Tabiiy suvlarninng kimyoviy tarkibi bo‘yicha tasniflari Ma’lumki, kimyoviy tarkibi, minerallashuv darajasi va boshqa belgilariga ko‘ra tabiiy suvlarning bir qancha tasniflari ishlab chiqilgan. Ushbu mavzuda asosiy e’tibor er usti suvlarini kimyoviy tarkibiga ko‘ra O.A.Alekin, V.A.Sulin, S.A.SHukarev kabi olimlar tomonidan taklif etilgan tasniflarini o‘rganishga qaratiladi. Reja: 1. Tabiiy suvlarni tasniflash va uning amaliy ahamiyati; 2. Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibiga ko‘ra O.A.Alyokin tasnifi; 3. Tabiiy suvlarning V.A.Sulin tasnifi va uning O.A.Alyokin tasnifidan farqi; 4. Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi bo‘yicha S.A.SHukarev tasnifi; Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibiga ko‘ra bir qancha tasniflari ishlab chiqilgan. Ushbu tasniflar tabiiy suvlardan amalda qanday maqsadlarda foydalanishga, ularni iste’mol qilish va qo‘llanish sohalarini aniq belgilashga imkon beradi. Lekin, hozircha suvdan foydalanish va uni iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalarni bir yo‘la hal etishga imkon beradigan universial tasnif yaratilmagan. Hozirgi kunda er usti va er osti suvlarini kimyoviy tarkibi bo‘yicha tasniflashning amaliyotda eng ko‘p qo‘llaniladiganlari O.A.Alekin, V.A.Sulin, M.G.Valyashko, S.A.SHukarev, N.I.Tolstixin kabi olimlar tomonidan ishlab chiqilgan tasniflardir. Quyida tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibiga ko‘ra uchta, ya’ni O.A.Alekin, V.A.Sulin va S.A.SHukarev taklif etgan tasniflarini alohida- alohida ko‘rib chiqamiz. Mazkur tasniflar nisbatan sodda bo‘lib, ularni amaliyotda qo‘llash qulaydir. Alohida qayd etish lozimki, ushbu tasniflarda faqat tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy bosh ionlar, jumladan anionlar (Cl-, SO4 2-, HCO3 - ) va kationlar (Na+, Ca2+, Mg2+) miqdori mezon qilib olingan. Tabiiy suvlarning O.A.Alyokin tasnifi. Bu tasnif 1946 yilda e’lon qilingan. Ushbu tasnif ikkita tamoyilga asoslanadi. Tasnifning birinchi tamoyilida ionlarning qaysi birining miqdor jihatdan ko‘pligiga e’tibor qaratilsa, uning ikkinchi tamoyilida esa ionlar orasidagi munosabatlar mezon qilib olingan. Mazkur tasnifda O.A.Alyokin barcha tabiiy suvlarni, shu jumladan daryo suvlarini ham, ular tarkibidagi anionlar miqdoriga bog‘liq holda quyidagi uchta sinfga bo‘lgan: 1) gidrokarbonatli (karbonatli) suvlar: ularda NSO3' va SO3'' anionlari miqdori boshqa anionlarga nisbatan ko‘p bo‘ladi; 2) sulfatli suvlar, ularda SO4'' anionlari miqdori ko‘p bo‘ladi; 3) xloridli suvlar, ularda Cl' anionlari ko‘p bo‘ladi. Er yuzasidagi daryolarning juda katta qismi gidrokabonatli suvlar sinfiga mansubdir. Ulardan so‘ng sulfatli suvlar va oxirida xloridli suvlar sinfi turadi. Tasnifda ajratilgan har bir sinf suvdagi kationlar mikdoriga karab quyidagi uchta guruhga bo‘linadi: a) kalsiyli (Ca2+); b) magniyli (Mg2+) ; v) natriyli (Na+). Ushbu guruhlarning har biri o‘z navbatida, ionlarning o‘zaro miqdoriy munosabatlariga qarab, ya’ni ionlar orasidagi mg-ekv/l nisbatlar bo‘yicha to‘rtta tipga bo‘linadi (1.1-rasm). Tabiiy suvlar birinchi tipga mos bo‘lishi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak: HCO3 ->Ca2++Mg2+, ya’ni suv tarkibidagi gidrokarbonatlar miqdori kalsiy va magniy ionlarining yig‘indisidan katta bo‘lishi lozim. Odatda ushbu tipga kiruvchi tabiiy suvlar ko‘pincha kam minerallashgan bo‘ladi. Lekin, ayrim oqmas ko‘llarda ular yuqori darajada minerallashgan bo‘lishi ham mumkin. Ikkinchi tipga mansub bo‘lish uchun esa HCO3 - < Ca2+ + Mg2+< HCO3 - + SO4 2- sharti bajarilishi kerak. Ushbu tipga kichik va o‘rtacha minerallashgan daryolar, ko‘llar va er osti suvlarini kiritish mumkin. Uchinchi tipda esa ionlar orasida quyidagi miqdoriy munosabat amalga oshishi lozim: HCO3 -+ SO4 2- < Ca2+ + Mg2+ yoki Cl- > Na+. Ushbu tipga okeanlar, dengizlar va quruqlikdagi tarkibi yuqori darajada minerallashgan ko‘llar suvlari kiradi. To‘rtinchi tip o‘ziga xos bo‘lib, unda HCO3 - = 0 sharti bajarilishi lozim, ya’ni bu tipdagi suvlarda gidrokarbonatlar ishtirok etmaydi. Ushbu tipga botqoqliklardagi, vulqonlar kraterlaridan oqib chiqadigan suvlar hamda sanoat korxonalarining kuchli darajada ifloslangan oqava suvlari misol bo‘la oladi. Табиий сувлар С и н ф л а р Гидрокарбонатли (C) Сульфатли (S) Хлоридли (Cl) Ca Na Mg Ca Na Mg Ca Mg Na IV III II I III II I III II I III II IV III II IV III II IV III II IV III II IV III II Т и п л а р Г у р у ҳ л а р -rasm. Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibiga ko‘ra O.A.Alekin tasnifi Tabiiy suvlar, masalan, daryo suvi gidrokimyoviy tarkibiga ko‘ra O.A.Alyokin tasnifi bo‘yicha gidrokarbonat sinfiga, kalsiyli guruh, ikkinchi tipga xos deyilsa, u C IICa - ko‘rinishda yoziladi. YUqorida bayon etilgan O.A.Alyokin tasnifi, tabiiy suvlarning ilk bor amalga oshirilgan tasniflaridan biridir. SHuning uchun mazkur tasnif ma’lum kamchiliklardan ham holi emas. Maxsus adabiyotlarda qayd etilishicha, sinflar birlashishidan tiplar shakllanishi lozim. Biz ko‘rgan tasnifda esa buning teskarisi bo‘lgan (1.1-rasm). Tabiiy suvlarning V.A.Sulin tasnifi. Ushbu tansif 1948 yilda taklif etilgan bo‘lib, asosan neft konlaridagi er osti suvlari uchun ishlab chiqilgan. Unda tabiiy suvlar tarkibidagi ionlar nisbati bo‘yicha tiplarga, anionlarga qarab guruhlarga va kationlarga qarab esa sinflarga va kichik guruhlarga ajratilgan (1.2-jadval). – jadval Tabiiy suvlarning V.A.Sulin tasnifi Guruh Suv tipi Sulfat- natriyli Gidrokarbonat - natriyli Xlor- magniyli Xlor- kalsiyli Gidrokarbonatl i Sinf A2 Kichik guruhlar: kalsiyli magniyli 1. Sinf A2 Kichik guruhlar: kalsiyli magniyli natriyli 2. Sinf A1 Kichik guruh: natriyli 3. Sinf A3 Kichik guruh: natriyli Sinf A2 Kichik guruhlar: kalsiyli magniyli Sinf A2 Kichik guruhlar : kalsiyli magniyli Sulfatli Sinf S2 Sinf S1 Sinf S2 Sinf S2