Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Talab va taklif nazariyasi. Bozor
muvozanati
Reja
1. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif egri chizigʻi.
2. Taklif miqdoriga taʼsir ko’rsatuvchi omillar: resurslar narxi, ishlab chiqarish
texnologiyasi, soliqlar va subsidiyalar, boshqa tovarlar narxi, narx o’zgarishining
kutilishi, ishlab chiqaruvchilar soni.
3. Iqtisodiy resurslarga talab va taklifning xususiyatlari. Talab va taklif
miqdorlarining mos kelishi.
4. Bozor muvozanati. Xususiy va umumiy muvozanatlik. Talab va taklif
egiluvchanligi va ularni belgilab beruvchi omillar. Isteʼmolchi xatti-harakati
nazariyasi.
Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif egri chizigʻi.
Bozor holatining o’zgarishiga iste’molchi yoki xaridorning munosabati
ularning talabi orqali namoyon bolsa, ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
munosabati taklif orqali namoyon boladi.
Ma’lum vaqt oralig’idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab
chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va
xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o’zgarishi bilan
sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o’zgarishi sababli talab kabi
taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo’ladi. Alohida ishlab
chiqaruvchi hamda bozor taklifini ifodalovchi misol 1-jadvalda ko’rsatilgan.
1-jadval.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, kartoshka narxining 700 so’m darajasida
yakka taklif (masalan, bitta sotuvchi taklifi) eng yuqori miqdor - 60 kg ni tashkil
etgan. Narx pasayib borishi bilan esa taklif miqdori ham pasayib bormoqda: 600
so’mda - 50 kg, 500 so’mda - 30 kg va h.k.
Jadvalning navbatdagi ustunida esa kartoshkaning bozor taklifi (ya’ni, jami
sotuvchilar tomonidan sotilishi mumkin bo’lgan) miqdori ifodalanib, u ham o’z
tavsifiga ko’ra yakka taklifga mos tushadi. Demak, narxning oshishi bilan shunga
mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning
tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o’zgarishi bilan taklif etilayotgan
tovar miqdorining to’g’ri bog’liqlikdagi o’zgarishi taklif qonuni deyiladi.
Iste’molchi uchun narxning oshishi to’siq rolini o’ynasa, ishlab chiqaruvchi uchun
rag’batlantirish vazifasini bajaradi.
Narx darajasi va taklif miqdori o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni
ko’rsatuvchi ma’lumotlarni grafikda ifodalab, taklif egri chizig’ini tasvirlash
mumkin (1-rasm).
1-rasm.Taklif egri chizig’i
Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qa- tor
omillar ham ta’sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar:
1) resurslar narxi;
2) ishlab chiqarish texnologiyasi;
3) soliq va subsidiyalar;
4) boshqa tovarlar narxi;
5) narx o’zgarishining kutilishi;
6) bozordagi sotuvchilar soni.
Mazkur omillardan bir yoki bir nechtasining o’zgarishi taklif hajmining
o’zgarishini taqozo qiladi.
Taklifga ta’sir qiluvchi omillarni alohida-alohida qarab chiqamiz.
1. Resurslar narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o’rtasid mustahkam
o’zaro bog’liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga narxning
oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan,
mineral o’g’itlar narxining pasayishi bug’doy taklifini oshiradi, qurilish materiallari
narxlarining oshishi uy-joy va ishlab chiqarish binolari taklifini qisqartiradi.
2. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomillashuvi
mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Resurslarning
mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ко‘payadi. Masalan,
paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi
paxta tolasining miqdori va sifatini, binobarin taklifini oshiradi.
3. Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Soliqlarning aksariyat turlari
ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab
chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga
boj to’lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir
tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya (subsidiya-davlat tomonidan aholi
yoki korxonalarga o’z zararlarini qoplash
yoki
boshqa maqsadlar uchun
qaytarilmaslik sharti bilan beriluvchi mablag’) bersa, bu amalda xarajatlarni
kamaytiradi va uning taklifini oshiradi.
4. Boshqa tovarlar narxi. Boshqa tovarlar narxlarining o’zgarishi ham
mazkur tovar taklifini o’zgartiradi. Masalan, boshqa o’zgarmas sharoitlarda qo’y
go’shti narxining pasayishi natijasida undan olinadigan foyda darajasi ham pasayib,
qassoblar tomonidan mol go’shti taklifining oshirilishiga olib keladi.
5. Narx o’zgarishining kutilishi. Kelgusida mahsulot narxi o’zgarishining
kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib
berish xohishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin
pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi.
6. Ishlab chiqaruvchilar yoki sotuvchilar soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar
qanchalik ko’p bolsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko’p boladi.
Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko’paytiradi, chunki
tovar ishlab chiqarish ko’payadi.
Taklif miqdoriga taʼsir ko’rsatuvchi omillar: resurslar narxi, ishlab chiqarish
texnologiyasi, soliqlar va subsidiyalar, boshqa tovarlar narxi, narx
o’zgarishining kutilishi, ishlab chiqaruvchilar soni.
Taklif hajmining o’zgarishiga tovarning saqlanish
xususiyati, saqlash
xarajatlari va transporttashish imkoniyatlari ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan, uzoq
vaqt saqlab bolmaydigan qishloq xo’jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif
kamdan-kam o’zgaruvchan bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy
resurslarning mavjud darajasi ham taklifga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, narxning
o’zgarishiga javoban ishlab chiqarishni kengaytirish yoki boshqa xil mahsulot ishlab
chiqarishga o’tish imkoniyati mavjud bo’lsa taklif o’zgaradi. Qishloq xo’jaligiga
yaroqli bo’lgan yerlar cheklangan bo’lsa, uning narxi (renta) qanchalik oshmasin,
yer taklifini oshirib bo’lmaydi.
Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar,
musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham
noo’zgaruvchan boladi.
Biz yuqorida turli omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o’zgarib turishini
ko’rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum nisbatda
bo’ladi, bu nisbatlar o’zgarib turadi. Ba’zan talab taklif miqdoridan oshib ketib, narx
ko’tirilsa, ayrim paytda taklif talab miqdoridan oshib ketib, narx pasayib ketadi.
Talab miqdori bilan taklif miqdori bir-biriga teng bo’lgan holat bozor
muvozanati deyiladi. Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan
narx bozor narxi deyiladi. Ba’zan uni muvozanatlashgan narx deb ham
yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatlashgan narx doimo mavjud bolmaydi,
ularga ta’sir qiluvchi ko’plab omillar muvozanatning buzilishiga sabab bo’ladi.
Ammo iqtisodiyotda bozor muvozanatiga intilish doimo mavjud bo’ladi.
Talab va taklif tushunchalari tahlili bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatining
muvofiq kelishini qarab chiqish imkonini beradi. Bunday muvofiqlik o’z ifodasini
muvozanatlashgan narxda topadi.
Oldingi bandlarda ко‘rib chiqilgan bozor talabi va taklifi egri chiziqlarini bitta
grafikka joylashtirib, bozorning muvozanatlashgan nuqtasini hosil qilarniz (2-
rasm).
2-rasm. Bozor muvozanati.
Grafikda E nuqtaga muvozanatlashgan narx (N) va mahsulotning
muvozanatlashgan miqdori (Mm) mos keladi. Ya’ni, kartoshka narxi 500 so’m
bo’lganda, xaridorlar 30 tonna kartoshkani sotib olishga, sotuvchilar esa 30 tonna
kartoshkani bozorga chiqarishga tayyor va bunday imkoniyatga egadirlar. Narxning
400 so’m darajasida sotuvchilar va xaridorlar ahvoli butunlay o’zgaradi: sotuvchilar
faqat 20 tonna kartoshkani sotishga, xaridorlar esa 50 tonna sotib olishga tayyor
bo’ladilar va hokazo.
Grafikda narxning 700 so’m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab
chiqarilishini ko’rsatadi va to’yingan bozomi ifodalaydi. Aksincha, 300 so’m
darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi (defitsit) vujudga keladi va taqchil tovar
bozorini tavsiflaydi.
Bozor muvozanatini o’ziga xos matematik tenglik sifatida ham ifodalash
mumkin:
Tb=Tf=Nm=Mm
bu yerda: Tb-talab, Tf-taklif,
Nm-muvozanatlashgan narx,
Mm-tovarning muvozanatli miqdori.
Muvozanatlashgan narxning mohiyatini tushunish uchun vaqt omili katta
ahamiyatga ega bo’ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq
davrli muvozanat holatlarini farqlash zarur. Bir zumlik muvozanat uchun taqdim
qilinadigan tovarlarning o’zgarmas yoki doimiy miqdori xos.
Bu
ishlab
chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog’liq.
Qisqa davrli muvozanat vaqtinchalik amal qiluvchi omillardan foydalanish orqali
ishlab chiqarish va taklifni ko’paytirish imkoniyatini taqozo qiladi. Bunday
vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari (masalan, dam olish va bayram kunlari)
ishlash, ish smenasini ko’paytirish kabi tadbirlar kiradi. Uzoq davrli muvozanatni
ta’minlash uzoq muddatli davrda amal qiluvchi omillardan foydalanishni taqozo
qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo’shimcha
quvvatlarni vujudga keltirish bilan bogliq investitsiyalar haqida gap boradi. Bu
davrda yangi korxonalarni qurish ham mumkin boladi.
Iste’molchining tovar
narxlarining
o’zgarishiga sezgirlik
darajasini
aniqlashda narx bo’yicha egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim
mahsulotlar narxidagi uncha sezilarli bolmagan o’zgarishlar sotib olinadigan
mahsulot miqdorida katta o’zgarishlar bolishiga olib kelishi mumkin. Bunday
mahsulotlarga talab nisbatan egiluvchan deyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi
sezilarli o’zgarish xarid miqdorida faqat katta boimagan o’zgarishlarga olib kelishi
mumkin.
Talab hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o’zgarmay qolgan sharoitda
narxning bir foizga o’zgarishi talabning necha foizga o’zgarishini ifodalovchi
ko’rsatkicl, talabning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi deyiladi. Bu
ko’rsatkich ko’pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi deb ataladi. Talabning
narx bo’yicha egiluvchanligi (Et) darajasi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
Bu yerda:
- talab miqdorining foizli o’zgarishi;
-narxlarning foizli
o’zgarishi.
Talabning narx bo’yicha egiluvchanligi tovarning muayyan narx darajasi
uchun alohida hisoblanadi. Masalan, 1-jadval asosida kartoshkaga talabning narx
bo’yicha egiluvchanligini ko’rib chiqaylik. Ma’lumotlardan ko’rinadiki, 1 kg
kartoshka narxi 700 so’mdan 600 so’mga tushganda bozor talabi miqdori 10
tonnadan 20 tonnaga qadar ortgan. Bunday holda talab elastikligi:
ga teng.
Ya’ni, kartoshka narxining 1 foizga pasayishi unga bo’lgan talab
miqdorining 7 foizga o’sishiga olib kelgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tovarning
har bir muayyan narx darajasi uchun talabning narx bo’yicha egiluvchanligi
ko’rsatkichlari farqlanadi. Jumladan, jadvaldagi ma’lumotlar bo’yicha, kartoshka
narxi 600 so’mdan 500 so’mga pasayganda talab egiluvchanligi ko’rsatkichi 3% ni,
500 so’mdan 400 so’mga pasayganda 3,3% ni tashkil etadi va h.k.
Iqtisodiy resurslarga talab va taklifning xususiyatlari. Talab va taklif
miqdorlarining mos kelishi.
Talab egiluvchanligini belgilab beruvchi bir qator omillar mavjud.
Ularning asosiylari quyidagilar:
1. O’rinbosar tovarlarning mavjudligi. Odatda muayyan turdagi ehtiyojni bir
qator tovarlar bilan qondirish imkoniyati mavjud bo’ladi. Masalan, qishda sovuqdan
saqlanish uchun palto bilan bir qatorda kurtka, plashch va boshqa issiq kiyimlardan
foydalanish mumkin. Yoki biror joyga sayohatga borish uchun samolyot bilan
bir qatorda tezyurar poezd, avtomobildan foydalanish mumkin. Bu o’rinda kurtka,
plashch va boshqa issiq kiyimlar paltoning, tezyurar poezd, avtomobil samolyotning
o’rinbosar tovarlari hisoblanadi. Agar biror tovarning boshqa o ‘rinbosar tovarlari
qanchalik ko’p bo’lsa, unga bo’lgan talab shunchalik ko’p egiluvchan boladi.
Jumladan, sof raqobatli bozorda taklif qilinadigan tovarlarning o ‘rinbosar tovarlari
juda ko’p bolib, shu sababli har bir alohida sotuvchi mahsulotlariga talab butunlay
egiluvchan hisoblanadi.
2. Tovar qiymatining iste’molchi daromadidagi salmog’i. Iste’molchi
daromadida tovar qiymati qanchalik katta o’rinni egallasa, unga talab shunchalik
yuqori egiluvchan bo’ladi. Masalan, daftar yoki qalam narxining 10 foizga o’sishi
bir necha so’mni tashkil qiladi va bu talab qilinayotgan tovar miqdorida juda kam
o’zgarish bo’lishiga olib keladi. Shu bilan birga, avtomobil yoki uy narxining 10
foizga o’sishi bir necha million so’mni tashkil qilishi mumkin. Narxlarning bunday
oshishi juda ko’p oilalar bir necha yillik daromadining katta qismini tashkil qiladi
va aytish mumkinki, bu sotib olinadigan mahsulot miqdorini sezilarli ravishda
kamaytiradi.
2. Mahsulotlarning iste’mol xususiyatlari. Zeb-ziynat buyumlariga talab
odatda egiluvchan, hayotiy zarur buyumlarga esa talab noegiluvchan hisoblanadi.
Masalan, non va elektr energiyasi zaruriy iste’mol buyumlari hisoblanadi, shu
sababli ular narxining oshishi non yoki elektr energiyasini iste’mol qilishning
keskin kamayishiga olib kelmaydi. Boshqa tomondan, zeb-ziynat buyumlariga
narxlar oshganda ularni osonlik bilan iste’moldan chiqarib tashlash mumkin.
3. Vaqt omili. Qaror qabul qilish uchun vaqt oralig’i qancha uzoq bo’lsa,
mahsulotga talab shuncha egiluvchan bo’ladi. Masalan, agar mol go’shtining narxi
10%ga ko’tarilsa, iste’molchi uni xarid qilishni birdaniga qisqartirmasligi mumkin.
Lekin bir qancha vaqt o’tishi bilan u o’zining moyilligini tovuq go’shti yoki baliqqa
o’tkazishi mumkin. Shuningdek, daromad bo’yicha talab egiluvchanligi ham
mavjud. Daromadlar ko’payishi bilan tovar va xizmatlarga boigan talab ham
oshadi. Bundan ko’rinadiki, daromad talabga ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir darajasini
aniqlash uchun
daromad bo’yicha talab
egiluvchanligi ko’rsatkichidan
foydalaniladi.
Iste’molchi daromadining bir foizga o’zgarishi talabning necha foizga
o’zgarishini ifodalovchi ko’rsatkich talabning daromad bo’yicha egiluvchanligi
ko’rsatkichi deyiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Bu yerda:
- talab miqdorining foizli o’zgarishi;
- daromadning foizli
o’zgarishi.
Misol uchun, iste’molchi daromadi oyiga 100 rning so’m boMganida 5 kg
go’sht mahsulotlari iste’mol qilib, daromadi 150 rning so’mga qadar oshganda,
uning go’sht mahsulotlari iste’moli hajmi oyiga 7 kg
ga etdi, deb faraz qilaylik. Iste’molchining go’sht mahsulotlariga tala- bining
daromad bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichini hisoblaymiz:
Ya’ni, iste’molchi daromadining 1% ga ortishi o’z navbatida uning go’sht
mahsulotlariga bo’lgan talabi miqdorining 0,8% ga ortishiga olib kelmoqda. Xuddi
talabning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi singari taklifning narx bo’yicha
egiluvchanligi ko’rsatkichini ham aniqlash mumkin.
Taklif hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o’zgarmay qolgan sharoitda,
narxning bir foizga o’zgarishi taklifning necha foizga o’zgarishini ifodalovchi
ko’rsatkich taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi deyiladi. Bu
ko’rsatkich ko’pincha oddiy qilib taklifning egiluvchanligi deb ham ataladi.
Taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi (Etf) darajasi quyidagi formula
bo’yicha hisoblanadi:
Bu yerda:
-taklif miqdorining foizli o’zgarishi;
- narxlarning foizli
o’zgarishi.
Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlaridan foydalanib, kartoshka narxining turli
darajalaridagi o’zgarishga muvofiq keluvchi taklif egiluvchanligi ko’rsatkichlarini
aniqlash mumkin. Masalan, 1 kg kartoshkaning dastlabki narxi 700 so’mdan 600
so’mga pasayishi sotuvchilar tomonidan taklif miqdorini 60 tonnadan 50 tonnaga
qadar qisqartirilishiga olib kelgan. Bu holda, kartoshka taklifining narx bo’yicha
egiluvchanligi ko’rsatkichi:
ga teng.
Ya’ni, kartoshka narxining 1% ga pasayishi uni bozor taklifining 1,2% ga
qisqarishiga olib kelgan. Ta’kidlash lozimki, talabning narx bo’yicha egiluvchanligi
singari taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichlari ham tovarning har bir
muayyan narx darajasi
uchun farqlanadi. Jumladan, jadvaldagi maiumotlar bo’yicha kartoshka narxi
600 so’mdan 500 so’mga pasayganda taklif egiluvchanligi ko’rsatkichi 2,4% ni,
500 so’mdan 400 so’mga pasayganda 1,7% ni tashkil etadi va h.k.
Taklif egiluvchanligiga ta’sir ko’rsatuvchi muhim omil, mahsulotga narxning
mavjud o’zgarishini hisobga olish uchun zarur bo’lgan vaqt oralig’i hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi narxning mavjud o’zgarishiga moslashish uchun qanchalik
uzoqroq vaqtga ega bo’Isa, ishlab chiqarish hajmi shunchalik katta o’zgaradi va
shunga mos ravishda taklifhing egiluvchanligi ham yuqori boladi. Biz yuqorida
vaqt omilining juda qisqa, qisqaroq va uzoq muddatli davrlaridagi taklifning o
‘zgarishiga ta’sirini tahlil qilib bergan edik. Bu ta’sir taklifning egiluvchanligi da
ham o’z ahamiyatini saqlab qoladi. Shu o ‘rinda, talab va taklif egiluvchanligi
ko’rsatkichlarini aniqlashda ularning turli darajalarini umumiy holda baholash
muhim o’rin tutadi. Bunda asosan, quyidagi uchta holatni ajratib ko’rsatish
mumkin:
1) talab yoki taklif egiluvchanligi koeffitsienti 1 dan katta (ET,ETf> l). Bunday
talab yoki taklif «egiluvchan» yoki «nisbatan egiluvchari» deb ataladi. U talab yoki
taklif etilayotgan tovar miqdorining foizdagi o’zgarishi narxning foizdagi
o’zgarishiga qaraganda ahamiyatli darajada ro’y berishini anglatadi;
2) talab yoki taklif egiluvchanligi koeffitsienti 1 ga teng (ET,ETf = l). Bunday
talab yoki taklif «birga teng egiluvchan» deb ataladi. U talab yoki taklif etilayotgan
tovar miqdorining foizdagi o’zgarishi narxning foizdagi o’zgarishi bilan teng
borishini anglatadi;
3) talab yoki taklif egiluvchanligi koeffitsienti 1 dan kichik (ET,ETf< l). Bunday
talab yoki taklif «noegiluvchan» yoki «nisbatan no egiluvchan» deb ataladi. U talab
yoki taklif etilayotgan tovar miqdorining foizdagi o’zgarishi narxning foizdagi
o’zgarishiga qaraganda ahamiyatsiz darajada ro’y berishini anglatadi.
Tovarlarning talab yoki taklif bo’yicha egiluvchanlik darajasini bilish real
hayotda ularning narx strategiyasini ishlab chiqish hamda tovar sotishdan olinadigan
yalpi daromadni eng yuqori hajmiga yetkazishda ham muhim rol o’ynaydi.
Bozor muvozanati. Xususiy va umumiy muvozanatlik. Talab va taklif
egiluvchanligi va ularni belgilab beruvchi omillar. Isteʼmolchi xatti-
harakati nazariyasi
Hozirda iqtisodiyot nazariyasiga oid ko’plab darslik va o’quv qo’llanmalarda
bozor talabining shakllanishi va namoyon bo’lishini iste’molchining xatti-harakati
orqali tushuntirishga harakat qilinmoqda. Bunda oldindan g’arb adabiyotlarida
mavjud bo’lib kelgan turli nazariyalardan foydalanib, iste’molchi hatti-harakati
nazariyasi alohida yo’nalish sifatida bayon etilmoqda. Talabalarni mazkur nazari-
yaning mohiyati bilan tanishtirish maqsadida uning asosiy tushunchalarini ko’rib
chiqamiz.
Iste’molchining bozordagi xatti-harakati so’nggi qo’shilgan naflilik nazariyasi
hamda iste’molchi tanlovi nazariyasi orqali izohlanadi. So’nggi qo’shilgan naflilik
nazariyasining mazmuni bilan IV bobda batafsil tanishib chiqqan edik. Bu nazariya
yordamida iste’molchining manfaati nuqtai nazaridan uning afzal ko’rishi qoidalari
bayon etiladi. Agar naflilikka iste’molchi o’lchami bilan qaralsa, u iste’molchining
biron-bir ne’matni iste’mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste’molchi
tomonidan o’zi uchun turli tovarlarning naflilik darajasining baholanishi
iste’molchining afzal ko’rishi deyiladi.
Naflilik funksiyasi ma’lum miqdordagi tovarlarga boshqa bir miqdordagi
tovarlarni taqqoslashni bildiradi. Naflilikni mutlaq ko’rsatkichlarda olchashning
ahamiyati bo’lmay, iste’molchi tanlovini naflilik darajasining ketma-ket joylashuvi
bilan izohlash mumkin. Bir to’plamdagi tovarlar nafliligi boshqasidan qay darajada
afzalligini ko’rsatib berish mumkin emas.
Naflilik funksiyasi iste’mol qilinayotgan tovarlar(X,Y)dan olinayotgan
naflilikning hosilasini ifodalaydi:
U( X, Y) = XY
So’nggi qo’shilgan naflilik - muayyan ne’matning navbatdagi birligini
iste’mol qilishdan olingan qo’shimcha naflilikdir. So’nggi qo’shilgan naflilik
umumiy naflilikning o’sgan qismidan iborat ekan, u naflilik funksiyasining hosilasi
hisoblanadi. Muayyan ehtiyojni qondiruvchi har bir navbatdagi ne’mat oldingisiga
qara- ganda kamroq naflilikka ega boladi. Ne’matlarning cheklangan miqdori
