Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Talab va taklif nazariyasi. Bozor muvozanati Reja 1. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif egri chizigʻi. 2. Taklif miqdoriga taʼsir ko’rsatuvchi omillar: resurslar narxi, ishlab chiqarish texnologiyasi, soliqlar va subsidiyalar, boshqa tovarlar narxi, narx o’zgarishining kutilishi, ishlab chiqaruvchilar soni. 3. Iqtisodiy resurslarga talab va taklifning xususiyatlari. Talab va taklif miqdorlarining mos kelishi. 4. Bozor muvozanati. Xususiy va umumiy muvozanatlik. Talab va taklif egiluvchanligi va ularni belgilab beruvchi omillar. Isteʼmolchi xatti-harakati nazariyasi. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif egri chizigʻi. Bozor holatining o’zgarishiga iste’molchi yoki xaridorning munosabati ularning talabi orqali namoyon bolsa, ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining munosabati taklif orqali namoyon boladi. Ma’lum vaqt oralig’idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o’zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o’zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo’ladi. Alohida ishlab chiqaruvchi hamda bozor taklifini ifodalovchi misol 1-jadvalda ko’rsatilgan. 1-jadval. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, kartoshka narxining 700 so’m darajasida yakka taklif (masalan, bitta sotuvchi taklifi) eng yuqori miqdor - 60 kg ni tashkil etgan. Narx pasayib borishi bilan esa taklif miqdori ham pasayib bormoqda: 600 so’mda - 50 kg, 500 so’mda - 30 kg va h.k. Jadvalning navbatdagi ustunida esa kartoshkaning bozor taklifi (ya’ni, jami sotuvchilar tomonidan sotilishi mumkin bo’lgan) miqdori ifodalanib, u ham o’z tavsifiga ko’ra yakka taklifga mos tushadi. Demak, narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o’zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to’g’ri bog’liqlikdagi o’zgarishi taklif qonuni deyiladi. Iste’molchi uchun narxning oshishi to’siq rolini o’ynasa, ishlab chiqaruvchi uchun rag’batlantirish vazifasini bajaradi. Narx darajasi va taklif miqdori o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni ko’rsatuvchi ma’lumotlarni grafikda ifodalab, taklif egri chizig’ini tasvirlash mumkin (1-rasm). 1-rasm.Taklif egri chizig’i Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qa- tor omillar ham ta’sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar: 1) resurslar narxi; 2) ishlab chiqarish texnologiyasi; 3) soliq va subsidiyalar; 4) boshqa tovarlar narxi; 5) narx o’zgarishining kutilishi; 6) bozordagi sotuvchilar soni. Mazkur omillardan bir yoki bir nechtasining o’zgarishi taklif hajmining o’zgarishini taqozo qiladi. Taklifga ta’sir qiluvchi omillarni alohida-alohida qarab chiqamiz. 1. Resurslar narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o’rtasid mustahkam o’zaro bog’liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, mineral o’g’itlar narxining pasayishi bug’doy taklifini oshiradi, qurilish materiallari narxlarining oshishi uy-joy va ishlab chiqarish binolari taklifini qisqartiradi. 2. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomillashuvi mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Resurslarning mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ко‘payadi. Masalan, paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta tolasining miqdori va sifatini, binobarin taklifini oshiradi. 3. Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Soliqlarning aksariyat turlari ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj to’lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya (subsidiya-davlat tomonidan aholi yoki korxonalarga o’z zararlarini qoplash yoki boshqa maqsadlar uchun qaytarilmaslik sharti bilan beriluvchi mablag’) bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi. 4. Boshqa tovarlar narxi. Boshqa tovarlar narxlarining o’zgarishi ham mazkur tovar taklifini o’zgartiradi. Masalan, boshqa o’zgarmas sharoitlarda qo’y go’shti narxining pasayishi natijasida undan olinadigan foyda darajasi ham pasayib, qassoblar tomonidan mol go’shti taklifining oshirilishiga olib keladi. 5. Narx o’zgarishining kutilishi. Kelgusida mahsulot narxi o’zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi. 6. Ishlab chiqaruvchilar yoki sotuvchilar soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko’p bolsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko’p boladi. Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko’paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish ko’payadi. Taklif miqdoriga taʼsir ko’rsatuvchi omillar: resurslar narxi, ishlab chiqarish texnologiyasi, soliqlar va subsidiyalar, boshqa tovarlar narxi, narx o’zgarishining kutilishi, ishlab chiqaruvchilar soni. Taklif hajmining o’zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash xarajatlari va transporttashish imkoniyatlari ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab bolmaydigan qishloq xo’jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o’zgaruvchan bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy resurslarning mavjud darajasi ham taklifga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, narxning o’zgarishiga javoban ishlab chiqarishni kengaytirish yoki boshqa xil mahsulot ishlab chiqarishga o’tish imkoniyati mavjud bo’lsa taklif o’zgaradi. Qishloq xo’jaligiga yaroqli bo’lgan yerlar cheklangan bo’lsa, uning narxi (renta) qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib bo’lmaydi. Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar, musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham noo’zgaruvchan boladi. Biz yuqorida turli omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o’zgarib turishini ko’rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum nisbatda bo’ladi, bu nisbatlar o’zgarib turadi. Ba’zan talab taklif miqdoridan oshib ketib, narx ko’tirilsa, ayrim paytda taklif talab miqdoridan oshib ketib, narx pasayib ketadi. Talab miqdori bilan taklif miqdori bir-biriga teng bo’lgan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Ba’zan uni muvozanatlashgan narx deb ham yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatlashgan narx doimo mavjud bolmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko’plab omillar muvozanatning buzilishiga sabab bo’ladi. Ammo iqtisodiyotda bozor muvozanatiga intilish doimo mavjud bo’ladi. Talab va taklif tushunchalari tahlili bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatining muvofiq kelishini qarab chiqish imkonini beradi. Bunday muvofiqlik o’z ifodasini muvozanatlashgan narxda topadi. Oldingi bandlarda ко‘rib chiqilgan bozor talabi va taklifi egri chiziqlarini bitta grafikka joylashtirib, bozorning muvozanatlashgan nuqtasini hosil qilarniz (2- rasm). 2-rasm. Bozor muvozanati. Grafikda E nuqtaga muvozanatlashgan narx (N) va mahsulotning muvozanatlashgan miqdori (Mm) mos keladi. Ya’ni, kartoshka narxi 500 so’m bo’lganda, xaridorlar 30 tonna kartoshkani sotib olishga, sotuvchilar esa 30 tonna kartoshkani bozorga chiqarishga tayyor va bunday imkoniyatga egadirlar. Narxning 400 so’m darajasida sotuvchilar va xaridorlar ahvoli butunlay o’zgaradi: sotuvchilar faqat 20 tonna kartoshkani sotishga, xaridorlar esa 50 tonna sotib olishga tayyor bo’ladilar va hokazo. Grafikda narxning 700 so’m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab chiqarilishini ko’rsatadi va to’yingan bozomi ifodalaydi. Aksincha, 300 so’m darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi (defitsit) vujudga keladi va taqchil tovar bozorini tavsiflaydi. Bozor muvozanatini o’ziga xos matematik tenglik sifatida ham ifodalash mumkin: Tb=Tf=Nm=Mm bu yerda: Tb-talab, Tf-taklif, Nm-muvozanatlashgan narx, Mm-tovarning muvozanatli miqdori. Muvozanatlashgan narxning mohiyatini tushunish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega bo’ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanat holatlarini farqlash zarur. Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o’zgarmas yoki doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog’liq. Qisqa davrli muvozanat vaqtinchalik amal qiluvchi omillardan foydalanish orqali ishlab chiqarish va taklifni ko’paytirish imkoniyatini taqozo qiladi. Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari (masalan, dam olish va bayram kunlari) ishlash, ish smenasini ko’paytirish kabi tadbirlar kiradi. Uzoq davrli muvozanatni ta’minlash uzoq muddatli davrda amal qiluvchi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo’shimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan bogliq investitsiyalar haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish ham mumkin boladi. Iste’molchining tovar narxlarining o’zgarishiga sezgirlik darajasini aniqlashda narx bo’yicha egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar narxidagi uncha sezilarli bolmagan o’zgarishlar sotib olinadigan mahsulot miqdorida katta o’zgarishlar bolishiga olib kelishi mumkin. Bunday mahsulotlarga talab nisbatan egiluvchan deyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi sezilarli o’zgarish xarid miqdorida faqat katta boimagan o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Talab hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o’zgarmay qolgan sharoitda narxning bir foizga o’zgarishi talabning necha foizga o’zgarishini ifodalovchi ko’rsatkicl, talabning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi deyiladi. Bu ko’rsatkich ko’pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi deb ataladi. Talabning narx bo’yicha egiluvchanligi (Et) darajasi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: Bu yerda: - talab miqdorining foizli o’zgarishi; -narxlarning foizli o’zgarishi. Talabning narx bo’yicha egiluvchanligi tovarning muayyan narx darajasi uchun alohida hisoblanadi. Masalan, 1-jadval asosida kartoshkaga talabning narx bo’yicha egiluvchanligini ko’rib chiqaylik. Ma’lumotlardan ko’rinadiki, 1 kg kartoshka narxi 700 so’mdan 600 so’mga tushganda bozor talabi miqdori 10 tonnadan 20 tonnaga qadar ortgan. Bunday holda talab elastikligi: ga teng. Ya’ni, kartoshka narxining 1 foizga pasayishi unga bo’lgan talab miqdorining 7 foizga o’sishiga olib kelgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tovarning har bir muayyan narx darajasi uchun talabning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichlari farqlanadi. Jumladan, jadvaldagi ma’lumotlar bo’yicha, kartoshka narxi 600 so’mdan 500 so’mga pasayganda talab egiluvchanligi ko’rsatkichi 3% ni, 500 so’mdan 400 so’mga pasayganda 3,3% ni tashkil etadi va h.k. Iqtisodiy resurslarga talab va taklifning xususiyatlari. Talab va taklif miqdorlarining mos kelishi. Talab egiluvchanligini belgilab beruvchi bir qator omillar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilar: 1. O’rinbosar tovarlarning mavjudligi. Odatda muayyan turdagi ehtiyojni bir qator tovarlar bilan qondirish imkoniyati mavjud bo’ladi. Masalan, qishda sovuqdan saqlanish uchun palto bilan bir qatorda kurtka, plashch va boshqa issiq kiyimlardan foydalanish mumkin. Yoki biror joyga sayohatga borish uchun samolyot bilan bir qatorda tezyurar poezd, avtomobildan foydalanish mumkin. Bu o’rinda kurtka, plashch va boshqa issiq kiyimlar paltoning, tezyurar poezd, avtomobil samolyotning o’rinbosar tovarlari hisoblanadi. Agar biror tovarning boshqa o ‘rinbosar tovarlari qanchalik ko’p bo’lsa, unga bo’lgan talab shunchalik ko’p egiluvchan boladi. Jumladan, sof raqobatli bozorda taklif qilinadigan tovarlarning o ‘rinbosar tovarlari juda ko’p bolib, shu sababli har bir alohida sotuvchi mahsulotlariga talab butunlay egiluvchan hisoblanadi. 2. Tovar qiymatining iste’molchi daromadidagi salmog’i. Iste’molchi daromadida tovar qiymati qanchalik katta o’rinni egallasa, unga talab shunchalik yuqori egiluvchan bo’ladi. Masalan, daftar yoki qalam narxining 10 foizga o’sishi bir necha so’mni tashkil qiladi va bu talab qilinayotgan tovar miqdorida juda kam o’zgarish bo’lishiga olib keladi. Shu bilan birga, avtomobil yoki uy narxining 10 foizga o’sishi bir necha million so’mni tashkil qilishi mumkin. Narxlarning bunday oshishi juda ko’p oilalar bir necha yillik daromadining katta qismini tashkil qiladi va aytish mumkinki, bu sotib olinadigan mahsulot miqdorini sezilarli ravishda kamaytiradi. 2. Mahsulotlarning iste’mol xususiyatlari. Zeb-ziynat buyumlariga talab odatda egiluvchan, hayotiy zarur buyumlarga esa talab noegiluvchan hisoblanadi. Masalan, non va elektr energiyasi zaruriy iste’mol buyumlari hisoblanadi, shu sababli ular narxining oshishi non yoki elektr energiyasini iste’mol qilishning keskin kamayishiga olib kelmaydi. Boshqa tomondan, zeb-ziynat buyumlariga narxlar oshganda ularni osonlik bilan iste’moldan chiqarib tashlash mumkin. 3. Vaqt omili. Qaror qabul qilish uchun vaqt oralig’i qancha uzoq bo’lsa, mahsulotga talab shuncha egiluvchan bo’ladi. Masalan, agar mol go’shtining narxi 10%ga ko’tarilsa, iste’molchi uni xarid qilishni birdaniga qisqartirmasligi mumkin. Lekin bir qancha vaqt o’tishi bilan u o’zining moyilligini tovuq go’shti yoki baliqqa o’tkazishi mumkin. Shuningdek, daromad bo’yicha talab egiluvchanligi ham mavjud. Daromadlar ko’payishi bilan tovar va xizmatlarga boigan talab ham oshadi. Bundan ko’rinadiki, daromad talabga ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir darajasini aniqlash uchun daromad bo’yicha talab egiluvchanligi ko’rsatkichidan foydalaniladi. Iste’molchi daromadining bir foizga o’zgarishi talabning necha foizga o’zgarishini ifodalovchi ko’rsatkich talabning daromad bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi deyiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bu yerda: - talab miqdorining foizli o’zgarishi; - daromadning foizli o’zgarishi. Misol uchun, iste’molchi daromadi oyiga 100 rning so’m boMganida 5 kg go’sht mahsulotlari iste’mol qilib, daromadi 150 rning so’mga qadar oshganda, uning go’sht mahsulotlari iste’moli hajmi oyiga 7 kg ga etdi, deb faraz qilaylik. Iste’molchining go’sht mahsulotlariga tala- bining daromad bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichini hisoblaymiz: Ya’ni, iste’molchi daromadining 1% ga ortishi o’z navbatida uning go’sht mahsulotlariga bo’lgan talabi miqdorining 0,8% ga ortishiga olib kelmoqda. Xuddi talabning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi singari taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichini ham aniqlash mumkin. Taklif hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o’zgarmay qolgan sharoitda, narxning bir foizga o’zgarishi taklifning necha foizga o’zgarishini ifodalovchi ko’rsatkich taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi deyiladi. Bu ko’rsatkich ko’pincha oddiy qilib taklifning egiluvchanligi deb ham ataladi. Taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi (Etf) darajasi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: Bu yerda: -taklif miqdorining foizli o’zgarishi; - narxlarning foizli o’zgarishi. Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlaridan foydalanib, kartoshka narxining turli darajalaridagi o’zgarishga muvofiq keluvchi taklif egiluvchanligi ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin. Masalan, 1 kg kartoshkaning dastlabki narxi 700 so’mdan 600 so’mga pasayishi sotuvchilar tomonidan taklif miqdorini 60 tonnadan 50 tonnaga qadar qisqartirilishiga olib kelgan. Bu holda, kartoshka taklifining narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi: ga teng. Ya’ni, kartoshka narxining 1% ga pasayishi uni bozor taklifining 1,2% ga qisqarishiga olib kelgan. Ta’kidlash lozimki, talabning narx bo’yicha egiluvchanligi singari taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichlari ham tovarning har bir muayyan narx darajasi uchun farqlanadi. Jumladan, jadvaldagi maiumotlar bo’yicha kartoshka narxi 600 so’mdan 500 so’mga pasayganda taklif egiluvchanligi ko’rsatkichi 2,4% ni, 500 so’mdan 400 so’mga pasayganda 1,7% ni tashkil etadi va h.k. Taklif egiluvchanligiga ta’sir ko’rsatuvchi muhim omil, mahsulotga narxning mavjud o’zgarishini hisobga olish uchun zarur bo’lgan vaqt oralig’i hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi narxning mavjud o’zgarishiga moslashish uchun qanchalik uzoqroq vaqtga ega bo’Isa, ishlab chiqarish hajmi shunchalik katta o’zgaradi va shunga mos ravishda taklifhing egiluvchanligi ham yuqori boladi. Biz yuqorida vaqt omilining juda qisqa, qisqaroq va uzoq muddatli davrlaridagi taklifning o ‘zgarishiga ta’sirini tahlil qilib bergan edik. Bu ta’sir taklifning egiluvchanligi da ham o’z ahamiyatini saqlab qoladi. Shu o ‘rinda, talab va taklif egiluvchanligi ko’rsatkichlarini aniqlashda ularning turli darajalarini umumiy holda baholash muhim o’rin tutadi. Bunda asosan, quyidagi uchta holatni ajratib ko’rsatish mumkin: 1) talab yoki taklif egiluvchanligi koeffitsienti 1 dan katta (ET,ETf> l). Bunday talab yoki taklif «egiluvchan» yoki «nisbatan egiluvchari» deb ataladi. U talab yoki taklif etilayotgan tovar miqdorining foizdagi o’zgarishi narxning foizdagi o’zgarishiga qaraganda ahamiyatli darajada ro’y berishini anglatadi; 2) talab yoki taklif egiluvchanligi koeffitsienti 1 ga teng (ET,ETf = l). Bunday talab yoki taklif «birga teng egiluvchan» deb ataladi. U talab yoki taklif etilayotgan tovar miqdorining foizdagi o’zgarishi narxning foizdagi o’zgarishi bilan teng borishini anglatadi; 3) talab yoki taklif egiluvchanligi koeffitsienti 1 dan kichik (ET,ETf< l). Bunday talab yoki taklif «noegiluvchan» yoki «nisbatan no egiluvchan» deb ataladi. U talab yoki taklif etilayotgan tovar miqdorining foizdagi o’zgarishi narxning foizdagi o’zgarishiga qaraganda ahamiyatsiz darajada ro’y berishini anglatadi. Tovarlarning talab yoki taklif bo’yicha egiluvchanlik darajasini bilish real hayotda ularning narx strategiyasini ishlab chiqish hamda tovar sotishdan olinadigan yalpi daromadni eng yuqori hajmiga yetkazishda ham muhim rol o’ynaydi. Bozor muvozanati. Xususiy va umumiy muvozanatlik. Talab va taklif egiluvchanligi va ularni belgilab beruvchi omillar. Isteʼmolchi xatti- harakati nazariyasi Hozirda iqtisodiyot nazariyasiga oid ko’plab darslik va o’quv qo’llanmalarda bozor talabining shakllanishi va namoyon bo’lishini iste’molchining xatti-harakati orqali tushuntirishga harakat qilinmoqda. Bunda oldindan g’arb adabiyotlarida mavjud bo’lib kelgan turli nazariyalardan foydalanib, iste’molchi hatti-harakati nazariyasi alohida yo’nalish sifatida bayon etilmoqda. Talabalarni mazkur nazari- yaning mohiyati bilan tanishtirish maqsadida uning asosiy tushunchalarini ko’rib chiqamiz. Iste’molchining bozordagi xatti-harakati so’nggi qo’shilgan naflilik nazariyasi hamda iste’molchi tanlovi nazariyasi orqali izohlanadi. So’nggi qo’shilgan naflilik nazariyasining mazmuni bilan IV bobda batafsil tanishib chiqqan edik. Bu nazariya yordamida iste’molchining manfaati nuqtai nazaridan uning afzal ko’rishi qoidalari bayon etiladi. Agar naflilikka iste’molchi o’lchami bilan qaralsa, u iste’molchining biron-bir ne’matni iste’mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste’molchi tomonidan o’zi uchun turli tovarlarning naflilik darajasining baholanishi iste’molchining afzal ko’rishi deyiladi. Naflilik funksiyasi ma’lum miqdordagi tovarlarga boshqa bir miqdordagi tovarlarni taqqoslashni bildiradi. Naflilikni mutlaq ko’rsatkichlarda olchashning ahamiyati bo’lmay, iste’molchi tanlovini naflilik darajasining ketma-ket joylashuvi bilan izohlash mumkin. Bir to’plamdagi tovarlar nafliligi boshqasidan qay darajada afzalligini ko’rsatib berish mumkin emas. Naflilik funksiyasi iste’mol qilinayotgan tovarlar(X,Y)dan olinayotgan naflilikning hosilasini ifodalaydi: U( X, Y) = XY So’nggi qo’shilgan naflilik - muayyan ne’matning navbatdagi birligini iste’mol qilishdan olingan qo’shimcha naflilikdir. So’nggi qo’shilgan naflilik umumiy naflilikning o’sgan qismidan iborat ekan, u naflilik funksiyasining hosilasi hisoblanadi. Muayyan ehtiyojni qondiruvchi har bir navbatdagi ne’mat oldingisiga qara- ganda kamroq naflilikka ega boladi. Ne’matlarning cheklangan miqdori sharoitida esa doimo ehtiyojni eng kam darajada qondiruvchi «so’nggi nusxasi» mavjud boladi. So’nggi qo’shilgan naflilik pasayib borish tendensiyasiga ega bolib, bu iqtisodiy tamoyil sifatida ifoda etiladi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundan iboratki, agar alohida olingan yakka iste’molchining holatidan kelib chiqilsa, ne’matlarni iste’mol qilish hajmining ko’payib borishi bilan m aium vaqtdan boshlab, muayyan ne’matning navbatdagi birligini iste’mol qilishdan olingan qo’shimcha naflilik oldingisiga nisbatan kamayib boradi. Kishi qanchalik ko’p miqdordagi tovami iste’mol qilsa, u shunchalik ko’p yalpi naflilikka ega boladi. Yalpi (umumiy) naflilik so’nggi qo’shilgan naflilik ko’rsatkichlarini jamlash orqali aniqlanadi. Agar iste’molchi manfiy so’nggi qo’shilgan naflilikka ega bolsa, u holda yalpi naflilik kamayadi. So’nggi qo’shilgan naflilikning pasayib borish qonunini iste’mol qilingan muzqaymoq misolida 2- jadval orqali ifodalash mumkin. 2-jadval. Jadvaldan ko’rinadiki, musbat ishorali so’nggi qo’shilgan naflilikning oshib borishi bilan, yalpi naflilik miqdori o’sib bormoqda. Biroq, bu o’sish sur’ati muzqaymoqlarning navbatdagi soni qo’shilishi bilan pasayib bormoqda. Manfiy ishorali so’nggi qo’shilgan naflilik yalpi naflilikning qisqarishiga olib kelmoqda. Iste’molchi tovarlarning turli to’plarnini xarid qilishda doimo naflilikni maksimallashtirish qoidasiga amal qiladi. Bu qoidaning mazmuni quyidagicha bayon etiladi: iste’molchi o’zining daroma- dini shunday sarflashi kerakki, daromad toiiq sarflangan holat- da tovarni xarid qilishdan olingan so’nggi qo’shilgan naflilikning tovar narxiga nisbati barcha tovarlar uchun bir xil qiymatga ega bo’lishi lozim, ya’ni: bu yerda: M U - X v a Y tovarlarning so’nggi qo’shilgan nafliligi; P ularning narxi. Bu qoida iste’molchining muvozanatli holatini ifodalaydi. Iste’molchi o’zining didi va ruhiyatiga ko’ra turli xil tovarlar to’plarnini ma’qul ko’rishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma’lum bir to’plarnini boshqa biriga taqqoslab ko’radi. Iste’molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig’i muhim rol o’ynaydi. Befarqlik egri chizig’i ehtiyojlarni bir xil darajada qondirilishini ta’minlovchi iste’mol to’plamlari yig’indisini namoyon etadi. Ya’ni, iste’molchi uchun befarqlik egri chizig’ida joylashgan tovarlar to’plarnini tanlashda farq mavjud bo’lmaydi. Befarqlik egri chizig’i pasayib boruvchi ko’rinishda bo’ladi. Befarqlik egri chizig’ining pasayib borishi shu bilan izohlanadiki, tanlanishi lozim bo’lgan har ikkala tovar ham iste’molchi uchun nafli hisoblanadi. Shunga ko’ra, bir tovarlar to’plarni (masalan, A)dan boshqa bir tovarlar to’plarni (masalan, V ga) tomon harakat qilib, iste’molchi naflilik miqdorini oshiradi. Biroq, ayni paytda xuddi shuncha miqdordagi naflilikka ega bo’lgan A tovardan voz kechadi. Qisqasi, V tovar qanchalik ko’p bo’lsa, A tovar shunehalik oz bo’ladi, chunki A va V tovarlar o’rtasida teskari aloqa mavjud. O’zgaruvchilari o’rtasida teskari aloqa mavjud bo’lgan har qanday egri chiziq esa pasayib boruvchi ko’rinishda bo’ladi. 3-rasm. Befarqlik kartasi Agar iste’molchining A va V tovarlarning barcha to’plamlari bo’yicha afzal ko’rishlarini egri chiziqlar orqali tasvirlansa, befarqlik kartasi hosil bo’ladi. Har bir befarqlik egri chizig’i kishi har bi­ riga bir xilda qaraydigan tovarlar to ‘plarnini ifodalaydi. 3-rasmda befarqlik kartasining bir qismini aks ettiruvchi uchta befarqlik egri chizig’i tasvirlangan. I3 befarqlik egri chizig’i ehtiyojlarni qondirilishining eng yuqori darajasini aks ettiradi. Ehtiyojlarning har bir darajasiga ko’ra cheksiz befarqlik egri chizig’i mavjud boiishi mumkin. Biz sodda ko’rinishda faqat uchta egri chiziqni ifodaladik. Bu uch egri chiziq tovarlar to’plarnining ranjirovkasi (tartibini) ta’minlaydi. Ranjirlash to’plamlarni afzallikning eng yuqori darajasidan eng kam tomonga yo’naltirilgan tartibda qo’yib chiqadi. Biroq, bu tartib bir to’plamning boshqa biridan nechogiiq afzalligini ko’rsatib bera olmaydi. Iste’molchi hatti-harakatini tushunishda iste’molchi byudjetining cheklanganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Byudjet cheklanganligi iste’molchining muayyan pul daromadlari mavjudligi sharoitida narxlarning muayyan darajasida u yoki bu turdagi tovarlarning m aium cheklangan miqdorini sotib olish imkoniyati orqali ifodalanadi. Iste’molchi byudjetining cheklanganligini grafikda ikki turdagi tovami sotib olishning turli kombinatsiyalarini ko’rsatuvchi byudjet chizig’i shaklida ham aks ettirish mumkin. Iste’molchi byudjeti chizigining holatiga uning daromadlari va tovarlar narxining o’zgarishi ta’sir ko’rsatishi mumkin. Misol uchun, iste’molchi daromadining muayyan miqdorida 20 birlik A tovar yoki 10 birlik V tovar sotib olish mumkin boisin. Birdaniga sotib olinishi mumkin boigan har ikkala tovarning turli kombinatsiyalari G byudjet chizig’ida joylashadi. Agar iste’molchining daromadi 2 baravar oshsa, u holda uning byudjet chizig’i ham tegishli ravishda G1holatiga siljiydi. Aksincha, daromadning kamayishi, byudjet chizigining ham qisqarishiga va G2 holatiga siljishiga olib keladi (4-rasm). 4-rasm. Daromad o’zgarishining byudjet chizig’iga ta’siri. O’z navbatida narxning o’zgarishi ham byudjet chizig’idagi turli o’zgarishlarni keltirib chiqaradi (5-rasm). 5-rasm. Narx o’zgarishining byudjet chizig’iga ta’siri. Jumladan: 1) V tovar narxining pasayishi byudjet chizig’i burchagining o’zgargan holda yangi chiziq hosil bo’lishiga olib keladi (M chiziq); 2) В tovar narxining oshishi byudjet chizig’i burchagining o’zgargan holda yangi chiziq hosil bo’lishiga olib keladi (N chiziq); 3) A va V tovarlar narxi ilgarigi nisbat saqlangan holda oshsa, u holda eski chiziqqa parallel bo'lgan yangi chiziq hosil bo’ladi (L chiziq). Iqtisodiyot nazariyasida iste’molchi tanlovini o’rganishda maz­ kur tanlov oqilona ravishda amalga oshiriladi va quyidagi shartlar ta’minlanadi deb faraz qilinadi: 1) mavjud va cheklangan byudjetdan to’liq foydalaniladi; 2) ehtiyojlar maksimal darajada qondiriladi. Optimal tanlov ham quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi: birinchidan, tanlov nuqtasining byudjet chizig’ida yotishi. Iste’molchi amalda barcha daromadini iste’molga sarflamay, ma’lum qismini kelgusidagi iste’molga qoldirsada, nazariy jihatdan biz uning barchasi sarflanadi, deb faraz qilarniz. Agar nuqta byudjet chizig’idan chapda yotsa-uning to’liq sarflanmaganligini, o’ngda yotsa-imkoniyat darajasidan chetda ekanligini tushunamiz; ikkinchidan, tanlangan iste’mol tovarlari to’plarni eng ma’qul ko’rilgan kombinatsiyada bo’lishi lozim (6-rasm). Bunda uchta befarqlik egri chizig’i ifodalangan bo’lib, ular iste’molchiga turli darajadagi qoniqish beradi: I3 - eng yuqori darajadagi qoniqish; I2- o’rtacha qoniqish; I1- eng kam qoniqish. Har bir egri chiziqda iste’molchi tanlovini ifodalovchi bittadan nuqta joylashgan: I1 da-C; I2 da-D; I3 da-F nuqtalar. Iste’molchining С nuqtani tanlashi oqilona emas, chunki D nuqta unga nisbatan ko’proq ehtiyojni qondiradi; F nuqta eng ko’p ehtiyojni qondirishi mumkin, biroq u byudjet imkoniyatidan tashqarida hisoblanadi. 6-rasm. Iste ’molchining optimal tanlovi D nuqtada iste’molchi ehtiyojlarining qondirilishi maksimumlashadi, chunki bu nuqta ehtiyojlarning maksimal qondirilishini ta’minlovchi tovar va xizmatlar to’plarni eng ko’p qoniqish beruvchi befarqlik egri chizig’ining byudjet chizig’i bilan kesishgan joyida yotadi.