TAHLILDA SUBYEKT VA OBYEKT MUNOSABATI Reja: 1. Badiiy tahlilda sub’ekt muammosi. 2. Badiiy tahlilda ob’ekt va sub’ekt tushunchasi 3. Badiiy asarga xolis yondashish. 4. Badiiy asarga yondashishda munaqqid faoliyatining o’rni 5. tahlilida savol va topshiriqlarning ahamiyati. 6. Tayanch tushunchalar: O’quv tahlil , Tahlilning yo’naltirilganligi, shaxs tushunchasi, Tahlil qatnashchilarining o’zaro munosabatlari, tahlil-kashfiyot, obe’ktiv munosabat, joy va qatnashchilarning tayyorgarlik darajasiga ko’ra cheklanishlari. Badiiy asarning ilmiy tahlilini amalga oshirishda unda tabiiy ravishda namoyon bo‘ladigan ob’ekt va sub’ekt munosabatidagi o‘ziga xoslikni hisobga olish ham alohida ahamiyat kasb etadi. Negaki, tekshirilayotgan estetik hodisa va uni yaratgan kishi bilan ushbu badiiy hodisani tekshirayotgan shaxs o‘rtasidagi munosabatning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi tekshiruv natijasining qimmatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi aniq. Shunisi ham borki, subyekt va ob’ekt tushunchalari yon dashuv qaysi nuqtadan yo‘naltirilganiga qarab, tez o‘zgarib ketishga moyil hodisalardir. Shu sabab ba’zan ularni bir- biridan farqlash qiyin bo‘lib qoladi. Falsafiy va estetik ma’nolardagi subyekt atamasi lotincha “subjectum” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «ega» ma’nosini bildiradi. Ilmiy atama sifatida esa subyekt bilish hamda faoliyat ko‘rsatishga qodir ong va irodaga ega shaxsni anglatadi. Obyekt termini lotincha «objectum» so‘zidan olinib, «narsa» ma’nosini bildiradi. Ilmiy tushuncha sifatida esa u inson va uning tafakkuridan tashqarida mavjud bo‘lib, uni bilishga urinayotgan shaxs uchun faoliyat, til, ilm va san’at shaklida namoyon bo‘ladigan mustaqil real borliqni anglatadi Adabiy-estetik ma’noda «obyekt» tushunchasi sub’ektning xohish-irodasidan tashqarida mavjud bo‘lib, uning faoliyati qaratilgan va o‘qigan kishiga estetik ta’sir ko‘rsatadigan badiiy asarni anglatadi. Badiiy-estetik «subyekt» biror badiiy asarni tekshirish natijasida unga xos bo‘lgan xususiyatlarni kashf etgan va o‘z kuzatish natijalaridan boshqa kishilarni ham xabardor qilishni ko‘zda tutgan shaxsni bildiradi. Biror badiiy asar bilan tanishmoqchi bo‘lgan o‘qirman, o‘quvchi va talabaga hamda muayyan adabiy yaratiqqa xos xususiyatlarni tekshirmoqchi bo‘lgan adabiyotshunosga tatbiqan badiiy asar obyekt hisoblanadi shu asar bilan tanishmoqchi yoxud uni o‘rganmoqchi bo‘lgan shaxslar esa subyekt sanaladi. Har qanday badiiy asar obyektivlik va subyektivlikning ajralmas birligidan dunyoga kelgan bo‘ladi. Negaki, chinakam san’atkor badiiy asarida real borliqni shunchaki boriday ko‘rsatib qo‘ya qolmaydi, balki voqelikni o‘z shaxsiyati prizmaidan o‘tkazib, uni muayyan darajada sub’ektivlashtirib aks ettiradi. Adabiy asarga tahliliy yondashish amaliyoti uchun badiiy tasvirning ob’ektivligi va ifodaning sub’ektivligi ko‘zda tutish katta metodik ahamiyat kasb etadi. Odatda badiiy asar shunchaki o‘qilayotganda ham, maxsus ilmiy tek- shirilayotganda ham undagi ob’ektiv jihatlarga ko‘proq e’tibor qaratiladiki, bu asar haqidagi tasavvurning bir qadar kambag‘allashuviga olib keladi. Badiiy asarning faqat ob’ektiv jihatini tekshirishga qaratilgan yondashuv istasa-istamasa san’atning inson ruhiy faoliyatining bir turi sifagidagi ahamiyatini pasaytirib, oxir-oqibatda, adabiyot hayotning illyustratsiyasiginadir degan yanglish to‘xtamga olib keladi. Bunday yondashuvda adabiy asarning ko‘p jihatdan muallif sub’ektiga bog‘liq bo‘lgan jonli hissiy mazmun,ehtiros va ko‘tarinki ruhi hisobga olinmagan bo‘ladi. Bilishning ob’ekti sifatida borliqdagi barcha boshqa ob’ektlardan jiddiy farq qiladigan badiiy asar sof bir ob’ekt, mavjudlik sifatida ilmiy bilishga qarshi turmaydi Sub’ektivlik bilan sug‘orilgan va sub’ektga qaratilgan adabiyotshunoslikning tadqiqot materiali kishi ilmiy tafakkurini doimiy boyitib boradigan faol xususiyatga ega bo‘ladi. Ilmning tekshirish ob’ekti sifatidagi badiiy asarga xos xususiyatlar milliy adabiyotshunoslikda dsyar li o‘rganilmagan. Ulkan rus adabiyotshunosi M. M. Baxtin o‘zining «Adabiyotshunoslik metodologiyasi sari» maqolasida ushbu muammoga atroflicha to‘xtalib, ilmiy bilishning adabiyottanuv deb atalmish alohida shaklini «...badiiy asar vositachiligida muaplif va o‘qirmandan iborat ikki shaxsning dialogi tarzidagi bilishdir»- degan fikrga keladi. Bu muhim xulosaning tabiiy oqibati sifatida adabiyotshunoslik borasidagi ilmiy bilishning tugallanmasligi, oxiri yo‘qligi ayon bo‘ladi. Negaki, muayyan badiiy asar va uning muallifi bilan necha davrlar mobaynida tinimsiz almashib turadigan o‘qirmanlar avlodi o‘rtasidagi dialog, musohaba davom etar ekan, bunday bilishning biror joyda to‘xtashi mumkin bo‘lmaydi. Ayrimlarda adabiyotshunoslikning ob’ektini ob’ektivlashtirish mumkin emasligi borasidagi qarashida, ehtimoi M. M. Baxtin oshirinqirabroq yuborgandir, degan ishtiboq paydo bo‘ladi. Agar shunday bo‘lsa, asarning tadqiqotchi fikri qarshisida ob’ektiv va bir qadar turg‘un hodisa sifatida hozir bo‘lishi ta’minlanmaydi, faqat adoqsiz dialog shaklida davom etaveradigan bilish jarayoni xolis ilmiy xulosalarga kelish imkonini bermaydi. Demak, badiiy asar haqida ob’ektiv va xolis ilmiy fikr aytish mumkin emas deyishadi bunday qarash tarafdorlari. Ammo ularning xavotir va xulosalari, bizningcha, asosli emas. Chindan ham muallif va tahlilchi (o‘qirman) dialogi zamonlar osha to‘xtam bilmaydi. Har bir yangi tahlilchi yoki o‘qirman muayyan bir asarga o‘z didi, saviyasi, dunyoqarashi nuqtai nazari bilan yondashadi va undan o‘z qarashlaridan kelib chiqib yutuq hamda kamchiliklar topadi. Lekin asl badiiy asar mohiyatida har qanday dunyoqarash, saviya va didlar sinoviga dosh beradigan shunday badiiy haqiqat va qadriyatlar bo‘ladiki, ular turli avlod vakillarida ham bir-biriga yaqin qarashlar paydo qiladi. Shuning uchun ham M. Baxtinning adabiyotshunoslik metodologiyasining g‘oyat o‘ziga xosligi borasidagi to‘xtamlari asosli ekaniga qo‘shilish kerak bo‘ladi. Birinchidan, adabiy asarni idrok etishgina emas, balki uni ilmiy bilish kechimi ham aniq fanlarga qaraganda bir necha baravar ko‘p sub’ektivlik xususiyatiga ega. Chunki adabiy asarni ilmiy bilishdan oldin undagi sub’ekt tomonidan amalga oshirilgan ob’ektiv tasvirpar boshqa bir sub’ekt tomonidan sub’ektiv idrok etilishi kerak bo‘ladi. Keyin, agar muayyan asar tovush, so‘z va jumlalarning shunchaki uyumi sifatida emas, balki uning haqiqiy holati bo‘lmish badiiy-estetik hodisa tarzida o‘rganilmoqchi bo‘lsa, o‘sha asarni dastlabki o‘qish paytidagi ob’ektiv taassurot so‘zsiz hisobga olinishi lozim bo‘ladi. Aks holda o‘rganilayotgan asar tahlili yo matnning nutqiy tarkibini tekshirish yoki mafkuraviy jihatdan e’tiborga loyiq fikrlarni talqin qilish bo‘ladiyu, ammo badiiy asarni mlmiy tahlil etish darajasiga chiqolmaydi. Badiiy asar tekshiruvchida uyg‘otgan his-tuyg‘ular va ularning badiiy ifodasi ilmiy bilishning ob’ektiga aylangandagina badiiy tahlil natijasida asarning qaysidir muhim jiddiy qirrasi ochilishi mumkin. Agar asar loqayd idrok etilsa, uni ilmiy tekshirish natijasida personajlarning yurish-turishi, qilgan ishlari, aytgan gaplari borasidagi na ilmiy va na estetik qimmati bor bir hovuch axborotgagina ega bo‘linadi. Boshqacha aytganda, sub’ektiv idrokka asoslanmagan ilmiy tahlilda hamisha asarning tashqi jihatlarinigina ko‘rib, mohiyatini anglamay qolish xavfi bo‘ladi. Shundan ma’lumki, tadqiqotchining tekshirilayotgan asar ichiga «kirishi» va yoki, aksincha, asarning badiiy olamini o‘z ichki olamiga «kiritishi» ilmiy tahlilning zarur omili ekap. Demak, nafaqat badiiy asarning o‘zi, balki tadqiqotchida shu asar uyg‘otgan fikriy va hissiy taassurotlar ham ilmiy tadqiqot ob’ekti bo‘lishi kerak. Tushunarliki, bu taassurotlar yo‘q joydan paydo bo‘lmay, asardan, ya’ni ob’ektdan kelib chiqadi. Badiiy asarning ilmiy tahlili badiiy matnga tayangani va shu material bilan ish ko‘rgani uchun ham bu jarayonda adabiy asarga xos ob’ektiv jihat-xususiyatlarni hisobga olish kerak bo‘ladi. Adabiyotshunos olimning ruhiyat olamini badiiy asarni ilmiy tekshirishning yolg‘iz quroli, tuyg‘u va fikrlarini esa ham asar estetik haroratini aniqlaydigan o‘lchagich, ham asar mazmuni salmog‘ini tortadigan tarozi, ham syujetning turli nuqtalaridagi kuchlanishlar darajasini belgilaydigap aniqlagich deyish mumkin. Ko‘rinadiki, aytilgan sof sub’ektiv omillardan tashqari, badiiy asar haqida ob’ektiv ilmiy xulosa chiqarishning boshqa uskunalari mavjud emas. Demak. tekshirilayotgan badiiy asarning qimmatini o‘lchaydigai vositalar: taxlilchining ruhiyat olami, qarashlari va tuyg‘ulari tizimi ekan hamda bu vosita har bir sinchida betakror ko‘rinishga ega ekan, tahlil natijasida kelinadigap to‘xtamning ham o‘ta sub’ektiv bo‘lishi mantiqqa muvofikdir. Shu o‘rinda nazariya uchun g‘oyat muhim bo‘lgan tabiiy bir savol tug‘iladi: adabiyot ilmida sub’ektivizmning o‘rni shu qadar katta bo‘lsa, to‘la sub’ektivizmga o‘tib ketmaslik, adabiy yaratiq borasidagi qarashlarni ob’ektivlashtirish, xolislashtirishning qanday yo‘li bor? Adabiy asar to‘g‘risida ob’ektiv fikr bildirish mumkinmi o‘zi? Tajriba ko‘rsatadiki, adabiy ob’ekt ta’sirida paydo bo‘ladigan sezimlarning o‘zini ob’ek- tivlashtirish, ularga tashqaridan xolis nazar tashlash mumkii ekan. Tadqiqotchi-o‘qirmanning o‘z his-tuyg‘ulari haqqoniyligi haqida o‘ylay boshlashining o‘zi ob’ektiv ilmiy tahlil sari tashlangan ilk muhim qadam hisoblanadi. Adabiyotshunos-o‘qirmanning o‘z taassurotlari borasida: “Ular o‘zi nima?”, «Qayerdan, nega paydo bo‘ldi?» va, eng muhimi, «Bu taassurot va tuyg‘ularim asarning mohiyatidan kelib ziqqanmi yoki u boradagi tasodifiy sezimlarimdangina iboratmi?» tarzida hisob berishi esa ilmiy taxlilni amalga oshirish sari qo‘yilgan ikkinchi qadami bo‘ladi. Taxlilga doir yumushlarning asl mohiyati shunda, bu adabiyotshunosni ilmiy xolislik sari olib borishi mumkin bo‘lgan yolg‘iz va to‘g‘ri yo‘ldir. Badiiy tahlilning ob’ektivligi, xolisligi sub’ekt, ya’ni adabiyottanuvchining badiiy asarga ob’ekt sifatida yondashishi, uning o‘zigagina xos qonuniyatlarni topib, uning barcha unsurlari ana shu qonuniyatlarga qanchalik bo‘ysunganligini tekshirishi orqali ta’minlanadi. Tahlil qiluvchining asardan olgan taassurotlari asarning asl xususiyatlariga to‘g‘ri kelishi yoki kelmasligini, mabodo to‘g‘ri kelmasa, to‘g‘ri keltirish haqida chinakamiga bosh qotirish sinchining bilish predmetini yanada ob’ektivlashtiradi. Adabiyotshunoslikdagi ilmiylik tamoyili asardan olingan ilk taassurotlarni mutlaqlashtirib, unda nuqson ko‘rmaslikni emas, balki doimo o‘z taassurotlaridan shubhalanib, ularning asosli ekanini izchillik bilan tekshirib turishni taqozo qiladi. “Buning eng maqbul amaliy yo‘li asarni qayta o‘qish, qayta o‘qishgina emas, balki qayta-qayta o‘qishdir. Professional adabiyotshunos o‘zida ilk o‘qiganda qolgan taassurotlarni takrorlash uchun emas, balki ularning haqqoniyligini sinchiklab, hatto, ijikilab tekshirib ko‘rish maqsadida qayta-qayta o‘qish odatini shakllantirishi kerak», deb yozadi badiiy tahlil tamoyil va usullari bilan maxsus shug‘ullangan rus olimi A. Yesin. Chindan ham asarning san’at hodisasi uchun o‘ta muhim bo‘lgan yangi qirralari, tafsil (detal) va nozik jihatlarini ochishga xizmat qiladigan qayta o‘kish badiiy matnni ilmiy anglash yo‘lidagi muhim omildir. Aytilganlardan anglashiladiki, ilk taassurotlarning hamisha tahrirga muhtojlik ehtimoli katta bo‘lganidan bir marta o‘qiboq qilinadigan badiiy tahlil ishonchli chiqmaydi. Sinchi oldida unchalik muallif yozgan asarni emas, undan ham yomoni, mutlaqo muallif yozgan asarni emas, balki o‘zining ilk tasavvuridagi tamomila boshqa bir xayoliy bitikni tahlil qilib qo‘yish xavfi paydo bo‘ladi. Holbuki, maktab adabiyot o‘qitish amaliyotida har doim, hatto, oliy filologik ta’limda ham ko‘pincha asarni bir marta o‘qigandan keyinoq tahlil qilishga odatlanilgan. Asarni tahlil qilish jarayonida muallif yoki domlalarga ergashmay, mustaqil fikrlash talab etiladi-yu, ammo o‘quvchi va talabalar qayta o‘qishga yo‘naltirilmaydi. Shunday bo‘lgach, o‘quv tahlili ko‘pincha syujetning esda qolgan jo‘ngina qayta hikoyasi yoxud asarning g‘oyasi to‘g‘risida qolipdagi yodaki xulosalar berishdan iborat bo‘lib qolishidan ajablanish kerak emas. Ilmiy tahlil qilinadigan badiiy material hali yetarlicha o‘zlashtirib olinmagani sababli, ayniqsa, murakkab tarkibli o‘ziga xos asarlar bilan ish ko‘rilganda, ilk taassurot va tasavvurlar mutlaqo kifoya qilmaydi. Badiiy asarni auditoriyadagi barcha o‘quvchi va talabalar bilan birga qayta o‘qish samarali bo‘ladi. Katta hajmli asarlarning, hech bo‘lmaganda, muhim o‘rinlarini, kichik hajmli asarlarni esa, to‘lig‘icha izohlab qayta o‘qish, tala- balarning imkoni ko‘tarsa, bir necha bor qayta o‘kish ilmiY tahlil sari ochilgan yo‘l deyish mumkin. Qayta o‘qish badiiy asar tahliliga tayyorgarlikning yo‘l-yo‘lakay emas, balki eng muhim usulidir. Adabiy ta’lim shu tarzda amalga oshirilgandagina yoshlar o‘rganilayotgan badiiy matnga sinchkovlik bilan qarashga odatlanadilar. Badiiy tahlilda ob’ekt anglashilishi va sub’ekt uni tuyishi uchun sub’ekt ma’lum darajada ob’ektlashishi, ob’ekt esa imkoni boricha sub’ektlashtirilishi zarur. Ya’ni badiiy asarni tushunish va tahlil etishda ob’ekt falsafa ilmidagi kabi holicha qimmatga ega emas, u sub’ekt tomonidan anglangan darajadagina qimmatga ega bo‘ladi. Yetuk bir asar uni anglashga chog‘i kelmagan tahlilchi tomonidan tushunilmasligi, aslida g‘arib bir bitik esa zo‘r asar sifatida taqdim etilishi ham mumkin. Negaki, tahlilchining tafakkur darajasi va ichki ruhiy olami estetik ob’ektni idrok etish va izohlashning asosiy vositalaridir. Shuning uchun ham