TAFAKKUR INTELLEKT VA KREATIVLIK Reja: 1. Tafakkur haqida tushuncha. 2. Tafakkur operatsiyalari, tafakkur shakllari, turlari. 3. Tafakkur borasidagi psixologik nazariyalar 4. Intellekt va kreativlik haqida tushuncha. Tayanch so’z va iboralar: Tafakkur, fikrlash, hissiy bilish, tafakkur operatsiyasi: analiz, sintez, abstraksiya, umumlashtirish, taqqoslash, tafakkur shakli: tushuncha, hukm, xulosa. Intellekt, kreativlik, A.Bine, J.Gilford metodikasi, aql, sonli operatsiya, lug’at boyligi, o’xshashlik, qobiliyat, mahsuldorlik, noyob xislat, refleksiya, sinkretizm, agglyutinizm, realiya, muammo, masala yechish, kognitivizm, bixeveorizm. 1. Tafakkur haqida tushuncha Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Tafakkur orqali biz sezgi a’zolarimiz bilan bevosita aks ettirib bo’lmaydigan narsa va hodisalarni ongimizda aks ettiramiz. Umuman olganda tashqi muhitdagi narsa va hodisalar o’rtasida ko’z bilan ko’rib, quloq bilan eshitib bo’lmaydigan ichki munosabatlar hamda qonuniyatlar mavjud. Ana shu ichki bog’lanish hamda qonuniyatlarni biz tafakkur orqali bilib olamiz. Demak, tafakkur deb narsa va hodisalar o’rtasidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishiga aytiladi. Aynan tafakur orqali biz moddiy olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini bilish imkoniga ega bo’lamiz. SHu bois dunyoni bilishda bevosita sezish, idrok, tasavvur va bavosita tafakkur muhim rolь o’ynaydi. Tafakkur tushunchasining mazmun mohiyati psixologiya darsliklarida olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Jumladan, umumiy psixologiya darsliklarida tafakkurga berilgan ta’riflar turlicha bo’lib uning ikkita yoki uchta muhim xususiyati ta’kidlab o’tiladi, xolos. Jumladan, P.I.Ivanovning darsligida «tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq, to’liq, chuqur va Dunyoni bilish Bevosita – sevish, idrok Bilvista tafakur Tassavur umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonni tag’in ham oqilona amaliy faoliyat bilan shug’ullanishiga imkon beradi» deb ta’riflanadi. Ushbu ta’rifda tafakkurning to’la, aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirishi ta’kidlab o’tiladi, xolos, lekin uning xarakterli xususiyatlari bevosita so’z yordami bilan ifodalanishi muallifning diqqat markazidan chetda qolgan. M.V.Gamezo tomonidan «tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so’z hamda o’tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi» ekanligi bayon qiladi. U tafakkurning umumlashgan so’z vositasida va vositali atrof- muhit hodisalarini aks ettira olishni ta’kidlaydi. A.V.Petrovskiy tahriri ostidagi darslikda tafakkurga quyidagicha ta’rif keltiriladi: «Tafakkur - ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bog’liq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqelikni analiz va sintez qilish, uni bavosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir». V.V.Bogoslovskiy tahriridagi darslikda ham tafakkurga berilgan ta’rif uning umumlashgan va bilvosita aks ettirish xususiyatlari yoritilgan, xolos. Xuddi shunga o’xshash tafakkur xususiyatlari F.N.Gonobolin, K.K.Platonov darsliklarida ham uchraydi. Keltirilgan ta’riflar orasida O.K.Tixomirovning darsligidagi ta’rif nisbatan to’liqroq deb hisoblanadi. Unda tafakkur predmetiga kiruvchi tarkibiy qismlar mana bunday ifodalanadi: «Tafakkur - bu o’z mahsuloti bilan voqelikni umumlashtirib, bavosita aks ettirishni xarakterlaydigan umumlashtirish darajasi va foydalanadigan vositalarga hamda o’sha umumlashmalar yangiligiga bog’liq ravishda turlarga ajratishdan iborat jarayon, bilish faoliyatidir». Hozirgi vaqtda tafakkurning predmeti yuzasidan psixologiyada turli-tuman qarash va ta’riflar mavjuddir. Ularning ayrimlariga tavsifnoma berib o’tamiz. S.L.Rubinshteyn nazariyasiga binoan tafakkurni psixologik jihatdan o’rganishning asosiy predmet, jarayon, faoliyat tariqasida namoyon bo’lishidir. Muallif tafakkur operatsiyalari shakllarini shakllantirishda jarayon, muammoli vaziyatni hal qilishda esa fikr yuritish faoliyati sifatida vujudga kelishini chuqur tahlil qilib beradi. S.L.Rubinshteyn tafakkur to’g’risidagi g’oyani rivojlantirib, uni sub’ekt faolligining paydo bo’lishi deb ataydi. A.N.Leontev tafakkur psixologiyasi predmeti yuzasidan mulohaza yuritib tafakkurni turli ko’rinishlarga ajratadi, fikr yuritish faoliyati ekanligini tan oladi, lekin uni predmetli-amaliy faoliyat deb nomlaydi. Shuning bilan birga tafakkurning tuzilishi, fikr yuritish motivatsiyasi to’g’risidagi nazariy metodologik muammolarni o’rtaga tashlaydi. P.Ya.Galperin fikriga ko’ra, tafakkur-bu orientirlash-tadqiqot faoliyati, orientirovka jarayondir, ya’ni orientirovka-jarayon, orientirovka faoliyat. Muallif psixologiya fani intellektual masalalarni yechishda sub’ektning tafakkuriga orientirovka qilish jarayonini o’rganishga asoslanadideb tushuntiradi. P.Ya.Galperin tafakkurning boshqa jihatlarini o’zining aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasidan kelib chiqqan holda yoritishga intiladi. A.V.Brushlinskiy tadqiqotlarida tafakkurning muhim yangilikni qidirish va ochish, gipoteza va nazariyalarni bashorat qilish, oldindan payqash xususiyatlari alohida ta’kidlab o’tiladi. 2. Tafakkur operatsiyalari Tafakkur jarayoni insonning bilishga bo’lgan ehtiyojlari, tevarak-atrofdagi olam va turmush to’g’risidagi o’z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkuri-ob’ektni anglashi, bilishi tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o’zi idrok qilayotgan narsalar to’g’risida fikr qiladi. Shuning uchun tushunchalar narsalarning butun bir sinfi, turkumi to’g’risida fikr qiladi, ya’ni bular tafakkurning ob’ekti bo’ladi. Bir narsaga tayanmagan quruqdan quruq tafakkur bo’lishi mumkin emas. Analiz, sintez, taqqoslash, abstraktsiyalash va umumlashtirish, tasniflash va tizimga solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Analiz - shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilamiz. Analiz jarayonida butunning uning qismlariga va elementlariga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Tahlil ob’ektlari amalda ajratib bo’lmaydigan elementlarga yoki belgilarga bo’lishda ifodalanishi mumkin. Allomalarimizning ta’kidlashicha, maymunning yong’oqni chaqishining o’ziyoq boshlang’ich, oddiy analizdir. O’quvchi va talaba yoshlar turmushda va va dars jarayonida analiz yordami bilan ko’pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar, misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan o’zlashtirib olish analizdan boshlanadi. Masalan, buni quyidagi sxemada ko’rish mumkin. Dars jarayoni vaqtida tafakkurning analiz qilish faoliyati katta o’rin tutadi. Chunonchi, savodga o’rgatish nutqni tahlil qilishdan, gapni so’zlarga, so’zlarni bo’g’inlarga, bo’g’inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani yechish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma’lum sonlarni topishdan boshlanadi. Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo’yilsa, u holda bu topshiriqni hal qilish u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni o’z navbatida alohida olib tekshirish lozim bo’ladi Muammoli vaziyatlarni yechish usullari Hukm Xulos chiqarish Tushuncha Mavjud tasavurlar asosida ngi obrazlar tizimini tashkil qilish Taffakurning maxsuldorligi Hayolning maxsuldorligi Xissiyot va t i SINTEZ ANALIZ TAQQOSLASH UMUMLASHTIRISH Tipiklashtirish aglyutinatsiy Giperbolizatsiya Sxemalashtirish Amaliy faoliyat MUAMMOLI VAZIYAT Aniqlanmagan muammoli vaziyat TAFFAKUR Hayol Sintez - shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizda bo’lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo’laklarini sintez yordami bilan fikran va amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlari va bo’laklarini bir butun qilib qo’shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta’rifdan ko’rinib turibdi. Analiz aqliy bo’lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, birinchi sinf bolasi o’z harf xaltasidagi keltirilgan harflardan foydalanib, bo’g’in, bo’g’inlardan so’z, so’zlardan gap, gaplardan qisqa axborot, undan esa hikoya tuzadi. Analiz va sintez o’zaro bevosita mustahkam bog’langan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan bo’lsa, uni sintez qilib bo’lmaydi, har qanday analiz predmetlarni narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim. Taqqoslash - shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya vositasi bilan ob’ektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o’xshashligi va bir- biridan farqi aniqlanadi. XIX-XX asrlarda yashagan olim K.D.Ushinskiy taqqoslash jarayoni borasida quyidagilarni ta’kidlagan: “Agar siz tabiatni bir narsasini ravshan tushunib olishni istasangiz, uning o’ziga juda o’xshash bo’lgan narsalardan tafovutini topingiz va uning o’zida juda uzoq bo’lgan narsalar bilan o’xshashligini topingiz. Ana shunda siz shu narsaning eng muhim belgilarini payqab olasiz, demak shu narsani tushunib olasiz”. Narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqni, teng yoki tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddiyatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan fikr yuritish operatsiyasi, bilishning dastlabki va zarur vositasi bo’lib hisoblanadi. Ajdodlarimiz taqqoslashning ta’limdagi roli to’g’risida shunday fikrlarni bildirgan edi. Taqqoslash har qanday tushunishning va har qanday tafakkurning asosidir. Olamdagi narsalarning hammasini taqqoslab ko’rish yo’li bilan bila olmasak, boshqa yo’l bilan bila olmaymiz, agar biz hech narsa bilan solishtirishimiz va farqini bilib olishimiz mumkin bo’lmagan biron bir narsaga duch kelganimizda edi, u holda biz shu narsa to’g’risida hech qanday fikr qila olmagan bo’lar edik. Taqqoslash operatsiyasi ikki xil yo’l bilan amalga oshishi mumkin: amaliy aniq narsalarni bevosita solishtirish va nazariy tasavvur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda fikran taqqoslash. Agar odam ikki boylam yukni qo’l bilan ko’tarib, bir necha xil taom mazasini qiyoslasa yoki ikki paykal paxtazor hosildorligini taqqoslasa, bu amaliy taqqoslash bo’ladi. Shuningdek, o’quvchilar ikki qalam yoki ikki sterjenning uchini yog’ochga yoki qog’ozga solishtirsalar, u analogik holatga misol bo’la oladi. Bundan tashqari metr bilan masofani, tarozi bilan og’irlikni, termometr bilan haroratni, teleskop bilan osmon jismlarini o’lchash paytida ham taqqoslash jarayoni vujudga keladi. Inson tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning barchasini bevosita aks ettirish, qo’l bilan paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu boisdan to’planadigan bilimlarning aksariyati qo’l bilan ushlash, ko’z bilan kuzatish evaziga emas, balki fikr yuritish orqali, mantiq yordamida anglaniladi. Ular o’rtasida o’xshash va farqli alomat hamda belgilar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi. Demak, inson olayotgan keng ko’lamdagi axborotlar farqini fikran taqqoslash yordamida anglab yetadi. Jumladan, o’quvchilar dilda o’ylayotgan narsalarni fikran solishtirib ko’radilar. Ba’zan turli yoshdagi kishilar o’z tengdoshlari xarakterida, qiziqishida, yurish turishida, muomalasida va boshqa xususiyatida o’xshashlik va tafovut borligini topadilar. Abstraktsiya - shunday fikr tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va hodisalarning muhim bo’lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz. Abstraktsiya jarayonida ob’ektdan ajratib olingan belgi, alomatning o’zi tafakkurning mustaqil ob’ekti bo’lib qoladi. Abstraktsiya operatsiyasi tahlil natijasida vujudga keladi. Masalan, sinf devorini tahlil qilish jarayonida uning faqat bir belgisini, ya’ni oqligini ajratib olish mumkin va oq devor to’g’risida emas, balki devorning oqligi to’g’risida, keyin esa umuman oqlik haqida fikr yuritish mumkin. Kishilar quyosh, oy, yulduz, elektr, olov ba’zi planetalar, ayrim tosh va hokazolarning ko’z o’ngilarida yoritishni kuzata turib ularning bitta umumiy belgisini, ya’ni yoritishni fikran ajratib olib, umuman yoritish to’g’risida mulohaza yuritiladi. Buyumlarni narsa va hodisalarni jism va predmetlarni bir-biri bilan taqqoslash paytida ham abstraktsiyalash jarayoni yuzaga keladi. Bunda narsa va hodisalarning mavjud belgilariga, masalan tusiga, shakliga, tezligiga, og’irligiga, qiymatiga va shu kabi o’xshash sifatlarga qarab taqqoslanadi. Abstraktsiya operatsiyasi bilan insonni qurollantirish intellektual jihatdan intensiv rivojlanishiga olib keladi, shuningdek mustaqil bilim olish faoliyatini takomillashtiradi. Umumlashtirish - tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning, o’xshash muhim belgilarning shu narsalar to’g’risidagi bitta tushuncha qilib, fikrda birlashtirish demakdir. Psixologiyada umumlashtirish muammosi bo’yicha yagona yo’nalishdagi nazariya mavjud emas. Shuning uchun psixologlar bu jarayonni turlicha talqin qiladilar, goho uni guruhlarga bo’lib o’rganadilar. SHuningdek, maktab ta’limini qaysi umumlashtirish usuli asosida amalga oshirish to’g’risida olimlar turlicha nuqtai nazardan yondashadilar. S.L.Rubinshteyn, V.V.Davidov tomonidan ta’limda nazariy jihatdan umumlashtirish usulini yoqlab chiqsalar, N.A.Menchinskaya, D.N.Bogoyavlenskiylar ham nazariy, ham amaliy usulni qo’llashni tavsiya etmoqdalar. Ammo o’quv faoliyatining turli-tumanligi dars jarayonida har xil umumlashtirish usullaridan foydalanish kerakligini taqazo qiladi. Psixologiyada umumlashtirishning keng qo’llaniladigan ikki turi: tushunchali umumlashtirish va hisssiy-konkret umumlashtirish yuzasidan ko’proq fikr yuritiladi. Tushunchali umumlashtirishda predmetlar ob’ektiv muhim belgi asosida umumlashtiriladi. Hissiy-konkret umumlashtirishda esa predmetlar topshiriq talabiga binoan tashqi belgi bilan umumlashtiriladi. Psixologlar noto’g’ri umumlashtirishning hissiy-konkret umumlashtirishdan tafovuti borligini hamisha ta’kidlab kelmoqdalar. O’quvchi va talaba ba’zan predmetlarni muhim bo’lmagan belgisiga asoslanib noto’g’ri umumlashtiradilar, vaholanki, topshiriq shartida bu talab ular oldiga mutlaqo qo’yilmaydi. Lekin bu nazariyaning himoyachilari noto’g’ri umumlashtirishni alohida tur deb hisoblaydilar. Umumlashtirish, abstraktsiyalash operatsiyasidan ajralgan holda sodir bo’lmaydi, har qanday umumlashtirish asosida abstraktsiyalash jarayoni yotadi. Umumlashtirish jarayoni abstraktsiyasiz mavjud bo’lishi mumkin, lekin abstraktsiyasiz umumlashtirishning yuzaga kelishi mumkin emas. Agar abstraktsiyalash faoliyatida narsa va hodisalarning o’xshash hamda muhim belgilari tasodif belgilardan fikran ajratib olinsa, umumlashtirishda esa ajratib olingan o’xshash, umumiy va muhim belgilarga suyangan holda narsa va hodisalar birlashtiriladi. Umumlashtirish jarayoni so’z ta’sirida vujudga kelgan ikkinchi signallar tizimiga asoslanadi. Akademik I.P.Pavlov fikricha, nutq signallari tufayli nerv faoliyatining yangi tamoyili abstraktsiyalash va shu bilan birga oldingi tizimning behisob signallarini umumlashtirish vujudga keladiki, bunda ham o’z navbatida ana shu umumlashtirilgan yangi signallar tag’in analiz va sintez qilinaveradi. Fikr yuritishning umumlashtirish operatsiyasi har xil asoslarga ko’ra turlarga bo’lib o’rganiladi. Umumlashtirishni mazmuniga ko’ra tushunchali umumlashtirish va yaqqol-ko’rgazmali yoki elementar umumlashtirish turiga ajratish qabul qilingan. Tushunchali umumlashtirish orqali ob’ektiv qonuniyatlarni muhim belgilari bo’yicha birlashtirish amalga oshiriladi. Bunda muhim belgilar umumlashtirilib, ob’ektiv qonuniyatlarni ochish mumkin bo’ladi. Yaqqol-ko’rgazmali umumlashtirishda narsa va hodisalar tashqi hamda yaqqol belgilar bo’yicha umumlashtiriladi. Konkretlashtirish - hodisalarni ichki bog’lanish va munosabatlardan qat’iy nazar bir tomonlama ta’kidlashdan iborat fikr yuritish operatsiyasidir. Umumiy mavhum belgi va xususiyatlarni yakka yolg’iz ob’ektlarga tadbiq qilish bilan ifodalanadigan fikr yuritish operatsiyasi insonning barcha faoliyatlarida faol ishtirok etadi. Voqelik qanchalik yaqqol shaklda ifodalansa, inson uni shunchalik oson anglab yetadi. Insonlar dastavval tevarak atrofni aniq belgilariga asoslanib, aniq holda aks ettirganlar, yaqqol obrazlarga suyanib tasavvur qilish imkoniyatiga ega bo’lganlar, shu boisdan to hozirgi kunga qadar aniqlik belgisi har qanday inson zoti uchun eng yaqin belgi bo’lib hisoblanadi. Psixologlar tadqiqotlarining ko’rsatishiga qaraganda konkretlashtirish odamda ikki xil vazifani bajaradi. Birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob’ektga tadbiq etish amalga oshiriladi. Masalan, biz “oq” deganimizda ko’z oldimizga qor, qog’oz, paxta va shu kabilar kelishi mumkin. Ikkinchidan, konkretlashtirish umumiy va yakka belgilar kamroq bo’lgan umumiylikni ochishda ifodalanadi. Masalan, biz olma, olxo’ri, uzumni mevalar qatoriga stol-stul, divan va shu kabilarni mebellar qatoriga qo’shamiz. Umumiy fikrlarni bayon qilish va izohlash chog’ida odatda keltiriladigan misollarning hammasi konkretlashtirishning o’zidir. Klassifikatsiyalash - bir turkum ichidagi narsalarning bir-biriga o’xshashligiga va boshqa turkumdagi narsalardan farq qilishiga qarab narsalarni turkumlarga ajratish tizimidir. D.I.Mendelevni “Elementlarning davriy tizimi” jadvali bunga yorqin misoldir. Bunda olim elementlarni atom og’irligi ortib borishiga, kimyoviy sifatlarning bir tipligiga va boshqa belgi va alomatlariga qarab tartib bilan joylashtirib chiqqan. O’rganish uchun qulaylik tug’dirish maqsadida, shuningdek, amaliy maqsadlarda ko’pchilik narsalarni guruhlarga, turkumlarga bo’lishga to’g’ri keladi. Ko’pchilik narsalarni hodisalarni guruhlarga bo’lish klassifikatsiyalash yoki turkumlarga bo’lish deb ataladi. Masalan, kutubxonada kitoblar muqovasiga, farmoyishning mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab turkumlariga bo’lish mumkin. O’quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari bo’yicha va shu kabilarga qarab turkumlarga bo’ladilar. Sistemalashtirish - tizimga solish shundan iboratki, bunda ayrim narsalar, faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi tutgan o’rniga yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. Shu sababli makon, xronologiya va mantiqiy belgilar asosida tizimga solish turlariga ajratiladi. Mebelning xonadagi joylashtirilishi, daraxtning boqqa o’tkazilishi, makoniy tizimga namuna bo’la oladi. O’tmishda bo’lib o’tgan voqealarning vaqtga qarab tizimga solishning namunasi bo’la oladi. Matematikaga, falsafaga, mantiqqa doir darsliklarda ilmiy materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning namunasidir. Maktab ta’limida o’zlashtirilgan bilimlarni tizimga solish muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu ish bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Bilimlar dastlab predmetlarning boblari, qismlari bo’yicha, so’ng yaxlit holda o’quvchi ongida tizimlashadi. Tizimlashtirishning ikkinchi bosqichida bir-biriga o’xshash predmetlarga oid bilimlar fikran tartibga solinadi. Uchinchi bosqichda bir necha predmetlar yuzasidan to’plangan bilimlar ma’lum tartibga tushadi, ularning o’xshash va farqli tomonlari ajratiladi. Tizimga solishning to’rtinchi bosqichida darsdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda egallangan bilimlarni tizimlashtirish nazarda tutiladi. Demak, insoning bilish faoliyatida mavzulararo, predmetlararo bilimlarni tizimlashtirish yuzaga keladi. Binobarin bilimlarning tizimga solinishi aqliy rivojlanishning dastlabki pog’onasi hisoblanadi. Tafakkur shakllari Psixologiyada nutq fikr yuritish faoliyatining vositasi deb yuritiladi. Odamda nutq tafakkur jarayonida hukm, xulosa chiqarish va tushunchalar shaklida ifodalanib keladi. Hukmlar Narsa va hodisalarning belgi va xususiyatlari haqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb ataladi. Hukmlar ob’ektiv voqelikni aks ettirilishiga qarab chin yoki xato bo’ladi. Narsa va hodisalarda voqelikda haqiqatan o’zaro bog’liq bo’lgan belgilar, alomatlar hukmlarda bog’liq ravishda ko’rsatib berilsa yoki voqelikda bir-biridan ajratilgan narsalar hukmlarda ajratib ko’rsatilsa bu chin hukm deb ataladi. Masalan, metallar elektr tokini o’tkazuvchidir; metallar qizdirilganda kengayadi, degan chin hukmlardir. Chunki elektr tokini o’tkazish qizdirilganda kengayishi metallarga xos xususiyatdir. Moddiy olamda haqiqatdan bog’liq bo’lmagan narsa hukmda bog’liq qilib ko’rsatilsa, bunday hukm xato hukm deb ataladi. Masalan, hozir tashqarida yomg’ir yog’yapti; yer quyosh atrofida aylanmaydi, degan misollar xato hukmlar doirasiga kiradi. Borliqdagi narsalar, hodisalar va voqelikni miqdoriga ularning biror hukmda aks ettirilgan aloqa va munosabatlariga qarab, hukm quyidagi turlarga bo’linishi mumkin: 1) hukmlar sifatiga ko’ra: tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm; 2) hukmlarning miqdoriga qarab: yakka, juz’iy, xususiy va umumiy hukmga; 3) hukmlarning munosabatiga ko’ra: shartli, ayruvchi, va qat’iy hukmlarga; 4) hukm taxminiy ko’rinishga ega bo’lishi ham mumkin. Bu hukmda aks ettiriladigan narsa va hodisalar belgisining nechog’lik muhim bo’lishiga yoki voqelikka mos kelish-kelmasligiga bog’liq. Masalan, ertaga yomg’ir yog’ishi mumkin. Paxta rejasi to’lib qolsa kerak. Hukmlarda tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsalar, hodisalar, alomatlar hukmning mazmunini tashkil qiladi. Narsa bilan belgining aloqasi bog’liqligi borligi aks ettirilgan hukm tasdiqlovchi hukm deb ataladi. Masalan, O’zbekistonda pilla yetishtirilmaydi. Toshkentda oliy maktablar qurilmagan. Voqelikda ajratilgan narsa inkor qiluvchi hukmda fikran ajratilishi mumkin. Yakka, yolg’iz narsa va hodisa to’g’risidagi hukm yakka hukm deb ataladi. Masalan, Toshkent – O’zbekiston Respublikasi poytaxtidir; Amudaryo sersuv daryolardan biridir. Belgining biror turkumigagina taalluqliligini tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm juz’iy hukm deb ataladi. Masalan, ba’zi metallar elektr tokini o’tkazmaydilar. Qarzdor talabalar sessiyaga quyilmaydi. Jamoaning ayrim brigadalari majburiyatga yarasha mehnat qilmaydilar. Bir turkumdagi narsa va hodisalarning hammasi to’g’risida tasdiqlab, yoki inkor qilib aytilgan hukm umumiy hukm deb ataladi. Hukmda narsa va hodisa belgisining borligini muayyan sharoitlarda tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan hukm shartli hukm deb ataladi. Masalan, agar talaba sessiyalarga qunt bilan puxta tayyorlansa, u yaxshi va a’lo baholar oladi. Agar o’quvchi darsga diqqat qilmasa, yangi materialni o’zlashtira olmaydi. Hukmda narsalar va hodisalar bir necha belgiga nisbatan berilib, shu belgilardan farqi bitta unga tegishli bo’lsa, bunday hukmga ayruvchi hukm deb ataladi. Masalan, jismlar yo qattiq, yoki suyuq, yoki gazsimon holda bo’ladi. Narsa bilan belgi o’rtasidagi aloqaning bor yoki yo’qligi qat’iy shaklda aks ettirilsa qat’iy hukm deb ataladi. Masalan, bahorda barcha joylarda ko’kalamzorlashtirish ishlari amalga oshiriladi. Yonish kimyoviy jarayondir. Narsa va hodisalar bilan ularning xususiyatlari o’rtasida aloqa bo’lishi ehtimoli faqat faraz qilinsa, u holda inson o’z fikrlarini quyidagi shaklda ifoda qilishi mumkin. Ehtimol, Marsda organik hayot bordir. XXI - asrning oxirlarida fan texnika yanada rivojlanib, taraqqiy etishi mumkin va boshqalar. Bunday hukmlar ehtimollik hukmlari deb ataladi. Narsalar bilan xususiyatlar o’rtasidagi aloqani taxminan emas, balki haqiqatdan aniq bilganimizda biz o’z fikrimizni mana bunday shaklda izhor qilamiz. Fakulьtet kutubxonasida ko’p yangi kitoblar mavjud. Maktabimizdagi kimyo xonasi juda yaxshi uskunalar bilan jihozlangan. Bunday hukmlar voqelik (assertorlik) hukmlari deb ataladi. Hukmning shunday yuqori shakli borki, unda faqat haqiqatda bo’lgan voqea qayd qilinmasdan, balki narsa bilan xususiyatning aloqasi qonuniy ekanligi aniqlab beriladi. Masalan, butun dunyoda tinchlik g’alaba qozonishi muqarrar, sezgilarning intensivligi qo’zg’atuvchi kuchining logarifmiga proportsionaldir. Bunday hukmlar zaruriy (apodiktik) hukmlar deb ataladi. Bunday hukmlarda inson narsa, voqelik, hodisa bilan uning xususiyati o’rtasida mustahkam bog’lanish borligini va bu bog’lanishga zid keladigan boshqa bir holning bo’lishi aslo mumkin emasligini aks ettiradi. Psixologiyada hukmlar ikkita asosiy yo’l bilan hosil qilinishi ta’kidlab o’tiladi. Birinchi yo’l bilan hukm hosil qilinganda idrok qilish zarur bo’lgan narsalarning bevosita o’zi ifodalanadi. Ikkinchi yo’l bilan esa bevosita mulohaza yuritish yordami bilan hukm amalga oshiriladi. Masalan, bu avtomobilning yangi modeli. Mazkur misolda hukm chiqarishning birlamchi yo’li aks ettirilgan. Dastavval olimlar kashfiyot yoki ijodiy jarayonda nazariy jihatdan mulohaza yuritish yordamida hukm chiqaradilar. Ular chiqaradigan hukmning to’g’riligi amaliyotda keyinchalik tasdiqlanadi. Bu ikkinchi yo’l bilan hukm chiqarishga misoldir. Xulosa chiqarish Bir qancha hukmlarning mantiqiy bog’lanishi natijasida hosil bo’lgan yangi hukm insonning bilish faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi hukm hosil qilamiz. Masalan, har qanday harakat materiya harakatidir, issiqlik harakat shaklidir, degan ikkita hukmni olaylik. Bu ikki hukmdan, demak issiqlik materiya harakatidir degan yangi hukm chiqariladi. Bunda birinchi hukm hamisha umumiy hukm bo’lib, ikkinchi hukm yakka hukm bo’ladi. Keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, mulohaza yuritish ham xulosa chiqarish ham voqelikni bevosita bilishning asosiy shakli sifatida namoyon bo’lgan oldingi ikki hukmga asoslanib, uchinchi hukm chiqariladi. Mazkur xulosani bevosita tekshirib ko’rishga hech qanday ehtiyoj qolmaydi. Shu sababdan xulosa chiqarishda fikr o’rtasidagi shunday bog’lanish natijasida bir yoki undan ortiq hukmlardan uchinchi hukm keltirib chiqariladi. Xulosa chiqarish uch turga bo’linadi: induktiv, deduktiv va analogiya. Induktiv xulosa chiqarish - bu xulosa chiqarishning shunday mantiqiy usulidirki, bunda bir necha yakka va ayrim hukmlardan umumiy hukmga o’tiladi, yoki ayrim fakt va hodisalarni o’rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masalan, temir elektr tokini o’tkazadi, po’lat elektr tokini o’tkazadi, mis elektr tokini o’tkazadi, ruh elektr tokini o’tkazadi. Demak, barcha metallar elektr tokini o’tkazadi, degan umumiy xulosa chiqaramiz. Deduktiv xulosa chiqarishda umumiy va yakka hukmlardan yakka yoki juz’iy hukm keltirib chiqariladi. Misol uchun barcha metallar elektr tokini o’tkazadi. Temir metaldir. Demak, temir ham elektr tokini o’tkazadi. Analogiya xulosa chiqarishning shunday shaklidirki, bunda biz ikki predmetning ba’zi bir belgilari o’xshashligiga qarab, bu predmetlarning boshqa belgilarining o’xshashligi to’g’risida xulosa chiqaramiz. Analogiya deb narsa va hodisalarning bir-biriga o’xshash bo’lgan ba’zi belgilariga qarabgina hukm yuritishdan iborat xulosa chiqarish shakliga aytiladi. Analogik usulda chiqarilgan xulosa chin, taxminiy hamda yolg’on bo’lishi mumkin. Fikr yuritishning bunday shakli ko’pincha yosh bolalarga xos xususiyatdir. Demak, juz’iy ikki yakka hukmlarga asoslanib, juz’iy yoki yakka hukm keltirib chiqaramiz. Masalan, bog’cha yoshidagi bola mana bunday mulohaza yuritadi; adamlar darvozadan ismimni aytib chaqirib keldilar. Ular sovg’a olib kelgan bo’lsalar kerak. Bu bolaning mulohazasini tahlil qilib ko’rsak, uning fikr yuritishi mana bunday tarzda taraqqiy etganligini shoxidi bo’lamiz. O’tgan galda adam ismini aytib chaqirib kelgan edilar, yana chaqirayotirlar. Albatta, adam menga sovg’a olib kelganlar, deb xulosa chiqaradi. Shunday qilib, analogik yo’l bilan xulosa chiqarganda murakkab qonuniyatlar to’g’risidagi bilimlar o’zlashtirilmasa-da, lekin turmushning turli jabhalarida undan foydalanib turiladi. Tushunchalar Tafakkur tushunchalar shaklida ifodalanadi. Tushuncha deganda biz narsa va hodisalarning eng muhim va eng asosiy xususiyatlarini aks ettirishni tushunamiz. Tushunchalar hukmlardan tarkib topadi. Shu sababli tushunchaning mazmunini ochib berish uchun bir qancha hukm yurtishga to’g’ri keladi. Masalan, odam ongli mavjudotdir degan tushunchani oladigan bo’lsak, bu yerda odamning eng muhim xususiyati uning ongliligi ekani qayd qilinyapti. Tushunchalar odamning turmush tajribasi va bilimlarining ortishi jarayonida tarkib topa boradi. Ana shu jihatdan olganda maktabdagi o’qish jarayo nida bolada asosan tabiat va jamiyat hodisalari haqida tushunchalar tarkib toptirishdan iboratdir. Demak, katta odamlarga nisbatan bolalarda hali tushunchalar juda oz bo’ladi. Odatda tushunchalar mohiyati jihatidan konkret va abstrakt tushunchalarga ajratiladi. Alohida olingan bir butun narsaga aloqador tushuncha konkret tushuncha deb ataladi. Masalan, stol, divan, qayrag’och, traktor va hokazo. Moddiy borliqdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba’zi xususiyat, sifat, holatlarga, shuningdek narsalar o’rtasidagi ichki munosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt tushuncha deb ataladi. Masalan, oqlik, uzunlik, balandlik, kenglik, harakat, yorug’lik, qiymati haqidagi tushunchalar va hokazo. Tushunchalar ko’lami jihatidan 3 turga: yakka tushunchalar, umumiy tushunchalar va to’planma tushunchalarga bo’linadi. Yakka tushunchalar yakka narsa va hodisalar haqidagi tushunchadir. Bunday tushunchalarga sohibqiron Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Sirdaryo tushunchalarini misol qilib keltirsa bo’ladi. Yakka tushunchalarning xususiyati shuki, bu tushunchalarda hamisha aniq obraz mavjud bo’ladi. Umumiy tushunchalarda bir jinsda bo’lgan ko’p narsa va hodisalar gavdalantiriladi. Masalan, kitob, maktab, yulduz, talaba va boshqalar. To’planma tushunchalar bir jinsda bo’lgan narsa va hodisalar to’plami haqida yaxlit fikr yuritiladigan tushunchadir. Masalan, paxtazor, kutubxona, yig’ilish va hokazolar. To’planma tushunchalarning bir qanchasi birdaniga tatbiq qilinganda umumiy to’planma tushunchalar bo’ladi. Masalan, Alisher Navoiy nomidagi Davlat Muzeyi tushunchasi, yakka to’planma tushunchaga oiddir. Guruh, jamoa, xalq, millat va boshqalar, umumiy to’planma tushunchasiga misol bo’la oladi. Yetti og’ayni yulduzlar to’plami, Hamza teatri jamoasi, Paxtakor futbol jamoasi kabilar yakka to’planma tushunchalar jumlasiga kiradi. Fikr yuritishda tushuncha bilan so’z o’zaro bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Bir tomondan so’z yordamisiz tushuncha vujudga kelmaydi, ikkinchi tomondan so’z tushunchaning moddiy asosi va funktsiyasini bajaradi. Tushunchalar bir yoki undan ortiq so’zlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, xalq degan tushuncha bir so’zdan, o’zbek xalqi ikki so’zdan qahramon o’zbek xalqi uch so’zdan, ozodlik uchun kurashayotgan xalqlar, degan tushuncha to’rt so’zdan tashkil topgan. Tushunchalar fikr yuritishning asosiy jarayonlari, ya’ni klassifikatsiyalash, umumlashtirish va abstraktsiyalash yordami bilan vujudga keladi. So’zlar, belgilar, simvollar, atamalar tafakkur jarayonida tushunchalarning mazmunini aks ettiradi. I.P.Pavlov ta’biri bilan aytganda, so’z ikkinchi signal tizimining, barcha signallarning signallaridir, binobarin shu signallarning hammasini ifodalaydi, shu signallarning hammasini umumlashtiradi. Shunday qilib, tushunchalar mohiyati hukmlarda yoritiladi, mavjud hukmlar asosida xulosa chiqariladi. Yangi hukm hosil qilinadi, topilgan yangi belgilar, alomatlar tushunchalarni yanada boyitadi. Tafakkur yordamida inson yaratish, kashf etish, ixtiro qilishda davom etishi mumkin. Demak, yangi tushunchalar, atamalar yuzaga kelaveradi, iste’moldagilari esa yangi mazmun kasb etadi. Determinizm tamoyiliga binoan so’zlar yangi tushunchalar yaratilishiga vosita bo’lib xizmat qilaveradi, shuning bilan birga tushunchalar zamirida yangi so’zlar va iboralar vujudga keladi, yoinki yangicha talqin qilish kuchayadi. So’z bilan tushunchalarning chambarchas bog’lanishi va munosabati filogenezda ham ontogenezda ham operatsional va funktsional xususiyatlarni yo’qotmaydi. Tafakkur turlari Muayyan ijtimoiy muhitda turmush kechirayotgan odamlarning ehtiyojlari xatti-harakat motivlari narsalarga qiziqishlar, intilishlar, mayllar, aqliy qobiliyatlari, hatto faoliyatlari ham turli tumandir. Xuddi ana shu boisdan ularning tafakkuri ham har xil holatlarda vaziyatlarda turlicha tarzda vujudga keladi, namoyon bo’ladi. Psixologiya fanida tafakkur turlari topshiriq xususiyatiga, fikr yoyiqligiga, fikrning originallik darajasiga qarab, quyidagicha shartli klassifikatsiya qilinadi. Professor E.G’ozievning “Umumiy psixologiya” darsligida tafakkur turlari quyidagicha klassifikatsiya qilinadi: Tafakkur turlari Shakliga ko’ra Ko’rgazmali-harakat, ko’rgazmali-obrazli Topshiriq xarakteriga ko’ra Nazariy, amaliy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy Fikr yoyiqligiga ko’ra Konkret, abstrakt, realistik, autistik intuitiv, diskursiv Fikrning originallik darajasiga ko’ra Reproduktiv, produktiv, ijodiy, vizual, fazoviy V.Karimovaning “Psixologiya” o’quv qo’llanmasida tafakkur turlari quyidagicha klassifikatsiya qilinadi. Tafakkur turlari Shakliga ko’ra Ko’rgazmali-harakat, ko’rgazmali-obrazli, mantiqiy Ko’riladigan masalaning xarakteriga ko’ra Nazariy, amaliy Ijodiylik elementiga ko’ra Konvergent, divergent Yangiligi va noyobligiga ko’ra Reproduktiv, produktiv (ijodiy) Shuningdek, ayrim adabiyotlarda tafakkur klassifikatsiyasi quyidagi tarzda ham ifodalanadi. Topshiriqni hal qilish usuliga ko'ra Ijodiylik darajasiga ko'ra Shakliga ko'ra Yangiligi va noyobligiga ko'ra Mahsuldor bo'lmagan Mahsuldor Diskrussiv Intuitiv Ijodi Amaliy Ko'rgazmali-harakat Ko'rgazmali-obrazli So'z-mantiqiy A.V.Petrovskiy muharrirligida chop etilgan, “Umumiy psixologiya” darsligida tafakkurni quyidagi turlari ajratib ko’rsatiladi: ko’rgazmali-harakat, ko’rgazmali- obrazli, mavhum nazariy tafakur turlari va boshqalar. Ko’rgazmali harakat tafakkur turi. Tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o’z oldilarida turgan maqsadlarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai nazaridan yechganlar, keyinchlik unda nazariy faoliyat ajralib chiqqan. amaliy va nazariy faoliyat chambarchas bir - biri bog’langandir. Ko’rgazmali harakat tafakkur turiga psixologik adabiyotlarda quyidagicha ta’riflar uchraydi. Jumladan, V.Karimova tomonidan ko’rgazmali-harakat tafakkuri odamning real predmetlar bilan ish qilayotgan paytda fikrlash jarayonini nazarda tutadi. “Psixologik lug’atda” ko’rgazmali harakatli tafakkur amaliy tafakkurning bevosita idrok qilayotgan narsa va hodisalar haqida harakatlar yordami bilan amalga oshiriladigan fikrlash turi, deb tavsiflanadi. Sof psixologik faoliyat birlamchi emas, balki amaliy faoliyatning o’zi birlamchidir. Yana faoliyatning taraqqiyoti davomida unga nisbatan mustaqil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqqan. Faqat butun insoniyatning tarixiy taraqqiyoti emas, balki shu bilan birga har bir bolaning psixik taraqqiyoti jarayoni ham dastavval sof nazariy faoliyat emas, balki amaliy faoliyatdir. Agarda insoniyatning tarixiy taraqqiyoti muammosidan chetlanib, ushbu masalani olib qarasak, u holda amaliy faoliyat birlamchi ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Buning uchun insonning ontogenetik taraqqiyotini dastlabki fazasiga murojaat qilamiz. Bola tug’ilishdan tortib, to uning bog’cha yoshigacha davrini amaliy faoliyatda ko’rgazmali-harakat tafakkuri o’sishining asosiy pallasi deb atash mumkin. Mazkur yoshdagi inson zoti ana shu amaliy faoliyat negizida aqliy harakatlarni amalga oshiradi, amaliy bilimlarni o’zlashtiradi, natijada ko’rgazmali- harakat tafakkuri o’sa boradi. Ushbu yoshdagi kichkintoylar o’zlari o’ynayotgan o’yinchoqlarni qo’llari bilan bevosita ushlab ko’rish orqali ular bilan tanishadilar, shuning bilan birga ularni idrok qilishga intiladilar. Idrok qilingan predmetlar va o’yinchoqlarni o’zaro solishtiradilar, qismlarga ajratadilar, analiz va sintez qiladilar, bo’laklarga ajratilganlarni yaxlit holga keltirib birlashtiradilar. Kattalar tushuntirishiga ishonch hosil qilmasdan, ayni chog’da ularni ob’ektni sindirib yoki buzib bo’lsa ham, ularning ichki tuzilishi bilan tanishish ishtiyoqi, mayli kuchli bo’ladi. SHu boisdan amaliy xarakterdagi muammolarni hal qilishda ko’pincha buzib, tuzatish yo’li bilan harakat qiladilar. Ko’rgazmali-harakat tafakkuri bog’cha yoshiga yetgandan so’ng bolalarda o’z qiymatini yo’qota boshlaydi. Ko’rgazmali obrazli tafakkur turi ham psixologik adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. “Psixologik lug’at”da ta’riflanishicha u konkret tafakkurning bevosita idrok qilinayotgan narsa va hodisalar haqida fikrlashdan iborat bo’lgan turi. Professor E.G’oziev fikricha, bevosita idrok qilinayotgan predmetlar emas, balki faqat tasavvur qilinayotgan narsa va hodisalar haqida fikrlashdan iborat tafakkur turi ko’rgazmali-obrazli tafakkur deb ataladi. V.Karimova tomonidan ko’rgazmali- obrazli tafakkur esa ko’rgan kechirgan narsalar va hodisalarning aniq obrazlari ko’z oldimizda gavdalangan chog’da ularning mohiyatini umumlashtirilib bilvosita aks ettirishimizdir, deb talqin qilinadi. Tafakkurning mazkur ko’rinishi 4-7 yoshgacha bo’lgan bolalarda namoyon bo’ladi. Bog’cha yoshidagi bolalarda ko’rgazmali- obrazli tafakkur bosqichiga o’tgandan so’ng ham saqlanib qoladi, lekin u o’zining yetakchi rolini yo’qota boshlaydi. Ko’rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda ko’pincha bog’cha yoshidagi bolalarda, ya’ni 4-7 yoshgacha bo’lgan bolalarda paydo bo’ladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi avvalgidek to’g’ri va bevosita bo’lmaydi. Bog’cha yoshidagi bolalar faqat ko’rgazmali obrazlar bilan fikr yuritadilar va uncha tushunchaga ega bo’lmaydilar. Bog’cha yoshidagi bolalarda tushunchalarning yo’qligi shveytsariyalik psixolog J.Piajening quyidagi tajribasida juda yaqqol namoyon bo’ladi. 7 yoshga yaqin bolalarga xamirdan qilingan mutlaqo bir xil, hajmi jihatidan teng 2 ta soqqa ko’rsatiladi. Bolalar uni teng deb hisoblaydi. Bolalarning ko’z oldida bitta soqqa ezib non shakliga keltiriladi. Endi bolalar non shaklidagi soqqada xamir ko’p deb hisoblaydilar. Bolalarning ko’rgazmali-obrazli tafakkurlari hali ularning idroklariga bevosita to’la bo’ysunadigan bo’ladi. Ularning ko’rgazmali-obrazli shaklda o’tadigan tafakkurlari bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi xamir ko’proq degan xulosaga olib keladi. Shuning uchun ular narsa va hodisalarning, jism va predmetlarning ko’zga yaqqol tashlanib turuvchi alomatiga, xususiyatiga, tashqi belgisiga e’tibor qiladilar. Lekin ularning ichki bog’lanishlari o’zaro munosabatlarini bildirib keladigan muhim asosiy sifatlariga ahamiyat bermaydilar. Ob’ektlarni fazoda joylashgan o’rni tashqi, nomuhim belgisi ularning ko’rgazmali-obrazli tafakkurini vujudga keltiradi. Masalan, ularning nazarida odamlarni bo’yining baland va pastligi ularning yoshini belgilaydi. Tafakkur faolligiga qarab ixtiyorsiz (intuitiv) va ixtiyoriy (analitik) tafakkur turlariga ajratiladi. Intuitsiya deb mantiqiy tafakkur yordamida ko’p vaqtlar davomida hal qilinmagan aqliy vazifalarning to’satdan, kutilmaganda hal qilinib qolishi jarayoniga aytiladi. Ko’pincha ixtiyoriy tafakkur jarayoni mulohaza, muhokama, isbotlash, gipoteza kabi shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, matematika, fizika, kimyo, psixologiya va boshqa fanlardagi misol va muammolarni yechish jarayoni. Bundan tashqari ixtiyoriy tafakkurga mantiqiy yoki nazorat (kontrol) tafakkuri ham kiradi. Moddiy borliqni adekvat aks ettirish, fikr yuritish, tanqidiy va sinchkov bo’lishni taqazo etadi. Binobarin, narsa va hodisalarni atroflicha bilish uchun ob’ektiv baho berish zarurati tug’iladi, bu esa o’z navbatida fikr yuritish ko’lami keng, analitik- sintetik faoliyat doirasi mustahkam bo’lishini talab qiladi. Tafakkur jarayoni ixtiyorsiz yuz berishi ham mumkin. Lekin bu holda ular ixtiyoriy tafakkurga suyangan tarzda vujudga keladi. Jumladan, odamning amaliy, maishiy va hokazo faoliyatlarida ixtiyorsiz ravishda qator savollar paydo bo’lishi va ularga beixtiyoriy javoblar axtarish hollari uchrab turadi. Bunday paytlarda inson fikr yurityaptimi yoki yo’qmi buni bilish qiyin, vaholanki, u o’zicha go’yo savollarga javob topadiganday, shirin his-tuyg’ularni boshdan kechirayotganday bo’ladi, shuning uchun ko’pincha “tilimning uchida turibdi” deyiladi. Odamlar qandaydir matn yoki muammo, masala ustida bosh qotirib, o’tirganlarida fikr yuritish mutlaqo beixtiyor ro’y berib qoladi va ular asosiy topshiriqni bajarishdan uzoqlashtiradi. Insoniyat tarixiy taraqqiyoti tarixidan shu narsalar ma’lumki, yirik ilmiy kashfiyotlar ko’pincha xuddi shunday beixtiyor fikr qilib turgan mahalda to’satdan ochilgan. Jumladan, yunon olimi Arximed solishtirma og’irlik qonunini zo’r berib, aqliy mehnat qilish paytida emas, balki hech kutilmagan jarayonda, vannada cho’milib turgan paytida kashf etgan. Ulug’ rus olimi D.I.Mendeleevning hikoya qilishicha, u elementlar davri tizimi jadvalini tuzish vaqtida uch kecha-yu, uch kunduz betinim mehnat qilgan, ammo bu vazifani nihoyasiga yetkaza olmagan. Undan so’ng charchagan olim ish stoli ustida uyquga ketgan va tushida bu elementlar tartibli joylashtirilgan jadvalni ko’rgan. SHunda D.I.Mendeleev uyqudan, uyg’onib, bir parcha qog’ozga tushida ayon bo’lgan jadvalni ko’chirib qo’ygan. Ko’pincha psixolog va fiziologlarning ta’kidlashlaricha, muammoning bunday oson ravishda yechimini hech kutilmaganda yuqoridagi kabi beixtiyor hal qilinishi shu kashfiyotlar olam yuzini ko’rganicha bo’lgan davr ichida oylab, yillab qilingan mehnatning yakuni, ya’ni tugallanmay qolgan tafakkur jarayonlarining nihoyasiga yetishidir deb baholanoqda. Yirik fiziolog hamda psixolog V.M.Bexterevning izohlashicha, bunday kutilmagan jarayonlarning ro’y berishiga asosiy sabab bu o’rganilayotgan masala to’g’risida uxlashdan oldin zo’r berib bosh qotirish, o’ylash (fikr yuritish) va butun zehni shuning bilan birga diqqat-e’tiborining tortilishi, kashf qilinishi zarur masalaga to’la-to’kis yo’nalishidan iborat maqsadga muvofiqlashtirilgan murakkab barqaror psixik holati hukm surishidir. Fikr yuritilishi lozim bo’lgan narsa-hodisalarni idrok yoki tasavvur qilish mumkin bo’lsa, bunday tafakkur konkret tafakkur deb ataladi. U o’z navbatida yaqqol-predmetli va yaqqol-obrazli tafakkur turlariga ajratiladi. Agar fikr yuritish ob’ekti bevosita idrok qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-predmetli tafakkur deyiladi. Fikr yuritilayotgan narsa va hodisalar faqat tasavvur qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-obrazli tafakkur deb ataladi. Abstrakt tafakkur narsalarning mohiyatini aks ettiruvchi va so’zlarda ifodalovchi tushunchalarga tayanib fikr yuritishdir. Algebra, trigonometriya, fizika, chizma geometriya, oliy matematika masalalarini yechish mahalida fikr yuritish, mulohaza bildirish, abstrakt tafakkurga xos misollardir. Abstrakt tafakkur konkret tafakkurdan g’oyat keng ma’no anglanishi bilan qator narsa va hodisalar to’g’risida, abstrakt tafakkur yordamida mulohaza borliq to’g’risida cheksizlik, sifat, miqdor, tenglik to’g’risida, go’zallik yuzasidan mavhum abstrakt mulohaza yuritish mumkinligi bilan farq qiladi. Hodisalarni izohlashga, faraz qilishga qaratilgan tafakkur nazariy tafakkur deb ataladi. Tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishlarni yoritib borish va shu bog’lanishlarni nazariy jihatdan fikr yuritish yo’li bilan izohlash kabi jarayonlarni nazariy tafakkur yordamida amalga oshirish mumkin. Izohlash paytida izohlanayotgan narsa va hodisalar, xossa va xususiyatlar, jism va predmetlar, umuman butun voqelik ma’lum turkumdagi tushunchalar qatoriga kiritiladi va ularning farq qiladigan belgi va alomatlari fikran ajratib ko’rsatiladi. Bundan tashqari muayyan ob’ektlarning mohiyati, mazmuni mavjud bo’lishlik sabablari, kelib chiqishi, taraqqiyoti, o’zgarishi, shuningdek ularning ahamiyati va funktsiya hamda vazifalari izohlab beriladi. Nazariy tafakkurni ayni bir paytda abstrakt tafakkur deb nomlash an’ana tusiga kirib qolgan. Bunday nom bilan atashga asosiy sabab nazariy tafakkurning umumiy hukmlarda ifodalanishidir. Masalan, diqqat barcha psixik jarayon va holatlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish garovidir. Abstrakt tafakkur muammosi qator sobiq sovet psixologlari tomonidan izchillik bilan tadqiq etilgan. Sobiq sovet psixologiyasining dastlabki rivojlanishi pallasida ushbu masala bilan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiylar, keyinchalik S.L.Rubinshteyn, B.G.Ananьev, A.N.Leontьev, N.A.Menchinskaya, P.Ya.Galьperin, R.G.Natadze, D.B.El’konin, V.V.Davidov, A.M.Matyushkin va boshqalar shug’ullanganlar. Nazariy tafakkur tufayli voqelikdagi umumiy va muhim bog’lanishlarni, xossalarni, qonuniyatlarni anglab olamiz. SHuning uchun Quyosh va oy tutilishini, yulduzlar tizimini harakatini, ob-havo ma’lumotlarini, yer qimirlash o’choqlarini, voqea sodir bo’lishini ancha ilgari aytib berishimiz mumkin. SHu sababdan nazariy tafakkurni oldindan ko’rish imkoniyatini yaratadigan umumlashgan tafakkur deb ataydilar. Shunday qilib, abstrakt tafakkur orqali narsa va hodisalarni bevosita idrok qilish mumkin bo’lmagan xususiyatlari, o’zaro munosabatlari aniqlanadi, u yoki bu sohaga oid qonuniyatlar ochiladi, sabab-oqibat bog’lanishlari aks ettiriladi. Voqelikni o’zlashtirish vositasi bilan real narsa va hodisalarni yaratilishiga yo’naltirilgan fikr yuritiladi. U qo’yilgan amaliy va nazariy vazifalarni yangi usullar bilan hal qilish, ongimizda yangi tasavvur, tushuncha va hukmlar hosil qilish, muayyan yangi narsalar yaratish bilan bog’liq murakkab tafakkur jarayonidir. Amaliy tafakkur jarayonining davomi ish-harakatlarini, aqliy xarakatlarni tasavvur qilishda, fikrlashda namoyon bo’ladi. Masalan, talabalar faoliyatidagi konspekt yozish, referat tayyorlash, kurs va diplom ishi ustida ishlash kabilar amaliy tafakkurga yaqqol misoldir. Muayyan fikrni chin yoki yolg’onligini ob’ektiv dalillar bilan isbotlash o’rniga, inson shaxsining ijobiy yoki salbiy sifatlari bilangina cheklanib qolishdan iborat tafakkur turi avtoritar tafakkur turi deb ataladi. U ko’pincha odamlarning muayyan soha bo’yicha bilim saviyasining, darajasining cheklanganligidan va mustaqil fikr yuritish qobiliyatining yetarli darajada o’smaganligidan dalolat beradi. Shuningdek, psixologiyada bir-birlari bilan uzviy ravishda bog’langan mulohaza yuritishdan iborat tafakkur jarayonini diskursiv tafakkur deb ataladi. Ijodiy tafakkur - murakkab bilish faoliyatidan biri bo’lib, tadrijiy ravishda izchil o’zaro bog’langan jarayonlardan tashkil topadi, dastavval savollar tug’iladi, vazifa aniqlanadi, masalani yechish va savollarga javob qidirish jarayoni vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala bu bajarilishi yoki hal qilinishi zarur bo’lgan vazifa ko’pincha ifodalanishi shart bo’lgan maqsadni ham aks ettirib keladi. Maqsad esa insonning izlanayotgan noma’lum voqelikni topishga gumon va hayajon, shubha hislaridan xalos etishga qaratilgan maylidir. Ijodiy tafakkurning navbatdagi tarkibiy qismlari quyidagicha aks ettiriladi: qo’yiladigan savollarga javob berish, masalani yechishga yordam beradigan yo’llar, usullar, vositalar, qoidalar va ko’nikmalarni qidirish, ularni tanlash hamda mazkur faoliyatda ularni tadbiq qilish va boshqalar. Ijodiy fikrlashni ta’minlovchi omillar:  Fikr yuritish faoliyatida eng avval hal qilinishi zarur bo’lgan masala inson tomonidan aniqlab olinishi kerak.  Muammo yoki masalani hal qilish zarur bo’lgan barcha bilimlarni tadbiq qilish uchun intilish.  Masalaga, muammoga taalluqli gipoteza olg’a suriladi, bosqichlar taxmin qilinadi, yechim to’g’risida farazlar ishlab chiqiladi, turli variantlar hamda variatsiyalar haqidagi mulohaza yuritiladi, o’zaro xayolan solishtirib, eng samarali alomatlar ajratiladi va hokazo  Muammo oldiga qo’yilgan farazni tekshirish zarurati tug’iladi.  Muammoni nazariy jihatdan hal qilish uchun ilgari surilgan gipoteza adekvat emasligi, noto’g’ri ekanligi aniqlansa, u fikr yuritish ob’ektidan siqib chiqariladi va yangi farazlar, o’ylar taxmin qilinadi yoki o’ylab topiladi.  Muammo va masalani hal qilish, yechish, olingan natijalarni to’g’riligiga qanoat hosil qilish uchun yechuvchi, uni tekshirish bilan tafakkur harakatlarini yakunlaydi. Psixolog V.A.Krutetskiy ijodiy tafakkurni taraqqiy ettirish maqsadida masalalar tipologiyasini ishlab chiqib, turli yoshdagi o’quvchilar o’quv faoliyatida sinab ko’rgan. Tipologiyaga kiritilgan masalalarni V.A.Krutetskiy turlicha nom bilan ataydi: 1. Savol aniq qilib qo’yilmagan masalalar. 2. Berilganlari yetishmaydigan masalalar. 3. Ortiqcha ma’lumotlari bo’lgan masalalar. 4. Bir necha yo’l bilan yechiladigan masalalar. 5. Mazmuni o’zgarib turadigan masalalar. 6. Isbotlashga doir masalalar. 7. Fikrlash, mantiqiy mulohaza yuritishga doir masalalar. Ijodiy tafakkur turi o’zining samaradorligi va dolzarbligi, universalligi bilan boshqa fikr yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi muammolarni o’ylab chiqish jarayoni bo’lib, insonning bilish faoliyatida yetakchi rol o’ynaydi. Psixologiya fanida tafakkurni realistik va autistik turlarga ajratiladi. Realistik tafakkur qurshab olgan atrof-muhitni o’rganishga, aks ettirishga qaratilgan fikr yuritish bo’lib, u mantiqiy qonun va qoidalar yordami bilan voqelikni in’ikos qiladi. Autistik tafakkur insonning hohish va istaklarini amalga oshirish bilan bog’liq ravishda sodir bo’ladi. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tafakkur harakatlari o’sha shaxsning o’z tilaklarini ro’yobga chiqarishga yo’naltirilgan fikr yuritilishdan iborat individuallik yoki individualistik tafakkurdir. Masala yechimini qabul qilishga va informatsion tayyorgarlik ko’rishga qaratilgan fikr yuritish vizual tafakkur deyiladi. Vizual tafakkur maqsadga muvofiq xarakatlar yoki anglanilmagan operatsiyalar, chunonchi obrazlar manipulyatsiyasi va transformatsiyasi yordami bilan amalga oshiriladi va “aqliy anglanish”dan namoyon bo’ladi. Yirik sobiq sovet psixologlaridan biri Z.I.Kalmikova o’z tadqiqotlarida tafakkurni produktiv va reproduktiv turlarga ajratib o’rgangan edi. Qisqa vaqt birligi ichida yangi orginal fikrlar yaratish yoki muhim ilmiy, amaliy masalalarni hal qilish bilan belgilanadigan tafakkur produktiv tafakkur deb ataladi. Reproduktiv tafakkur esa passiv, tayyor mulohazalarni o’zlashtirib olishga va “tayyor holda” undan foydalanishga qaratilgan insonning bilish faoliyati ko’rinishidir. Fazoviy tafakkur muammosi atoqli rus psixologi B.G.Ananьev va uning shogirdlari tomonidan tadqiq qilingan bo’lib, keyingi yillarda bu muammo yuzasidan taniqli psixolog I.S.Yakimanskaya tomonidan kasb-hunar kolleji o’quvchilarida tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Fazoviy tafakkur deganda narsa va hodisalarning fazoda ratsional joylashishi, zamon va makon munosabatlarini, murakkab bog’lanishlarini adekvat ravishda aks ettirishdan iborat fikr yuritish jarayoni tushuniladi, tasavvurlar, xotira va xayol tasavvurlari bilan uzviy bog’liq holda namoyon bo’ladi. Tafakkur sifatlari Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operatsiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyatlari, sifatlariga bilish faoliyatining mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi. Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to’g’risida ongda qay miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan tafovutlanadi. Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa- hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u yoki bu shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin. Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim belgi, xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan, hozirgi davr haqida, shuningdek, kelajak to’g’risida mulohazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli, bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati, bilimdonligi mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat beradi. Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi. Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz, gipoteza qilish, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga yetkazishda yechimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taaalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, yechish paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi. O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga, muhokamalarga, muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rolь o’ynaydi. Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi tafakkurning individual xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik obyektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga, umuman sub’ektivizmga og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv tanqidiylik deyiladi. Subyektiv tanqidiylik salbiy oqibatlarga olib keladi, shuningdek insonlar o’rtasida anglashilmovchilik g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin. Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi. Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar quliga aylanadilar, o’sishdan orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga, kaltabin, aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga yetadi. Demak, tafakkurning nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi ehtimoldan xoli emas. Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona baho berish tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi. Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan rejasi mazkur jarayonda masala yechish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning operativ jihatdan tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba imtihonda avval g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini anglab to’g’ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz yetkazib berish garovidir. Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning tezligi, turli hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga- insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga ham bog’liq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi. Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga zarur psixologik qurol bo’lib xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok qilgan talaba hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o’zini yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqqiyatsizlikka olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar aksincha, imtihonda hayajonlanib fikrlari ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyg’onib, funktsiyasi jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi mumkin. Shuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini to’g’ri baholashda ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Jahon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tahlil qilib chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy bog’liqdir. Tafakkurning asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy voqelikdagi muhim jihatlarni ajratib mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to’g’risida fikr yuritganda ham ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki hodisa mohiyatini ochishga intiladi, oddiy turmush haqidagi umumiy qonuniyatni yaratishga harakat qiladi. Shubhasiz, inson tafakkuri hali izlanmagan, to’la foydalanilmagan zahira va imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu zahirani to’la ochish fan-texnika rivojini intensivlashdan iborat. Chunki har qanday kashfiyot, yangilik, rivojlanish inson aql- zakovatining mahsulidir. Shu boisdan ham fan va texnikaning rivojlanishi insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jihatdan bog’liqdir. 3. Tafakkur borasidagi psixologik nazariyalar Tafakkur muammosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib, atroflicha bilimlar va ma’lumotlar zahirasi to’plangan. Aynan keltirilgan ma’lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi. Ekzistentsializmning asoschisi bo’lmish nemis faylasufi Martin Xaydeger (1889-1978) tushunish uchun o’z diqqatimizni qarata olsakkina biz fikrlashga o’rganamiz-deb yozadi. Uning fikricha, narsa va voqealarning mohiyatini tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim o’rin egallaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa hech qachon biz tomonimizdan yaratilmaydi. Xaydegerning fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy xislati bu tasavvurdir. Tafakkur haqidagi ta’limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi. SHuning uchun ham tafakkur haqidagi ta’limotni logika, mantiq deb ataydi. K.R.Megrelidzening ta’kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa ijtimoiy omilni hisobga olmasdan turib, to’g’ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu narsa birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotning boshqa ko’rinishlarisiz o’rganish mumkin emas. Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyasida ham emas, balki bir davrda mana shunday idrok etishga, o’ylashga, ishlashga, boshqa bir davrda esa nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo’llaydigan ijtimoiy sharoitdadir. Insonlar fikrlari va qarashlari individual tartibda emas, ijtimoiy munosabatlar tufayli sodir bo’ladi. Bu haqda K.R.Megrelidze shunday yozadi: inson tafakkuri tabiiy va biologik qonunlar bo’yicha emas, balki ijtimoiy- tarixiy qonuniyatlar yo’lida harakatlanadi. Insonning fikrlash usuli avvalo ijtimoiy hodisadir. Fikr hech qachon o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, fikr biror narsa haqida, biror predmet haqida bo’lishi mumkin. Predmetsiz fikrning bo’lishi mumkin emas. Tafakkurning funktsiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub’ektiv psixologik jarayonlar bilangina chegaralanmaydi: Birinchidan, ongning sub’ektiv holatinigina ifodalamasdan, balki ob’ektga ham tegishli bo’ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi. Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni tugallanmaydi, balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang’ich bosqichi bo’lib, g’oyaning sub’ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi boshlanadi. Uchinchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy ko’rinishidir. Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Fikrlar va g’oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki individning o’zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari haqidagi jumboqning yechimini mantiqiy izlanishlardan an’anaviy psixologiyadan emas, balki avvalo bu g’oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki bu individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g’oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo’lib qoladi. Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi “inson faqat tashqi dunyo bilan to’xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan to’liq informatsion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir. Informatsion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq- ovqatdek, issiqlikdek zarur”. Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o’rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyurtsburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga ega bo’lgan psixologik oqim paydo bo’ldi. Mazkur yo’nalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulьpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Nartsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o’tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma’lum darajada hissa qo’sha oldi. Vyurtsburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o’rganishda ratsional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo’l bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni o’zlarining ustilarida o’tkazib, natijalarni ob’ektiv bo’lishiga kamroq e’tibor berganlar. Vyurtsburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb qaray boshlaydilar. O’z-o’zini kuzatish metodidan foydalanib, ish tutishda ular mana bunday ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur haddan tashqari mashaqqatliki, shunga qaramay ko’pchilik shunchaki hukm chiqarishni ma’qul ko’radilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni o’rnatish qism, yaxlit, tur, jins ob’ektning nisbati va o’zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning barcha tadqiqotlari ob’ektiv metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi. Jumladan, N.Ax tomonidan sun’iy tushunchalarning shakllanishi bo’yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkurni munosabatlarning aks etishi bilan bog’lab, tafakkurni munosabatlarning birlamchi qarab chiqish, yoinki birlamchi ma’lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar. Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko’tarib chiqib, o’sishning fikrlarni faollashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo’ydilar. Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi –bu o’z-o’zini kuzatish ekanligini tan oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai -nazardan olib qaralganda ushbu pozitsiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas. Vyurtsburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati sifatida aniq ko’rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy obrazlardan qat’iy ajratib tashladilar. Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zelts tafakkurni intellektual operatsiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o’z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay yo’sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko’rsatish aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv ko’rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish vazifasini qo’ydi. O.Zelts masala yechish jarayonini o’rganishda umumiylikka ega bo’lgan masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e’tibor berib, elementlar bilan predmetlar munosabatini ajratib ko’rsatadi. Buning natijasida muammo kompleksi namoyon bo’ladi. Kompleks o’z ichiga ushbu jihatlarni qamrab olishi nazarda tutilgan: a) ma’lumning tavsifnomasini bo’laklarga ajratish; b) qidiriluvchi noma’lumning o’rnini aniqlash; v)noma’lum qidiriluvchi bilan ma’lum o’rtasidagi munosabatlarni ajratib ko’rsatish. Shunday qilib, Vyurtsburg psixologiya maktabining namoyondasi O.Zelts psixologiya tarixida birinchi bo’lib tafakkurni jarayon sifatida ekspremental metodlar bilan tadqiq qilgan, intellektual operatsiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta’riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib, o’rganishga butun vujudi bilan intilgan psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtalьtpsixologiya yo’nalishi vujudga keldi. Uning, ko’zga ko’ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932), V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtalьtchilar fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko’lam jihatidan keng, mazmun jihatidan rang-barangdir. Geshtalьtchilarning aksiomatik xarakterga ega bo’lgan ushbu tezislari mazkur ta’limot g’oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida olingan qism va elementlarning yig’indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera olmaydi, aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlarning xususiyatlari va xossalarini belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy nazariyasi har qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga o’xshash alohida elemetlari emas, balki konfiguratsiya shakl yoki geshtalьtchilarning yaxlit yaratishidan iborat. Geshtaltpsixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng qamrovli tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlarning intellektual harakatlarini eksperimental o’rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan maymunlarning aqliy harakatida inson harakatiga xos o’xshashlik borligi to’g’risida xulosa chiqaradi. V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir butunlikni, ya’ni vaziyat elementlariga, geshtalьt ichiga kirib, geshtalьtda qaysi joyni egallashga bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan namoyon bo’luvchi geshtalьtchilar muammosi vaziyatda organizmda ba’zi bir zo’riqishlar ta’sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning qismlari yangi geshtalьtda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalьt sifatida maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari “yo’nalish” atamasini qo’llab, uni o’tmish tajribasi bilan bog’lashga intiladilar. Shuningdek, ular “tafakkurning evrestik metodlari” to’g’risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda materialni, qo’yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda tutadilar. Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko’tarib chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o’ziga xosligi, tafakkur jarayonida yangilikning vujudga kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni bajarish jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo’lini qo’llash kabilar. Tafakkurni psixologik o’rganishda funktsional rivojlanish g’oyasini amaliyotga tadbiq qilish ham ma’lum darajada geshtalьtpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi. Shunga qaramasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental tadqiqotlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo’lgan predmetlarni yangi aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini mutlaqo tan oladilar. Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki hulq psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shiladilar. Ma’lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o’ynaydi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. Hammasi uchun umumiy formula S-R, ya’ni stimul- reaktsiya xizmat qilib kelmoqda. Dj. Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish, kommunikatsiya, muloqotni birga qo’shib, keng ma’noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o’z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt uchun yangi bo’lmagan topshiriqni so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan she’rni eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual egallagan va o’rganilgan xatti- harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib qo’yiladi, chunki she’rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj.Uotson tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning hulq ko’rinishi sifatida olib qaralgan. 4. Intellekt va kreativlik haqida tushuncha. Intellekt va kreativlik nazariyalari. Ilmiy psixologik manbalarda qayd qilinishiga ko`ra, intellekt lotincha so`zdan olingan bo`lib, u odatda aql-idroq anglash, tushunish, fahmlash degan ma`noni anglatadi. Bizningcha, intellekt shaxsning muayyan darajada mustahkam, barqaror aqliy qobiliyatlari majmuasi tuzilishidan iboratdir.O`z davrida AQShlik psixolog F.Frimen intellekt oltita tarkibdan iborat degan g`oyani ilgari suradi va ularni quyidagicha tartibda joylashuvini xaspo`shlab ko`rsatadi:sonli operatsiyalarga nisbatan qobiliyatlik,lug`at boyligi ko`lami, geometrik shakllar o`rtasidagi o`xshashlik va farqli tomonlarini ajratishga nisbatan o`quvchanlik,shaxs nutqining tezligi yoki sur`ati, shaxsning fikrlashga, mulohaza yuritishga nisbatan qobiliyatliligi, xotiraning mahsuldorligi yoki noyob xislatliligi. Yana bir salohiyatli psixolog L.Tyorstoun umumiy intellektning turli jabhalarini tadqiq qilib, ularni umumlashtirib "birlamchi aqliy potensiyalar" deb ataydi. Muallif yetti xildagi potensiyalar o`zaro farqlanishini ta`kidlab o`tadi: insonning hisoblash qobiliyati ko`rsatkichi,og`zaki so`zning ixcham ifodalashi ko`rsatkichi, nutq yordami bilan tez o`qish texnikasining egallaganligi, og`zaki ma`lumotlarni to`la idrok qilish yoki idrok qilingan so`zlarni tushunish, anglash,fazoviy operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyati yoki shaxsning chamalash qobiliyati (o`quvchanligi), xotiraning mustahkamligi yoki uning barqarorligi, fikrlashga, munozara yuritishga qobiliyatliligi,shaxs idrok qilishining tezligi yoki uning sur`ati. Fransuz psixologi T.Ribo idrok ko`lamining kengayishi, bilimlarning ko`payishi, diqqatni bir davrning o`zida bir nechta ob`ektga qarata olishi - inson intellekt taraqqiyotiga olib keladi va u uch bosqichdan iborat bo`lishi mumkin ekanligini ta`kidlaydi: shaxs imitatsiyasi yoki uning tashqi taqlidi, inson identifikatsiyasi (o`quvchilar o`qituvchining bilimlarini o`ziga singdirish jarayoni, uning shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini o`zlashtirib borish va boshqalar), refleksiya (inson o`zini-o`zi anglash hamda bo`lg`usi faoliyatni amalga oshirish, muayyan rejalar tuzish, ularni maqsadga muvofiq hayot va faoliyatga tatbiq etish imkoniyatlari tug`ilishi kabilar).Sh.Byuler intellektual taraqqiyot quyidagi bosqichlardan iborat bo`lishi shart deb hisoblaydi:sinkretizm (tushunchalarni bir- biridan ajrata olmaslik holati),agglyutinizm (maktab yoshiga yaqin bolalarda fantaziyaning kuchayishi, vaqtni noadekvat, noto`g`ri idrok qilish, har bir obrazlarni muayyan bo`laklariga binoan bir umumiyatga yaxlitlash, birlashtirish), xayolot (ijodiy xayol) yordamida inson o`zi tug`ilib o`sgan Vataniga biron-bir jihatdan yordam berishi, realiya (realizm, ya`ni atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan yakdil tuzilmani yaratish, turmush tajribalariga mumkin qadar yaqinlashib kelishdan iborat fikrlashning ko`rinishi singari.Jahon psixologlari to`plagan ilmiy materiallarni umumlashtirib intellekt muammosini tadqiq qilishda diqqat-e`tiborni quyidagi omillarga qaratish lozim deb hisoblaymiz: intellektning yosh davr xususiyatlari bog`liqligi, jins xususiyatiga va farzand dunyoga kelish tartibiga aloqadorligi, millat, etnos, elat va xalqqa taalluqliligi, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy statusi bilan uyg`unlashuvi, ota-onalarning ma`lumotliligi, ijtimoiy kelib chiqishi,biologik shartlangan shaxs fazilatlari, sifatlari, xislatlari qanchalik rol o`ynashi va hokazolar. Uzluksiz ravishda o`tkazilgan izlanishlar natijasida psixologiya fanida bir qator ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar) vujudga keldiki, ularning har qaysisi intellekt muammosini o`ziga xos tarzda tushuntirishga va talqin qilishga olib keldi: muammo yechimi uslubi va strategiyasi,intellektual operatsiyalar tizimi yoki tuzilmasi,vaziyatlarga nisbatan alohida yondashishning samaradorligi yoki mahsuldorligi (ma`noviy, miqdoriy va mantiqiy jabhalar), uning funksional tomonlari, yo`nalishlari,alohida, yakkahol yondashish, bilish jarayonining shaxsdan faollikni taqozo etish xususiyati, holati, kognitiv uslub shakllanishi imkoniyati va boshqalar. Psixolog olimlarining kuzatishlariga qaraganda, intellekt taraqqiyoti mana bunday omillar bilan uzviy bog`liq ekanligi ko`zga yaqqol tashlandi: bilish, o`qish motivlarining anglashilgan hamda yuksak regulyativ darajalarining mavjudligi, barqarorligi, puxtaligi,yangilikni qidirish, muammo yechimini topish, muayyan vositalar tanlash hamda tadqiqiy, ijodiy faollik namoyon bo`lishi, mustaqil yechishlarga erishish ehtimollik darajasining yuksakligi, ilgarilab ketib yechish imkonining mavjudligi va “aytib berish”, luqma tashlash jarayonida erkinlik, qo`rqinch hissining yo`qligi, yuksak nafosat va ma`naviy did timsoli hamda namunasini yaratishga nisbatan qobiliyatlilik ularni baholash va o`lchash funksiyasining tug`ilishi, uning boshqaruvchanligi. Ijodiy tafakkur - murakkab bilish faoliyatidan biri bo`lib, tadrijiy ravishda izchil o`zaro bog`langan jarayonlardan tashkil topadi, dastavval savollar tug`iladi, vazifa aniqlanadi, masalani echish va savollarga javob qidirish jarayoni vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala bu bajarilishi yoki hal qilinishi zarur bo`lgan vazifa ko`pincha ifodalanishi shart bo`lgan maqsadni ham aks ettirib keladi. Maqsad esa insonning izlanayotgan noma`lum voqelikni topishga gumon va hayajon, shubha qislaridan xalos etishga qaratilgan maylidir. Ijodiy tafakkurning navbatdagi tarkibiy qismlari quyidagicha aks ettiriladi: qo`yiladigan savollarga javob berish, masalani yechishga yordam beradigan yo`llar, usullar, vositalar, qoidalar va ko`nikmalarni qidirish, ularni tanlash hamda mazkur faoliyatda ularni tadbiq qilish va boshqalar. Ijodiy fikrlashni ta`minlovchi omillar: Fikr yuritish faoliyatida eng avval hal qilinishi zarur bo`lgan masala inson tomonidan aniqlab olinishi kerak. Muammo yoki masalani hal qilish zarur bo`lgan barcha bilimlarni tadbiq qilish uchun intilish. Masalaga, muammoga taalluqli gipoteza olg`a suriladi, bosqichlar tahmin qilinadi, yechim to`g`risida farazlar ishlab chiqiladi, turli variantlar hamda variasiyalar haqidagi mulohaza yuritiladi, o`zaro xayolan solishtirib, eng samarali alomatlar ajratiladi va hokazo.Muammo oldiga qo`yilgan farazni tekshirish zarurati tug`iladi. Muammoni nazariy jihatdan hal qilish uchun ilgari surilgan gipoteza adekvat emasligi, noto`g`ri ekanligi aniqlansa, u fikr yuritish ob`ektidan siqib chiqariladi va yangi farazlar, o`ylar tahmin qilinadi yoki o`ylab topiladi. Muammo va masalani hal qilish, yechish, olingan natijalarni to`g`riligiga qanoat hosil qilish uchun echuvchi, uni tekshirish bilan tafakkur harakatlarini yakunlaydi.Psixolog V.A.Kruteskiy ijodiy tafakkurni taraqqiy ettirish maqsadida masalalar tipologiyasini ishlab chiqib, turli yoshdagi o`quvchilar o`quv faoliyatida sinab ko`rgan. Tipologiyaga kiritilgan masalalarni V.A.Kruteskiy turlicha nom bilan ataydi: Savol aniq qilib qo`yilmagan masalalar.Berilganlari yetishmaydigan masalalar. Ortiqcha ma`lumotlari bo`lgan masalalar. Bir necha yo`l bilan yechiladigan masalalar.Mazmuni o`zgarib turadigan masalalar.Isbotlashga doir masalalar.Fikrlash, mantiqiy mulohaza yuritishga doir masalalar. Ijodiy tafakkur turi o`zining samaradorligi va dolzarbligi, universalligi bilan boshqa fikr yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi muammolarni o`ylab chiqish jarayoni bo`lib, insonning bilish faoliyatida yetakchi rol o`ynaydi. Intellekt va kreativlik nazariyalari. Geshtalt psixologiyaning namoyondalaridan biri bo’lmish V.Keller antopondlarning intellektual harakatlarini eksperimentar o’rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan mazmunlarning aqliy harakatida insonlarga o’xshashlik borligi to’g’risida xulosaga keladi. Muallif maymun bilan odamning fikr yuritish faoliyatidagi sifat jihatdan farqlariga kamroq e`tibor qaratadi, buning oqibatida mazkur o’xshashlikka haddan ziyot yuqori baho berib yuboradi. V.Keller intellektual harakatni kutilmagan, oldingi faoliyatga bog’liq emas, deb tushuntirib, “sinash”ni tasodifiy aktda uchraydigan holat deb unga qarama- qarshi qo’yadi. Uning fikricha, topshiriqni echish mexanizmi quyidagilardan iboratdir: a) organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim unsurlari (tarkiblari) bilan yaxlitlanib, ya`ni geshtal`tni vujudga keltiradi; b) vaziyat tarkiblari geshtal`t ichiga kirib, unda qaysi joyni egallashga bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi; v) vaziyatning muhim unsurlaridan (tarkiblaridan) namoyon bo’luvchi geshtal`tlar muammoli vaziyatda organizmda bazi bir zo’riqishlar ta`sirida vujudga keladi. Topshiriqni echish muammoli vaziyatning jismlari yangi geshtal`da, yangi munosabatlarda idrok qilina boshlanganda tugallanadi. Masalani echish yaqol psixik qadamlarni, harakatlarni vujudga keltiruvchi geshtal`t sifatida maydonga chiqadi. Vyusberg psixologiya maktabining namoyandalari tafakkur- bu ichki harakatlar (aktlar) deb qaraydilar, o’z o’zini kuzatish metodidan foydalanib tadqiqot o’tkazadilar. Vyusberg psixologiya maktabining namoyandasi O.Zel`s masala yechish jarayonini o’rganishda “umumiylikka ega bo’lgan masala” ni vujudga keltirish bosqichlariga alohida e`tibor qaratib, elementlar bilan jismlar munosabatini ajratib ko’rsatadi. Buning natijasida muammoli vaziyat majmuasi namoyon bo’ladi. Ushbu majmua o’z ichiga quyidagi jihatlarni qamrab olishi nazarda tutiladi: a) ma`lumning xususiyatldarini muayyan bo’laklarga ajratish; b) qidiriluvchi nomalumning o’rnini aniqlash; v) noma`lum qidiriluvchi bilan ma`lum o’rtasidagi munosabatlani ajratib ko’rsatish. Majmuaning tugallanishidan O.Zel`s muammoli vaziyat hukm surishini va uning mohiyatini aniqlaydi. Tugallanmaganlik holatining majmua (kompleks) tarkibiy qismlariga yoki ma`lum, mavjud majmua unsurlari munosabatlariga aloqador ekanligini ta`kidlaydi. Umumiylikka ega bo’lgan masalaning paydo bo’lishi algoritmik tarzdagi muammoni ekchish sxemasini hosil qilishdan iborat bo’lib, qidiriluvchi nomalumning majmuada egallagan o’rni bilan tavsiflanadi. O.Zel`s antitsipatsiya (masala echishdan oldin uning javobini sxematik shaklda ongda, fikrda tasavvur qilinishi hodisasini) atamasini psixologiya faniga olib kirib, noma`lum qidiriluvchi uzluksiz ravishda antitsipatsiyaga beriladi deb tushuntiradi. Noma`lum qidiriluvchi bilan ma`lum ma`lumotlar o’rtasidagi munosabatlarni o’rnatish va uning asosida qidiriluvchi antitsipatsiyalarning vujudga kelishi bilan yakunlanadi. O.Zel`sning fikricha, maqsad qo’ya olish umumiy intellektual operatsiyalarni faollashtirish sari etaklaydi. Muallif asosiy intellektual operatsiyalar qatoriga majmua tarkibiga qo’shimcha qilish (kiritish), mavhumlash, o’xshashlik, reproduktsiyasi kabilarni kiritadi. Uningcha birinchi aqliy operatsiya, ya`ni majmuaga qo’shimcha kiritish berilgan narsa va jismlar tasvirini so’z orqali ifodalashni o’z ichiga qamrab oladi. Ikkinchi operatsiya, ya`ni mavhumlashtirish (abstraktsiya)-predmetlarning xususiyatlarini har xil yo’llar bilan ochib berish, majmua tarkibiy qismlari o’rtasidagi munosabatlarni o’rnatish kabi funktsiyalarni bajaradi. Intellektual operatsiyalarning uchinchisi- bu o’xshashlik reproduktsiyasi deb atalib, berilgan majmua ichidagi tushunchalar va jismlarni aniq hamda muhim alomatlarga bo’lish (ajratish) vazifasini o’taydi. Dj.Uotson o’z ta`limotida tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmaydi, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga e`tibor qilmaydi. U nutq bilan tafakkur birligi to’g’risidagi printsipni anglab etmagan, tafakkur va ongni xulq ko’rinishi sifatida olib qaragan. Keyinchalik bixeviorizmning kognitiv nazariyasi vujudga keldi. Bixeviorizm formulasi biroz o’zgartirilib, TOTE shaklda qo’llanila boshlandi. Xulq kognitiv nazariyasida tafakkur mohiyatini ochishga xizmat qiladigan qator tushunchalar ishlatila boshlandi, chunonchi “bilishning rejasi”, “bilishga moyillik”, “ma`noga nisbatan belgining munosabati”, “ahamiyat”, “maqsad”, “tayyorgarlik”, “bilish strukturasi”, “kutilgan natija”, “mahsul” kabilar. Afsuski, bu nazariyada tafakkur mustaqil bilish jarayoni sifatida ajratilmaydi. Ko’proq idrok fenomenlari, xotira jarayoni yuzasidan ma`lumot olishi mumkin, xolos. Ta`kidlab o’tilgan tushunchalarning barchasi xulq psixologiyasiga to’la-to’kis bo’ysundirilgandir. J.Piajening (Shveytsariya) intellektual nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib, intellekt funktsiyalari va intellekt davrlari ta`limotini o’z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funktsiyalari qatoriga uyushqoqqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish) kiritilib, ular uning funktsional invariantligi deb yurtiladi. Intellektual faoliyatning tartibliligi deganda sub`ektning intellektul faollik ko’rsatish jarayonida yaxlit holatning va unga kiruvchi boshqa elementlarning (unsurlarning), shuningdek, ularning barchasining o’zaro munosabatlarini ajrata olish tushuniladi. Intellektning adaptatsiya funktsiyasini anglash uchun assimilatsiya va akkomidatsiya jarayonlarini nazarda tutishi darkor. Ushbu nazariyaga binoan, assimilyatsiya deganda idrok qilish mumkin bo’lgan ob`ekt to’g’risidagi xususiyatlarni tiklash anglashiniladi. Akkomidatsiya- bilishga intiluvchi sub`ektning moddiy borliq talablariga moslashish jarayonidir. Anglash mumkin bo’lgan ob`ektning individ tomonidan yaxlit yokiayrim xususiyatini idrok qilishning yuz berishi bilan mazkur jarayon tugallanmaydi, balki sub`ektda bilish faolligining ortib borishi ntijasida uning o’zi ham o’zgara boradi. J.Piajening intellekt nazariyasining ikkinchi ta`limoti “Intellekt davrlari” deb yuritiladi. Muallif intellektni quyidagi rivojlanish pallasiga ajratadi: 1) sensomotor intellekti (bola tug’ilganidan to 2 yoshgacha); 2) operatsiyadan oldingi tafakkur davri (2 yoshdan to 11 yoshgacha); 3) yaqqol operatsiyalar davri (7-8 yoshdan to 11-12 yoshgacha); 4) formal (operatsiyalar) davri. Uning mulohazasicha, intellektning o’sishi nutq paydo bo’lishdan oldinroq boshlanadi. Intellektning kurtagi (genezisi) bolaning dastlabki tartibona xatti harakatlar aktini amalga oshirish natijasini tahlil qilish yordamida uning vujudga kelish ildizini o’rganish uchun muhim imkoniyatlar yaratailadi. Mazkur ta`limotga ko’ra intellekt davrlarining o’zaro o’rin almashishi tafakkurning o’sishini bildiradi, davrning izchilligi esa rivojlanishning ichk i imkoniyatlarini ifodalaydi. Shunday qilib, J.Piajening intellekt ta`limoti psixologiya ta`limoti uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda ob`ektiv “klinik” metod qo’llanilgan, intellekt genezisi, uning ildizi ochib berilgan, intellektual faoliyatda sub`ekt (shaxs)ning o’zgarib borishi (uning qonun va qonuniyatlari) empirik va nazariy (metodologik, fenomenologik) materiallar, ma`lumotlar bilan isbotlangan. Intellektni o`lchash metod va metodikalari. Ko`pgina mumtoz testlar shaxsning intellekt darajasini aniqlashda muhim rol o`ynab kelmokda. Bular qatoriga Stenford-Bine shkalasini keltirib o`tish mumkin. Stenford-Bine shkalasi qiziqarli topshiriq va masalalardan tuzilgan bo`lib, ular tekshiriluvchilarning yoshiga qarab taqsimlangandir. Biz quyida ana shu intellekt test so`rovnomalaridan namunalar keltiramiz va ularni sharhlab berishga harakat qilamiz. 4 yoshli bolalar uchun (har bir vazifani bajarish vaqti 2 oy):har xil uzunlikda kesilgan shakllar va ishlarni taqqoslash, turli tipdagi shakllar o`rtasidagi farqlarni aniqlash, 4 ta tanga pulni sanab chiqish, kvadrat chiz va uni izohla, tushuntir, berilgan savollarga to`g`ri, aniq va tushunarli qilib javob qaytarish talab etiladi, tashqaridan yordam berish man qilinadi, to`rtta raqamni to`g`ri va teskari sanash, takrorlash talab qilinadi. 9 yoshli bolalar uchun (bajarish muddati 2 oy davomida):bugungi kun, hafta, oy, yil nomlarini aytib chiqish, tushuntirish, 5 ta jism yoki predmetni guruhlarga ajratish (belgisiga karab),hariddan keyin qaytim berilishini izohlash, 4 ta raqamni teskarisiga takrorlash, berilgan 3 ta so`zdan gap tuzish (bola, dars, koptok),uchta har xil so`zga qofiya tanlash.Ma`lumki, har qanday psixologik testning diagnostik ahamiyati uning bir qancha umumiy talablarni qoniqtirishga bog`liqdir, jumladan, standartlashtirish, ishonchlilik, validlik. Ana shu talablarga suyangan holda Stenford-Bine shkalasini ham tahlil qilib chiqamiz. Ushbu shkala tadqiqotchilari uchun har tomonlama yaxshi, qulay va ixcham qilib tayyorlangan. U barcha uchun tushunarli bo`lgan instruksiyaga va miqdoriy jihatdan natijalarni ishlab chiqish, hisoblash ishlamasiga ega. Testlarning har birida uni o`tkazish yo`llari, vaktning taqsimlanishi, tekshiriluvchilarga beriladigan og`zaki instruksiya va tegishli ko`rsatmalar, savollarni izohlash usullari batafsil aytib o`tilgan. Stenford-Bine testi kattalar hamda uncha yuqori bo`lmagan sinaluvchilar uchun ishonchlidir. Lekin bolalik davridan tortib to o`spirinlik yoshigacha o`zgarib boradi. Masalan, ikki yarim yoshdan besh yoshgacha ishonchlilik koeffitsientlari 0,33 (140-149 ball bo`lganligi uchun) dan 0,91 (60-69 ball yiqqanlar uchun) gacha; 6 yoshdan 13 yoshgacha bo`lgan bolalar va o`quvchilarda ishonchlilik koeffitsientlari 0,91 (140-149 gacha ball to`plaganligi uchun) dan 0,98 (60-69. ball olganligi uchun) gacha o`zgarib turadi. Shuni alohida ta`kidlab o`tish joizki, Stenford-Bine testiga kiritilgan har bir savol, topshiriq testning oldindan belgilangan maqsadini ochishga yo`naltirilgan bo`lib, pirovard natijada mazkur savollar oldindan ko`zlangan maqsadni darhaqiqat aniqlab beradi. Inson intellektual taraqqiyotidagi tezkorlik kutilmagan hodisalari nafaqat moddiy negiz xossalari bilan izohdanadi, balki idrok maydonining paydo bo`lishi, "sun`iy" tizimining vujudga kelishi, fazoviy aloqalar, biologik va psixologik imkoniyatlardan to`laroq foydalanish evaziga moddiy asosning ikkilanuvchi "tabiiy va sun`iy" manbalar va bosh omil ekanligini ta`kidlab o`tish maqsadga muvofiq. Endi sinaluvchilarning intellektual taraqqiyotiga ta`sir qiluvchi ijobiy va salbiy omillar turkumi to`g`risida ma`lumot berib o`tamiz: bilim maskanlarida zamonaviy texnik vositalarining mavjudligi, turli xildagi to`garak seksiya, bilim uylari faoliyat ko`rsatishi va unda zarur sharoitlarning yaratilganligi, oila muhitida yaratilgan moddiy va ma`naviy shart-sharoitlar hamda shaxslarning ruhan rag`batlantirish yo`lga qo`yilganligi, shaxslar bilan o`zaro muloqot o`rnatishning uzluksizligi va oilada shaxslararo iliq psixologik muhitning hukm surishi, turli televizion bahslar, zukkolik, ijodkorlik, tezkorlik bo`yicha musobaqalar uyushtirilishi va ularda qatnashish imkoniyati yaratilgailigi, ortiqcha informatsiya va xabarlar ko`lamini kamaytirish (masalan, avtomat o`yinlar, videolar), zararli odatlar va qiliqlar bilan shug`unlamaslik muammosining qo`yilishi, uning yechimi (ichish, chekish va boshqalar), bolalar va o`quvchilarni ro`zg`or ishlari bilan band qilib qo`yishlik va oila muhitida mehnatning shaxslararo oqilona taqsimlanganligi, hozirgi davrda ayrim kasblarning nufuzi kamayib ketayotganligi tufayli o`quvchilar va talabalar o`rtasida o`quv motivlariga kuchli ta`sir o`tkazayotganligi, kollej va oliy o`quv yurtlarida ta`lim-tarbiya tizimini yangicha, yangi pedagogik texnologiya asosida tubdan qurish zaruriyati mavjudligi, o`g`il va qizlarda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg`ulari barqarorligini ta`minlash va ularni shakllantirishning eng, qulay yo`llarini izlab topish, loqaydlikni oldini olish, o`quvchilar va talabalar o`rtasida borliqqa, jamiyatga, shaxslararo munosabatga, isrofgarchilikka, fidoiylikka nisbatan qarashlarini keskin o`zgartirish masalalari vujudga kelmoqda. Olimlarning fikricha, yuqorida ba`zi bir qusurli holatlarning oldini olish uchun intellektual testlar mohiyatiga milliy va umumbashariy fazilatlar to`g`risidagi g`oyalarni singdirish yuqori natijalar beradi. Intellekt va kreativlikning psixologik asosi. Intеllеktuаl tаrаqqiyot judа ko’p psiхоlоglаrni qiziqtirаdigаn muhim mаsаlа bo’lib hisоblаnаdi. Shuning uchun hаm bu muаmmо ustidа judа qiziqаrli tаdqiqоtlаr оlib bоrilgаn bo’lsа – dа, birоq ungа hаr хil yo’nаlishdаn turib yondоshilgаn. Shulrаn nаzаrdа tutib, bu to’g’ridа umumiy nuqtаi nаzаr, umumiy mеzоn yuzаsidаn mulоhаzа yuritish mumkin emаs. Shuningdеk, intеllеktuаl tаrаqiyotning tаrkibiy qismlаri bo’yichа hаm huddi shundаy fikrlаrni bildirish o’rinlidir. Insоnning intеllеktuаl tаrаqiyotini o’rgаnish muаmmоsi qаdimgi zаmоnlаrdаyoq judа ko’p sоhаlаrning bilimdоnlаri e`tibrini o’zigа tоrtgаn. Hаttоki, аntik dаvr fаylаsuflаri hаm bu muаmmоgа jddiy yondаshgаn. Ulаrning qаrаshlаrigа ko’rа, “intеlliеkt” tеrmini o’zidа lоtinchа “nus” (“аql”) tushunchаsini ifоdаlаydi. Аntik dаvrning Plаtоn vа Аristоtеl` singаri fаylаsuflаri “nus”, ya`ni “аql” оdаm ruhining оliy, o’zigа хоs аqlli bo’lаgi bo’lib, оlаmni bilishning eng mаqbul yo’li dеb hisоblаshаdi. Ijtimоiy tаrаqqiyotning o’rtа аsrlаrgа kеlib, “intеllеkt” tеrminining mаzmuni yanаdа bоyidi. Mаsаlаn, sхоlаstikаdа ilоhiy intеllеkt tushunchаsi o’rgаnilа bоshlаndi, bu tеrmin bilаn оliy bilish qоbiliyatlаrini tushuntirishgа hаrаkаt qilindi. Mаshhur fаylаsuf I. Kаnt nаzаriyasigа binоаn, “intеllеkt” (nеmischа - verstand) – bu bizdаgi mаvjud tuzilishni bilish qоbiliyatidir, аql (nеmischа – vernunst) esа mеtаfizik, g’оyalаr tuzilishini bilish qоbiliyatidir”. Intеllеktning mоhiyati vа tаrаqqiyotin tushuntirishdа qаdimdаnоq turli оqimlаr yuzаgа kеlgаnligigа qаrаmаy, ulаr mа`lum bir fikrlаr аsоsidа birlаshgаnlаr vа bаhslаshgаnlаr. Intеllеkt mоhiyatini tushuntirishdа fаn оlаmdа ikki хil yondаshuv vujudgа kеlgаn: Birinchi guruh vаkillаrining qаrаshlаrichа, intеllеktuаl хususiyatlаr оdаmgа tаbiiy rаvishdа (hоldа) nаsliy yo’l bilаn оtа – оnаlаri tоmоnidаn bеrilаdi. Оdаm оnаsidаn аqlli yoki аqli zаif bo’lib tug’ilgаn bo’lаdi. Ikkinchi guruh nаmоyondаlаri esа intеllеktni bоlа idrоkining tеzligi vа tаshqi qo’zg’аtuvchilаrigа nisbаtаn bo’lgаn munоsаbаti bilаn bоg’lаb tushuntirgаnlаr. Аqliy zаkоvоt vа ruhiy – mа`nаviy slоhiyat – mа`rifаtli insоnning ikki qаnоtidir. Shundаy ekаn, insоnning intеllеktuаl tаrаqqiyotini tаdqiq etish uchun sirа kеchiktirib bo’lmаydigаn аmаliy ishlаrni оlib bоrish mаqsаdgа muvоfiq. Intеllеkt muаmmоsi chеt el psiхоlоgiyasidа hаm, rus psiхоlоgiyasidа hаm eng ko’p o’rgаnilgаn mаvzulаrdаn biri bo’lib hisоblаnаdi. Intеllеktning mоhiyatini yuritish yuzаsidаn turlichа yondаshilsа – dа, birоq umumiy mаqsаd intеllеktuаl tаrаqqiyotini оchib bеrishdаn ibоrаtdir. Intеllеkt tushunchаsini rus psiхоlоglаri аqliy istе`dоd yoki qоbiliyat dеb yuritishаdi. Chеt el psiхоlоgiyasidа qоbiliyatni miqdоr jihаtdаn o’lchаsh hаmdа uni tаvsiflаb bеrish uchun intеllеkt tushunchаsi kiritilgаn. O’z dаvrining yirik psiхоlоglаri bo’lgаn R. B. Kettеl, L. Tеrmеn, Ch. Spirmеn vа bоshqаlаr yigirmаnchi аsrning bоshlаridаyoq insоn qоbiliyati dаrаjаsini o’lchаsh uchun turli хususyatli intеllеktuаl tеstlаrni yarаtgаnlаr. Bundаn kuzаtilgаn аsоsiy mаqsаd turli iхtisоslаr uchun kаsb tаnlаshni аmаlgа оshirish yoki kаsbgа yarоqliligini, lаyoqаtliligini аniqlаshdаn ibrаtdir. Ijtimоiy – tаriхiy tаrаqqiyotning XIX аsr охirlаrigа kеlib, psiхоlоgiya fаnidа intеllеktni o’rgаnishgа аlоhidа e`tibоr bеrilа bоshlаndi. Frаntsuz psiхоlоgi А. Bine intеllеktni tаdqiq qilish bo’yichа dаstlаbki qаdаmni qo’ydi. T. Simоn bilаn birgаlikdа bоlаlаr intеllеkti rivоjlаnishining dаrаjаsini tаdqiq qiluvchi tеstlаrni ishlаb chiqdilаr. Ulаr o’z izlаnishlаrigа nаzаriy аsоs qilib, o’shа dаvrdа hukmrоn mаvqеgа egа bo’lgаn funktsiоnаl psiхоlоgik nаzаriyani qo’llаgаn bo’lib, undа psiхik rivоjlаnish bir nеchа tug’mа funktsiyalаr rivоjlаnishining nаtijаsidа yuz bеrаdi, dеgаn fikr ustuvоrlik qilаrdi. Mаnа shu nаzаriyagа аmаl qilgаn hоldа, u shundаy mаsаlаlаrni tаnlаdiki, bundа bоlаning ilgаrigi bilimlаri vа ko’nikmаlаrini qo’llаsh imkоniyati kаmаytirildi. “Hаr bir yosh dаvri uchun shundy tеstlаr sеriyasini tuzish kеrаkki, uning еchilishi fаqаt shu dаvrgа tааlluqli bo’lsin. Tеst mаktаb bilimlаridаn mustаqil bo’lishi kеrаk, shundа bоlаning hаqiqаtdаn hаm intеllеktuаl rivоjlаnish dаrаjаsi tеkshirilаdi”, - dеb yozgаn edi А. Bine. Bоlа intеllеkti hаr qаndаy mаsаlа еchish jаrаyonidа rivоjlаnаdi dеgаn g’оyadаn kеlib chiqqаn hоldа u tеst tоpshriqlаrini nаzаriy jihаtdаn аsоslаsh shаrt emаs, dеb hisоblаydi. ХХ аsrning bоshlаrigа kеlib, intеllеktni tаdqiq qilish hаqidаgi А. Bine vа T. Simоn tа`limоtlаri jаhоndа kеng qulоch yoydi. Ko’pginа mаmlаkаtlаrdа ulаrning tаrаfdоrlаri pаydо bo’ldi. А. Bine vа T. Simоnlаrdаn kеyin bir qаtоr bоshqа ko’rinishdgi tеstlаr tizimi hаmdа mаzkur muаlliflаr tеstlаrining mоdifikаtsiyalаri vujudgа kеldi. Ulаr ichidа аmеrikаlik psiхоlоg L. Tеrmеn tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn mоdifikаtsiya аlоhidа аhаmiyatgа egа. U o’z ishlаridа F. Gаl`tоnning аqliy qоbiliyatni gеnеtik jihаtdаn shаrtlаngаnlik hаqidаgi nаzаrisigа ko’prоq murоjааt qildi. Хilmа – хil ko’rinishdаgi tеstlаr tizimining pаydо bo’lishi vа qаtоr tеstlаrning ko’p sоnli mоdifikаtsiyalаrining ishlаb chiqilishi nаtijаsidа yangi – yangi yo’nаlishdаgi tаdыiыоtlаr аmаlgа оshirilа bоshlаndi. Huddi shu sаbаbdаn ХХ аsrning 20 – yillаridа tеstgа оid tаdqiqоtlаr butun dunyogа kеng tаrqаldi, nаtijаdа stаndаrtlаshtirilgаn tеstlаr o’quvchilаrning qоbiliyatlаrigа аsоslаngаn hоldа, sаrаlаshdа kаttа yordаm bеrа bоshlаdi. 1921 yildа “Psiхоlоgiya tа`limi” jurnаli sаhifаlаridа Аmеrikаning yirik psiхоlоglаri tоmоnidаn uyushtirilgаn bаhs – munоzаrаlаri bоsilib chiqdi. Ulаrning hаr biridаn intеllеktni tushuntirish vа uni tаdqiq qilishning eng sаmаrаdоr usul so’rаlgаndа, bundа dеyarli bаrchа оlimlаr tеst tаdqiqоtlаrini eng mаqbul usul dеb bаhоlаdilаr, vаhоlаnki, ulаrning intеllеkt hаqidаgi tushunchаlаri bir – birini inkоr qilаr edi. Masаlаn, “Intеllеkt mаvhum tаfаkkurgа - qоbiliyatlilikdir” (L. Tеrmеn), “... bilimlаrning munоsаbаtligi vа ulаrning аtrоf – muhitgа mоslаshishdаgi ko’mаgi “ (E. Tоrndаyk), “... nеrv sistеmаsining mоdifikаtsiyalаrigа bo’lgаn аsоsiy qоbiliyati” (R. Pintnеr), “... o’zlаshtirishgа nisbаtаn qоbiliyat” (Х. Vudvоrjs) vа bоshqаlаr”. ХХ аsrning bоshlаrigа kеlib, intеllеkt tuzilishini аniqlаshgа ko’p оlimlаr diqqаt – e`tibоrlаrini qаrаtdilаr. Mаshhur аmеrikаlik оlim Ch. Spirmеn (1904) individning хulq – аtvоridаn kеlib chiqqаn hоldа intеllеktning аllаqаndаy “bоsh” оmilini аjrаtib ko’rsаtdi hаmdа uni G оmil dеb аtаdi. Uning fikrichа, аrifmеtik mаsаlаni еchishdа, birоntа chеt tilini o’rgаnish jаrаyonidа yoki mаshinа dvigаtеlini tа`mirlаshdа оdаmning miyasi hеch qаchоn bir хildа ishlаmаydi. Аyrim kishilаrdа umumiy intеllеkt dаrаjаsi bоshqаlаrniki biln tеng bo’lishi bilаn birgа, аyrim fаоliya turlаrini bаjаrishdа yaqqоl ustunlik sеzilаdi. Mavzu yuzasidan nazorat savollari: 1. Tafakkur haqida tushuncha. 2. Tafakkur operasiyalari. 3. Tafakkur shakllari. 4. Tafakkur sifatlari 5. Tafakkurning turlari. 6. Tafakkur va masala yechish. 7. Tafakkurdagi individual farqlar. 8. Hissiy bilish va tafakkur o’rtasidagi farq. 9. Abstrakt va konkret tafakkur o’rtasidagi farq. 10.Intellekt deb nimaga aytiladi? 11.Kreativlik mazmuni? 12.AQShlik psixolog F.Frimen bo’yicha intellektning olti tarkibi? 13.Sh.Byuler intellektual taraqqiyot qanday bosqichlarga ajratadi? 14.Ijodiy fikrlashni ta`minlovchi omillar? 15.Ijodiy tafakkurning tarkibiy qismlari qanday aks ettiriladi? 16.Xulq kognitiv nazariyasida tafakkur mohiyatini ochishga xizmat qiladigan qanday tushunchalar ishlatila boshlandi? J.Piajening (Shveytsariya) intellektual nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib, ular o’z ichiga qaysi ta`limotlarni qamrab oladi? Intеllеkt mоhiyatini tushuntirishdа fаn оlаmidа vujudgа kеlgаn ikki хil yondаshuvni izohlab bering?