TABIYIY RESURSLAR Tiykarǵı sorawlar 1. Tábiy resurs ne? 2. Tábiy resurslar klassifikatsiyasi 3. Tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw Reje O`zbekstan tabiyǵıy resursları olardın` awhalı hám tuwrı paydalanıw. Ózbekstan tabiyǵıy resurstar klassifikatsiyası hám tuwrı paydalanıw. Jer astı baylıqlarınan tuwrı paydalanıw. Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler h’ám sózler: Tikkeley, janapay tásir, unamlı, keri tásir, tábiyiy resurs, ruxsat etilgen muǵdar (REM), kislotalı jawınlar, Qazılma baylıqlar, qorǵaw, awıl xojalıǵın ximiyalastırıw, Mmineral tóginler, pestitsidler, tábiyiy ortalıq, Ósimliklerdi qorǵaw, biologiyalıq usullar, biosferaǵa tásiri. Tábiyiy resurs degende - insannıń ómiri, hojalıq iskerligi ushın zárúr bolǵan barlıq tábiyiy zatlar, h’ádiyseler, protsessler túsiniledi. Resurs degeni-frantsuzsha jasaw quralı» degen mánisti ańlatadı Tábiyiy resurslar xarakteristikasın biliw, olardan aqılǵa muwapıq paydalanıwda áh’miyetke iye. Suw h’ám h’awa sapa tárepten tamamlanatuǵın resurs esaplanadı. Ósimlik h’ám h’aywanlardı tek ǵana belgili populyatsiyası saqlanıp qalǵan h’alda ǵana qayta tiklew múmkin. Jer astı qazılmalarınıń tiklenbesligin esapqa alıp, olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw úlken áh’miyetke iye. Olardan kóplep paydalanıw sebepli zapas azayadf, tamamlanadı. Olardı qayta tiklep bolmaydı. Sebebi jer astı baylıqları million jıllarda, yaǵnıy geologiyalıq dáwirlerde ǵana júdá áste-aqırınlıq penen tiklenedi. Sonıń ushın olardı qazıp alıwda, tasıw h’ám islewde israpkershilikke, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwına jol qoymaw kerek. Dúnya okeanı resursları, atmosfera h’awası, Antarktida tábiyiy resursları, kosmik keńlik, kóship júriwshi h’aywanlar ulıwma dúnya resursları esaplanadı. Olardan paydalanıw, qorǵaw tek ǵana xalıq-aralıq kelisiwler járdeminde, túrli mámleketler qatnasıwında ǵana tabıslı ámelge asırılıwı múmkin. Tábiyattı qorǵaw bir neshe mıń jıllıq tariyxqa iye. Biraq bul mashqalaǵa ayrıqsha itibar. XIX ásirdiń aqırı h’ám XX ásirdiń baslarında júzege keldi. 1864 jılı AQSh da J. Marshdıń «İnsan h’ám tábiyat» kitabı basılıp shıqtı. Onda tábiyattı qorǵawdıń zárúrligi h’aqqında dáslepki pikirler beriledi. 1910 jılı Shveytsariyada Evropadaǵı birinshi tábiyattı qorǵaw jámiyetti dúzildi. 1913 jılı Bernda tábiyattı qorǵaw boyınsha birinshi xalıq-aralıq keńes shaqırıldı. 1948-jılı tábiyattı qorǵaw Xalıq-aralıq birlespesi dúzildi. Tábiyattı qorǵaw h’áreketleri XX ásirdiń ekinshi yarımında ásirese kúsheyedi. Ózbekstanda tábiyattı ilimiy tiykarda qorǵaw ámelde 1920 jıldan baslanǵan. Jámiyet rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde insan menen tábiyiy ortalıq ortasındaǵı múnásibet túrlishe bolǵan. Kishi jámiyeti rawajlanıwınıń dáslepki basqıshında insan menen tábiyattıń óz-ara múnásebeti áyyemgi h’alda edi. Áyyemgi adam ózi ushın kerekli zattı tábiyattan alar eken, bunıń áqibeti tuwralı oylap otırmas edi. Sebebi, áyemgi adamlar sanına qaraǵanda júdá az bolıp tábiyatqa derlik qaram bolǵan. Adamlar bul dáwirde tábiyatt emes, bálkim tábiyat adamlardı ózine boysındırǵan. Alǵashqı jámáát dúzimi dáwirinde adamlar ózi paydalanatuǵın tábiyiy resurslardıń jaǵdayına málim dárejede itibar berip, jeytuǵın ósimliklerdi h’ám ań qılatuǵın h’aywanlardı qorǵaw baslaǵan. Bul dáwirge kelip xalıqtıń sanı kóbeyip, islep shıǵarıw quralları qáliplesip, oq-jay, quramalıraq balıq ańlaw áspabları dóretildi. Málim bir jerlerde h’aywanlardı ańlaw, paydalı ósimlik tuqımların kóplep terip alıw qadaǵan etile baslandı. Paydalı h’aywanlardı kóplep qırıp taslaǵan adamlar bul dúzimde ólim jazasına h’úkim qılınǵan. Bah’alı h’ám qımbatlı ósimlik h’ámde h’aywanlar bar bolǵan jerler muqádes jer» dep daǵaza qılınǵan h’ám ol jerlerde ań qılıw, ósimliklerdiń miywesi h’ám tuqımın teriw qadaǵan etilgen. Bul shara-ilajlar bolsa tábiyattı qorǵaw tariyxınıń baslanıwı bolǵan. Qulshılıq jámiyeti-menshik múlikshilikke tiykarlanǵan jámiyet bolıp, insannıń tábiyatqa kórsetken tásiri ádewir kúsheyip barǵan. İri quldarlar qullar kúshinen paydalanıp, úlken territoriyalardı aydap, tábiyiy ósimlik h’ám h’aywanlardı joq qılıp, egin dalalarına aylandırǵan. Buǵan Orta Aziyada, Mısırda, Qıtay h’ám İndiyada jerlerdi aydap, suwǵarıp diyxanshılıq qılǵan qulshılıq mámleketleri mısal boladı. Qulshılıq dúziminde jerlerden aqılǵa muwapıq paydalanıw tuwralı oylanbaslıq sebepli topıraqtıń tábiyiy jaǵdayı tómenlep barǵan. Qulshılıq jámiyeti dáwirinde ayırım mámleketlerde aǵash- taqtaylarǵa talap júdá kúshli bolǵan. Sol sebepli, toǵaylardan durıs paydalanıw h’ám olardı qorıqlaw tarawında sharalar kórile baslaǵan. Buǵan mısal qılıp Vavilon mámleketiniń bunnan 4-mıń jıl aldın toǵaylardı qorǵaw qattı jazalanǵanlıǵın h’ám h’átte ólimge buyırılǵanlıǵın aytıw múmkin. Hátteki Mısırda qulshılıq jámiyetinde «Ólikler dápteri» shólkemlestirilgen. Bul dápterde tábiyat qorǵalıwı tarawında júdá qızıqlı sawallar jazılǵan. Onda ólgen adamǵa áqirette tómendegi sawal -juwaplar beriliwi jazılǵan: «Men olardıń jaylawlarındaǵı h’aywanların óltirgenim joq, h’aywanlardı táńri jerlerinen aydap shıǵarǵanım joq. Men balıq tutqanım joq». Bunnan kórinip turıptı, qádimgi Mısırda h’aywanlardı óltiriw, ósimliklerden nadurıs paydalanıw, normasınan zıyat balıq tutıw zıyanlı h’ám gúná esaplanǵan. Feodalizm dáwirine kelgende islep shıǵarıw kúshleri rawajlanadı. Nátiyjede júdá úlken territoriyalarda otlaq h’ám toǵaylar joq qılınıp, diyxanshılıq ushın paydalanıladı. Ásirese rawajlanǵan Batıs Evropadaǵı mámleketler teńizde júziw, jańa jerlerdi ózlestiriw ushın kóplep kemeler qurdı h’ám minerallardı eritiw ushın kóplep toǵaylardı kesken. Usı dáwirde bir kemeni qurıw ushın 400 túp dub teregi kesilgen. İspaniyanıń «Jeńilmes Armada» h’árbiyiy kemesin qurıw ushın yarım million dub kesilgen. Nátiyjede İspaniyada elege shekem usı qırqılǵan toǵaylar tiklengen joq. Feodalizm dáwirinde kóplep toǵaylardıń qırqılıwı aqıbetinde topıraq eroziyası kúsheygen, dárya suw rejimi ózgergen, qımbatlı h’aywanlar (arqa suwını, sayǵaq sıyaqlılar) azayıp kete baslaǵan. Bul dáwirge kelip jer júzi tábiyatında buzılıw júr bere baslaǵan. Tábiyatta júz bergen keri ózgeriwler menen birge feodalizm dáwirinde de tábiyattı qorǵaw sharaları kórilgen. Bunnan 1000 jıl aldın Buxara jaqınında átirapı biyik diywallar menen oralǵan Shamsabad qorıqxanası shólkemlestirilgen bolıp, onıń ishinde suwın, túlki, ayıw sıyaqlı jabayı h’aywanlar jasaǵanlıǵın tariyxshı geograf Narshaxiy jazıp qaldırǵan. Kapitazlizm dáwirinde jámiyet penen tábiyiy ortalıq arasınaǵı tásir júdá kúsheyip ketti. Sebebi islep shıǵarıw zatları jeke múlkshilikke tiykarlanǵan, óz-ara qatnasıwlar bar bolǵan, xojalıǵı siyrek rawajlanıp atırǵan kapitalistlik jámiyette tábiyiy resurslardan rejesiz paydalanıladı. Evropada h’ám Arqa Amerikadaǵı úlken territoriyalarda toǵaylar kesilip, samal h’ám suw eroziyası kúsheyip, ónimdar jerler awıl xojalıq oborotına jaramsız bolıp qalǵan. XX ásir baslarına kelip jer aynalasındaǵı suw boyları, atmosfera h’awası, topıraqlar, sanaat, transport, manshiy-kommunal, awıl-xojalıǵı shıǵındıları h’ám basqa shıǵındılar menen pataslanıwı júdá kúsheyip ketti. Bular óz gezeginde planetamız biologiyalıq resurslarınıń jaǵdayına h’ám ásirese adamlar salamatlıǵına zıyan jetkermekte. Sol sebepli dúnya mámleketlerinde de tábiyiy ortalıqtı taza saqlaw, onı qorǵaw máselesi keń tús almaqta. Jer asti bayliqlarin qorǵaw degende insannin` ku`shli tásiri astinda bolǵan jer qatlamin qorǵaw, o`zgertiw hám paydali qazilmalardan aqilǵa uǵras paydalaniw máseleleri tu`siniledi. Adamzat xojaliq iskerligi nátiyjesinde jerdin` u`stki qatlamina ku`shli tásir ko`rsetedi. Jer qabiǵi u`stki qatlaminda jaylasqan mineral resurslar adamzat tirishiliginde ju`dá áhmiyetli rol` oynaydi. Mineral resurslar degende xaliq xojaliǵinda ken` qollanilatuǵin tu`rli qazilma bayliqlar tu`siniledi. Minerallar fizikaliq qásiyeti boyinsha qatti, suyiq hám gaz tárizli bolip bo`linedi. Qazilma bayliqlar xaliq xojaliǵinda paydalanio` dárejesine qarap janiwshi qazilma bayliqlar (ko`mir, neft`, gaz, janio`shi slanets), metall emes qazilma bayliqlar (granit, mramor, qimbat bahali taslar h.t.b) hám metall rudalari (temir, mis, alyuminiy rudalari hám t.b.) bolip bo`linedi. Adamzat áyyemnen jer astinan kerekli paydali qazilmalardi alip qollanip kelgen. Jámiyet tariyxi tiykarǵi qollanilǵan qazilmalar atina saykeslenip «tas dáwiri», «temir dáwiri» dep ataǵan. Waqit o`tio`i menen paydali qazilmalardi izlep tabiw hám qollaniw páti de ku`sheyip bardi. Házirgi ku`nde adamzat ushin jilina 120 mlrd. tonnadan artiq paydali qazilmalar qollaniladi. Paydali qazilmalar xaliq xojaliǵinin` tu`rli tarmaqlari ushin shiyki zat bolip xizmet qiladi. Ilim hám texnikanin` rawajlaniwi, adamzat záru`rliklerinin` o`siwi nátiyjesinde paydali qazilmalardi qidiriw, qollaniw ko`lemi artip barmaqta. Házirgi dáwirde adamzat paydalanatuǵin minerallar hám taw jinislarinin` sani 3500 den artiq. Taw-kán sanaatinda tiykarinan 250 tu`rden artiq mineral shiyki zatlar: janilǵi hám energetikaliq shiyki zat – neft`, gaz, ko`mir, uran hám basqalar; qara hám ren`li metallar; ximiyaliq shiyki zatlar, qurilis materiallarinan paydalanadi. Jer asti qazilma bayliqlari tawsilatuǵin hám qayta tiklenbeytuǵin tábiyiy resurslardin` toparina jatadi. Olar bir yamasa bir neshe elementlerdin` tábiyiy birikpesinen payda bolǵan minerallardan turadi. Qazip aliw protsesinde texnologiyanin` talapqa juo`ap bermeo`i nátiyjesinde ko`mirdin` 45%, nefttin` 60%, metallardin` 25% qalip qoyadi. Mineral shiyki zatlar ashiq hám jabiq (shaxta) usillarinda qazip shiǵariladi. O`zbekstanda ashiq kánlerdin` shuqirliǵi 50- 350 m, jabiq shaxtalarda 100-700 m átirapinda shuqirliǵi teren`lep barmaqta. Ashiq usilda alinǵanda qazilmadan ádewir toliq paydalaniw mu`mkin. Qazilmalardin` 15-25% ǵana zaya boliwi mu`mkin. Biraq qorshaǵan ortaliqqa keri tásiri ádewir joqari boladi. Qazilmalardi jabiq (shaxta) usilinda qazip shiǵarǵanda qorshaǵan ortaliqqa tásir az boladi, biraq 40-60% zaya boladi. Jer asti qazilmalarin isirapkershilik penen paydalaniw mineral resurslar jetispewshiligine sebep boladi. Du`n`ya okeani tábiyiy resurslardin` ordasi esaplanadi. Okeanlar suwinda Mendeleev tablitsasinin` barliq elementleri ushirasadi. Okeanlar tu`binde temir, marganets konkretsiyalarinin` u`lken zapaslari aniqlanǵan. Son`ǵi jillari okeannin` 200 metrge shekemgi shuqirliqtan neft`-gaz kánleri qazip alinbaqta. Bul, o`z náwbetinde, okean suwlarinin` pataslaniwinin` ku`sheyiwine alip keledi. Házirge shekem aniqlanǵan qazilma bayliqlar zapasi isirapkershilik penen paydalanǵanda tez tawsilip qalǵan bolar edi. Ayirim esaplawlarǵa qaraǵanda neft hám gaz zapaslari XXI ásirdin` ortalarina shekem jetiwi mu`mkin eken. Bunday sharayatlarda janilǵi qazilmalarinan aqilǵa uǵras paydalaniw hám qosimsha energetika dereklerin (quyash energiyasi, samal energiyasi, jerdin` ishki energiyasi) iske qosiw u`lken áhmiyetke iye. Taw-kán sanaatinda mineral qazilma bayliqlar alinip atirǵanda qorshaǵan ortaliqqa keri tásir ko`rsetedi. Shiǵindilar u`yindilerinen gektarina 200 tonnadan artiq shan` ko`teriledi. Suw, hawa, topiraq pataslanadi, o`simlik hám haywanlar ziyan ko`redi. Taslandi jerlerdi tikleo` rekul`tivatsiya dep ju`ritiledi. Rekul`tivatsiya eki basqishta ámelge asiriladi: 1) kánnin` texnikaliq rekul`tivatsiya; 2) biologiyaliq rekul`tivatsiya. Birinshi basqishta jer beti tegislenedi, jaǵdayi jaqsilanadi hám biologiyaliq rekul`tivatsiyadan son` topiraq qatlami hám o`simligi tiklenedi. Bunday uchastkalardan dem aliw hám basqa maqsetlerde paydalaniw mu`mkin. O`zbekstanda mineral resurslardan paydalanw. O`zbekstan Respublikasi jer asti qazilma bayliqlarina bay u`lkelerdin` biri. Onin` aymaǵinan Mendeleev kestesindegi ximiyaliq elementlerdin` tabiladi. Olardan tek «Murin taw» altin káni sirt el investitsiyalarin alip kelse, «Min`bulaq» neft káni O`zbekstannin` neft o`nimleri boyinsha ǵárezsizlikke erisiwine salmaqli u`les qosti. Angren ko`mirleri, Churtan hám Mu`bárek gazleri xaliq iygiligi ushin xizmet etpekte. Hár jili onlap mineral shiyki zat kánleri iske tu`sirilmekte. Házirge shekem 2,7 min`nan aslam paydali qazilma kánleri aniqlanǵan. Olar 100 ge jaqin mineral shiyki zat tu`rlerin o`z ishine aladi. Sonnan 60 tan artiǵi o`ndiriske qaratilǵan. O`zbekstanda qazilma bayliqlardi qidirip tabiw, iske tu`siriw, qazip aliw, tasiw protsesslerinde ko`plegen jerler qaziladi. Jer silkiniw, jer sho`giw hám sel qáwip bolǵan O`zbekstannin` tawaldi hám tawli territoriyalarinda jaylasqan shiǵindixanalar ekologiyaliq qáwipsizlik talaplarina toliq juwap bermeydi. Gaz, neft` hám basqa qazilmalardin` ko`plep shiǵariliwi jer silkiniw hám jer sho`giwlerge sebep boliwi mu`mkin. Uzaq waqit dawaminda O`zbekstan shiyki zat bazasi esaplanip, altin, vol`fram, mis, uran, neft`, gaz, ko`mirdin` qazip shiǵariliwi qayta tiklenbeytuǵin bul resurslar zapasina keri tásir ko`rsetti. Ayirim kánlerdegi gaz zapasi tawsiliw aldinda tur. Qazilma bayliqlardan toliq paydalaniwdin` támiyinlenbegenligi nátiyjesinde taw-kán sanaatinda payda bolatuǵin shiǵindilar qorshaǵan ortaliqtin` ku`shli pataslaniwina sebep bolmaqta. O`zbekstanda 60 jildan artiq waqit dawaminda uran qazip alinadi. Usi dáwir araliǵinda 150 ge jaqin radioaktiv pataslanǵan uchastkalar payda bolǵan hám olarda arnawli baǵdarlama boyinsha dezaktivatsiya, rekul`tivatsiya qiliw lazim. Mineral resurslardan paydalaniwdi tártipke saliw ushin O`zbekstanda «Jer asti bayliqlari haqqinda»ǵi (2002) nizam qabil etilgen. Shiǵindilar mashqalasin sheshiw O`zbekstandaǵi en` aktual ekologiyaliq mashqalalardan esaplanadi. Taw-kán sanaati en` u`lken ko`lemdegi shiǵindi shiǵaradi. Hár jili orta esapta 100 mln.tonnadan artiq shiǵindi shiǵadi hám 15-20% záhárli esaplanadi. Qaraqalpaqstanda jer asti qazilma bayliqlari haqqinda. Qaraqalpaqstanda da jer asti qazilma bayliqlarinin` ko`pshilik tu`rleri bar. Onin` aymaǵinda jaylasqan U`stirt ken`isliginen bir neshe sanaatliq áhmiyetke iye gaz kánleri ashildi. Sonday- aq Aral ten`izi ultaninin` jer asti qazilmalarinda gaz hám neft`ke perspektivali jer du`zilislerinin` barliǵi geofizikaliq, geologiyaliq hám teren` burao`law jumislarinin` nátiyjesinde aniqlandi. Qaraqudiq hám batis Barsakelmeste neft`tin` derekleri tabildi. Bunnan tisqari bizin` respublikamiz qurilis materiallari kánine, hák taslarina, mramorlarǵa, granodioritlerge, porfiritlerge hám hár qiyli duzlarǵa bay. Usini esapqa alip, Qon`irat rayoninda Barsakelmes duz káninen soda islep shiǵaratuǵin zavod iske tu`sirildi. Sonday-aq respublika aymaǵinda mis, tsink, nikel`, qorǵasin, marganets, gu`mis hám altin bar. Hátteki, taw xrustali de ushirasadi. Hár qiyli taǵinshaqlar isleo`ge kerekli bahali biryuza hám granat taslar da bar. Bunnan tisqari Qaraqalpaqstanda jer asti dushshi suo`lari mineral suwlari hám shipali suwlar ko`p. Olar No`kis qalasi, Taxtako`pir, Shimbay, Moynaq hám No`kis rayonlarinin` aymaqlarinda ushirasadi. Bulardin` ko`pshiligi xaliqtin` den- sawliǵin bekkemlewge xizmet etpekte. Olardin` ayirimlarinin` quraminda, hátteki siyrek ushirasatuǵin, tseziy, rubidiy, brom hám yod elementleri bar. Sonin` ushin jer asti qazilma bayliqlarin sanaatqa shiyki zat ushin paydalanip qoymastan, olardi aqilǵa uǵras paydalaniw, ko`zdin` qarashiǵinday saqlaw hám qorǵaw hár bir insannin` ádiwli waziypasi. Sebebi olar ekonomikamizdin` tiregi, sotsial- ekonomikaliq rawajlaniwimizdin` deregi bolip esaplanadi. Qayta tiklenetuǵi’n resurslar Quyash pitpes tawsi’lmaytuǵi’n resurs, jer júzin issi’liq hám jaqyiliq penen táminleydi. Jamgi’r kóller hám jilǵalardi suw menen tolti’radi. Qashan, ósimlikler fotosintez protsesin ámelge osi’rsa, olar hawaǵa kislordti’ qosadi’. Quyash nuri’, suw hám hawa qayta tiklenetuǵi’n resurslar. Qayta tiklenbeytuǵi’n resurslar shegaralanǵan bolip, olardi’ siz diwaldi boyawda yamas avtomashina menen sayahat qiliwda paydalanasi’z. Plastikler, boyaqwlar hám benzin qimmatbahali’ qayta tiklenbeytuǵi’n resusrlar bolǵan neft yamasa maydan islep shiqari’ladi’. Neft mikroskopiyaliq teńiz organizmlerniń qaldiqlari’n júz millianlap jil dawami'da burdalaninp shiriwi nátiyjeside payda boladi’. Temir, mis, olti’n, gumis hám uran siyaqli bayli’qlar metal esaplanadi’.1 Qatti jaǵilǵilar Kómir, neft, tabiyiy gaz energiya dereg bólip, tiklenbeytuǵin resurslardir. Qatti jaǵilǵilar juz millionlap jillar dawami’da payda bolǵan. Mashinalar, avtobuslar, poezdlar hám samolyotlar ushin isletiletuǵin benzin, dizel janiwshisi’ hám raketa jańiwshisi’ neftden ali’nadi’. Kómir kópgana qudretli zavodlarda elektr ishebshiǵariw ushin isletiledi. Tabiyiy gaz i’si’ti’w hám dvigateldi hareketke keltiriw ushin hám bazi’ transport janiwshi sipati’nda isletiledi. Qatti’ jaǵilǵlardi házirgi kúnde tejew kelashek áwlad uhin zapas sifpti’nda qaldiriwi’mi’z ushin záúr esaplanadi. Qayta tiklenbeytuǵi’n resurslar shegaralanǵan. Keleshekte olardi’ń bahasi ósip ketiwi múmkin. Qatti jani’wshi’lardi’ń normadan artiq jaǵiliwi nátiyjesinde shiǵi’ndi’ gazler atmosferaǵa kóterilip, atmosferani pataslawǵa alip kelmeste. Bul bolsa ekosistemani’ń búzi’li’wi’na alip keledi. Qatti jaǵi’lǵilardi’ orninana basqa energiya dereklerin ishletiw áhmiyetli ekenligin kópshilik tárepinen máqullanbaqta. Qazi’lma jaǵilgi’lardi’ń baylani’slari’ Kópshilik waqi’tta dúnyadaǵi’ barliq adamlar qazi’lma bayli’qlardan tueri’dan tuwri’ paydalani’p keledi. Sebebi, qazilma bayliqlar qayta tiklenbeydi hám jerde oniń táminati’ sheklengan. Keleshekte oniń bahasi qimbat bolip ketiwi hám tabi’liwida qiyi’nlasip ketiwi múmkin. Janiwshidan paydalaniw qorshaǵan ortali’qti’ń eń dalzarip mashqalasi’nan birid bolip esaplanadi’. Máselen: taw kán kómiri ekosistemani buzatuǵi’n jani’wshi’ bolsada, biz oni qazip oliwǵa májbúrin sezemiz. Qazi’lma jani’wshi’lardi’ jaǵiw hawani pataslaydi, qurami’nda smog hám kislota bolǵan kereksiz gazlerdi keltirip shiǵaradi’. Sol sebepten, kópǵana adamlar jani’wshi’ jaǵiwi’n kemeytiriwdi hám energiyaniń basqa dereglerdi tabi’wdi’ usi’ni’s etedi, biz janiwshidan paydalaniwdi kemeytiriwdiń basqa ápiwayi sharalari’n da kóriwimiz múmkin. Xanadan shi’gi’p baratiri’p shiralardi óshiriw, televizordi kórmeytuǵi’n waqi’tta óshiriw siyaqlilar. Bul tadbirler enen siz jani’wshi’ jaǵiw arqali’ energiya islep shiǵaratuǵi’n elektr stansiyalari’nan paydalaniwdi’ kemeytirgen bolasi’z. AQSHda millionlap mashinalar onnan paydalanadi’. Janiwshilardan paydalaniwdi kemeytiriwdiń jaqsi tárepi- vilosipedte juriw. Alternatiq energiya deregleri. Alternativ energiya deregleri quyash nuri’, suw, samal hám atom energiyalaridur. Bul energiya deregleri pitpes tawsilmas. Quyash energiyasi Quyashdan quwat alatuǵi’n suw isitǵish islenbeleri quyash kollektorlari’ arqali’ suw temperaturalari’n asi’ri’w ushin quyash nurlari’ energiyasinan paydalanadi’. Shaffof qaplamali hawa o‘tkizbeytuǵi’n korpusli’, qara reńge boyalǵan, suw o‘tkizgish nayshalari’na iye sińdirigish metall plastina hám korpustiń arqa h’amea janbas diwallari’nda i’ssi’li’qti’ saqlaw ushin izolyatsiyalanǵan yassi quyash kollektorlari’ keń tarqalǵan. Shamol energiyasi Samal energiyasinan mexanik yamasa elektr energiyasi’n islep shiǵariw ushin paydalaniw múmkin. Bul energiya bolsa, bevosita samal tezligine baylani’sli’. Samal generatori’ni’ń standart turbinasi’ quvursimon polat tirgakda jaylasqan úsh parrakli rotordan iboratdir. Buriliw mexanizmi rotordi samol esip turǵan tárepke qaray baǵdarlap turadi. Rotor reduktor hám asinxron generatordi iske túsiredi. Samol generatori’ sekundina 3-4 metrden joqari’ tezlikte isleydi. Oniń maksimal islew tezligi sekundina 25-30 metrdi payda etedi. Biomassa energiyasi’ Biogaz islenbelerinde paydalanatuǵi’n biomassaniń 80-90 % go‘ńden - sutshilik fermasi’ hám qusxanlardiń organik shiǵi’ndi’lari’ qoshi’lǵan halda tayarlanadi’. Biogaz islep shiǵariwda go‘ń jiynaw ushin, ádette, qaramallardi’ fermalarda baǵiw talap etiledi. 2050- jilǵasha jer júzi xalqi 9- mlrd ǵa jetiwi múmkin. Xaliqti’ń ósiwi menen baylani’sli’ protseslerde transportlardi’ń jolda tiǵizliǵi, jer asti’ jollari’n adamlar menen toliwi’, avtobuslardi’ń ti’ǵiz ketiwi, aziq resurslari’ni’ń kemeyiwi siyaqli parametrler júzege keledi. Xaliq ti’ǵi’zli’ǵi’ artadi’, aziq tabw qiyi’nlasadi’, infektsion kesellikler tarqaliwi’ kúsheyedi. Tabiyiy resurslardan únemli paydalaniw talap etiledi.1 released slowly, keeping the building warm. 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. ( 95-96-100 - betlar) 1-RASM. Utaxdagi Zion Milliy xiyoboni markazi. Quyosh isitish qurilmasi. 1 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. ( 95-96-100 - betlar) TÁBIYAAT HÁM QORSHAǴAN ORTALIQTI QORǴAW. Tábiyaattı qorǵaw túsinigi haqqında, insannıń tábiyaatqa tasir formaları jáne onıń túrli tariyxıy dáwirlerde tábiyaatqa kórsetip kelgen tasirini bayanlaw. Tábiy resurslar jáne onıń klassifikatsiyasini túsindiriw, demografiya, urbanizatsiya. Tabiyiy resurslar Tawsilatug’i’n Tawsilmaytug’i’n Tiklenbeytug’i’ n Tikkenetug’i’n Iqli’m Jer,o’simlikler,h aywanat, bir neshe minerallar shiyki zatlar Kosmik Atmosfera hawasi’, samal energiyasi Jer ’ bayliqlari’ Quyash radiatsiyasi’, ten’iz og’imi’ Suw