1 1 - 1 1 1 1 1 1 mg-ekv/l 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 - 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 % -ekv 0,62 0,48 0,45 0,63 0,58 - 0,63 0,65 0,61 0,53 0,53 0,34 mg/l 7,2 7,1 7,8 8,4 6,2 3 3,4 3,9 3 6,1 6,1 19,5 mg-ekv/l 0,59 0,58 0,64 0,69 0,51 0,25 0,28 0,32 0,25 0,5 0,5 1,6 Cl − SO4 2− HCO3 − Na + K + Mg 2+ % -ekv 12,2 10,7 11,1 11,2 11,3 6,44 6,73 8 5,85 10,2 10,2 21,2 mg/l 38,88 39,88 41,7 44,3 31,26 29,5 27,7 30,1 33,7 35,7 35,7 39,5 mg-ekv/l 1,59 1,99 2,08 2,21 1,56 1,47 1,38 1,5 1,68 1,78 1,76 1,97 % -ekv 33,1 36,9 35.9 36,2 34,5 37,9 33,2 37,5 39,3 36,5 36,5 25,9 Ca 2+