Ilmiybaza.uz TAKOMILLASHTIRILGAN “ILK QADAM” TAYANCH DASTURINI TATBIQ ETISH Reja: 1.Takomillashtirilgan “Ilk qadam” tayanch dasturining mazmun-mohiyati. 2. Dasturning maqsadi, vazifasi, yo’nalish va tamoyillari. 3. Dastur asosida ta`lim-tarbiya ishlarini rejalashtirish. Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: dastur,bilish jarayoni,integral, rejalashtirish, faoliyat turi, shakllantirish. 1.Takomillashtirilgan “Ilk qadam” tayanch dasturining mazmun-mohiyati Maktabgacha ta`lim muassasasida bolaning kelajak hayotida muvaffaqiyatga erishishiga yordam beruvchi jismoniy, aqliy va ma`naviy qobiliyati bilish jarayonida, bizni o’rab turgan atrof-muhitni o’rganish, nutq o’stirish, badiiy asarlar tinglash, rasm chizish, qurish-yasash, jismoniy mashqlar bajarish va boshqa faoliyat turlarida rivojlanadi. Bu faoliyatlarda yonalishlar bir-biri bilan uyg`unlashtirilib- integrallashgan rejalashtirish asosida tashkil etiladi hamda oyin shaklida qiziqarli tarzda olib boriladi. Oyin kichkintoyning tabiiy ehtiyojlari va istaklariga mos kelganligi sababli, o’yin jarayonida o’rganayotgan mavzuni quvnoqlik bilan takrorlaydi, engillik bilan o’zlashtiradi. Mazkur takomillashtirilgan Dasturda “Ta`lim to’g`risida”gi Qonun, “Maktabgacha ta`lim Kontseptsiyasi” hamda “Maktabgacha ta`limga qo’yiladigan davlat talablari”dan (2017 yil) kelib chiqib, bolani intellektual va jismoniy rivojlantirish, milliy- madaniy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, maktab ta`limiga tayyorlash jihatlari zamonaviy pedagogika va psixologiya tamoyillariga tayangan holda qayta ko’rib chiqildi. “Maktabgacha ta`limga qo’yiladigan davlat talablari”ning barcha yo’nalishlarida berilgan indikatorlar takomillashtirilgan “Ilk qadam” tayanch dasturiga to’liq qamrab olindi. Dastur maktabgacha yoshdagi bola rivojlanishiga moslashtirildi, aniqlashtirildi, misollar bilan boyitildi. Noan`anaviy usullarda ishlash yollari korsatildi. Takomillashtirilgan “Ilk qadam” tayanch dasturida bolaning hayoti va sog`lig`ini himoyalash, ta`lim-tarbiya jarayonini puxta olib borish, uning taffakkur, tasavvur va nutqini rivojlantirish bilan birga, mustaqil o’rganishga, fikrlashga, ijodkorlikka, o’z shaxsini hurmat qilish, o’ziga ishonch tuyg`usini shakllantirishga qo’yilgan vazifalar kengaytirildi, shakl, mazmun va uslubiy tomondan boyitildi. Dasturda muhim tarbiyaviy vazifalardan biri – bolaning sog`lom turmush tarzi haqidagi tasavvurlarini tarkib toptirish, gigienik va harakat Ilmiybaza.uz madaniyatini singdirib borishga alohida ahamiyat berildi. Ijtimoiy-hissiy rivojlanish yo’nalishida milliy ozlikni anglash, ozi va o’zgalar shaxsini hurmat qilish, his-tuyg`ularini ifodalash, og`il va qiz bolaga xos bo’lgan fazilatlarni tushunish, kattalar va tengdoshlari bilan erkin muloqot qilish va milliy qadriyatlarimizga xos muomala odobiga tayanishga urg`u berildi. Dasturda bola nutqini har tomonlama rivojlantirishga (fonetik, leksik, grammatik) alohida e`tibor qilindi, misollar, tavsiyalar bilan boyitildi.Bolani ma`naviy-axloqiy, estetik jihatdan tarbiyalash, qalbida kitobga nisbatan havas uyg`otish, ilk kitobxonlik madaniyatini shakllantirishga qo’yilgan talablar boyitildi; milliy merosimiz, o’zbek xalq og`zaki ijodi, xalq o’yinlari, musiqa, raqs, rasm, loy ishi, applikatsiya, qurish-yasash bo’limlari to’ldirildi. Dasturda boshqa xalqlarga hurmat hissini tarbiyalash nazarda tutilgan va bolani mehribonlik, go’zallikni his qilishni o’rgatishga alohida ahamiyat berildi. Bolani tabiat bilan tanishtirish asosida ilk ekologik madaniyatini tarbiyalash, ona-tabiatni asrab-avaylash, o’simliklarni parvarish qilish ko’nikmalarini rivojlantirish vazifalari kengaytirildi. 2.Dasturning maqsadi, vazifasi, yo’nalish va tamoyillari Takomillashtirilgan “Ilk qadam” tayanch dasturi maktabgacha ta`lim tizimidagi barcha muassasalar uchun bajarilishi zarur bo’lgan dastur hisoblanadi. Tayanch dasturining maqsadi maktabgacha yoshdagi har bir bolani maktab ta`limiga sifatli tayyorlash: odobli, aqlli, xushmuomala, oziga ishongan, o’z oldiga qo’ygan maqsadini amalga oshirishga intiladigan, mustaqil fikrlaydigan, milliy va umummilliy qadriyatlarni qadrlaydigan, jismonan sog`lom bolani tarbiyalashdan iborat. Dasturning vazifasi bolani jismoniy, aqliy hamda ijtimoiy- hissiy jihatdan kamol toptirish va sog`lig`ini muhofaza qilish; erkin fikrlash, ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, axloqiy va ma`naviy jihatdan barkamol, shuningdek, kelajakda mustaqil va ongli yashaydigan komil inson qilib voyaga etkazish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Dasturning mazmuni quyidagi tamoyillarga tayanadi: Ilmiybaza.uz - maktabgacha ta`limning davlat va jamiyat talablariga mosligi; - maktabgacha ta`limning demokratikligi; - bola shaxsiga yo’naltirilganligi; - bolani sog`lomlashtirishga qaratilganligi; - bolaning qobiliyati, ehtiyoji, imkoniyatiga mosligi; - maktabgacha ta`limda o’yin faoliyatining etakchiligi; - maktabgacha ta`limning insonparvarligi; - maktabgacha ta`limning ijtimoiy turmush bilan mosligi; - maktabgacha ta`limning oila va boshlang`ich ta`lim bilan uzviyligi. Muassasa dasturni amalga oshirishda har bir bolada quyidagi sifatlarni rivojlantirishni maqsad qilib qo’yishi lozim: - ijodkorlik, tasavvur eta olish, zukkolik; - mustaqil fikrlash layoqatiga ega bo’lish; - muammolarni aniqlash va ularni hal etish yo’llarini topishga intilish; - jamiyat, mamlakatlar, atrof-muhit muammolariga befarq qaramaslik. “Ilk qadam” tayanch dasturida bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash quyidagi omillarga asoslanadi: - davlat _80 i4 va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, barkamol shaxsga bo’lgan munosabatining kuchayganligi; - erkin fuqaro ma`naviyatining shakllanishi; - milliy urf-odatlar va tarixiy xotira, o’zlikni anglash tuyg`usi rivojlanayotganligi; - milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg`usini shakllanayotganligi. Aynan shu omillar bola shaxsining jismoniy rivojlanish, oz-o’ziga xizmat va gigiena, ijtimoiy-hissiy rivojlanish, nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik, bilish jarayoni va atrof-muhit to’g`risidagi bilimlarga ega bo’lish yo’nalishlariga mos tarzda umumiy rivojlanishini ta`minlaydi. Mazmun jihatdan dastur tarkibiga: Ilmiybaza.uz - jismoniy rivojlanish, o’z-o’ziga xizmat va gigiena; - ijtimoiy-hissiy rivojlanish; - nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik; - bilish jarayoni va atrof-muhit to’g`risidagi bilimlarga ega bo’lish yo’nalishlarida ta`lim-tarbiya vazifalari kiritilgan. 3.Dastur asosida ta`lim-tarbiya ishlarini rejalashtirish Ta`lim-tarbiya jarayoni pedagog-tarbiyachilardan katta sabr, mehr va bola tarbiyasiga ilmiy asoslangan yagona yondashuvni talab qiladi. To’g`ri yo’sinda olib borilgan tarbiya natijasida bola mustaqil fikr yuritishga va katta hayotga dadil qadam qo’yishga hozirlik ko’radi. Ta`lim-tarbiyaviy ishlarni muvafaqqiyatli amalga oshirilishi maktabgacha ta`lim muassasalardagi pedagogik jarayonning har bir faoliyat turini to’g`ri tashkil etishga bog`liqdir. Tarbiyachining maktabgacha ta`lim muassasasida ta`lim-tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etishida M.Montessori, IMEN kabi pedagogik texnologiyalar, zamonaviy interfaol usullardan foydalanishi samarali natija beradi. Pedagogik texnologiyalar bilan sug`orilgan mashg`ulotlarda bolalar o’zlarini erkin his qiladilar, barcha topshiriqlarni bajonudil bajaradilar. Bolalar egallashlari kerak bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni tez va zo’riqishsiz, oson egallaydilar, o’ynab zavq oladilar, tafakkurlari rivojlanadi. BOLANING OLTI YOShDAN ETTI YOShGAChA BO`LGAN DAVRDA RIVOJLANIShI Bola hayotining ettinchi yilida undagi harakatlar ko’lami kengayadi va aniqlashadi. 6-7 yoshli bola o’zini idora qilish va o’z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’la boshlaydi. Bu yoshdagi bolada mustaqil faoliyat ko’rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi, qiziquvchanlik yanada ortadi, kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi, o’z salomatligini nazorat qila oladi. Bu davrda bolaning bo’yi 122-128 sm ga etadi, og`irligi 25-28 kg bo’ladi. Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, borliqni bilishga intila boshlaydi, Ilmiybaza.uz gigienik malakalari shakllana boradi. Jismoniy mashqlar va o’yinlar asosida harakatlarni takomillashtirish, jismoniy sifatlar (tezkorlik, chaqqonlik)ni, kundalik harakat faolligiga bo’lgan ehtiyojini shakllantirish. Mashqlarni bajarish paytida chidamlilik, muvozanat saqlash, harakatlarni boshqarish va fazoda chamalashni takomillashtirish. Uyushqoqlik bilan harakat qilishga; matonat, mustaqillikni ko’rsatishga o’rgatish jismoniy mashqlarga qiziqishlarini qo’llab- quvvatlash, ularni faqat ko’rsatgandagina emas, balki so’z bilan tushuntirganda ham aniq bajarishga o’rgata borish. Mashqlarni aniq, berilgan tezlikda, musiqa ohangiga moslab bajarish. Harakatli va sport o’yinlarida mustaqil qatnashish ishtiyoqini o’stirish, o’yinda o’z xatti-harakatiga va tengdoshiga nisbatan adolatli bo’lish; o’zaro do’stlik munosabatlarini namoyon qilishga o’rgatish. Kuchli aqliy faoliyat bilan bog`liq bo’lgan mashg`ulotlarda charchashning oldini olish va ishlash qobiliyatini saqlash maqsadida engil jismoniy mashqlarni bajarish kerakligini bolaga tushuntiriladi. Bolalarda jismoniy daqiqalarni tayyorlash va o’tkazishda tashabbuskorlikni o’stirish zarur. Bolalarni jismoniy rivojlantirishda va chiniqtirish maqsadida dastur talablarida xonada engil kiyimda bo’lish, derazaning darchasini ochib qo’yish,kiyim va poyabzalni mavsumga va mashq turiga muvofiq tanlash, yuz, bo’yin, qo’lni tirsakkacha sovuq suv bilan yuvish, badantarbiyadan so’ng darhol gubka yoki uy haroratidagi suvda ho’llangan kichikroq paxmoq sochiq bilan tana a`zolarini artish, avval qo’llarni, keyin badanni quruq sochiq bilan tana qizarguncha, tezda quruq qilib artishga odatlantirish, kattalarning ruxsati va nazorati ostida cho’milish, cho’milishning asosiy qoidalariga rioya qilish, yalangoyoq yurganda oyoqni shikastlantirish xavfi yo’q joylarda yurish, chiniqtirish qoidalarini ongli ravishda bajarish ko’nikmalarini tarbiyalash lozimligi ta`kidlanadi. 6 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bola o’zini parvarishlash ko’nikmalariga ega bo’ladi. Bola mustaqil yuvinadi, tozalikka rioya qiladi. Bolani ozodalikka va tartibga odatlantirish, tashqi ko’rinishdagi kamchilikni o’z vaqtida bartaraf qilish, yo’l qo’yilgan kamchilikni tuzatish ehtiyojini tarbiyalash, tengdoshlarining kiyimlaridagi tartibsizliklarni to’g`rilashga ko’maklashish, o’z-o’ziga xizmat Ilmiybaza.uz qilish jarayonida bolada uyushqoqlikni va maqsadga qaratilganlikni, madaniy axloq ko’nikmalarini shakllantirish, uyqudan turgandan so’ng yuvinish, uyquga yotishdan oldin oyoqni yuvish, qo’llarni ovqatlanishdan oldin, hojatxonaga borgandan keyin va ifloslanganda yuvish, ovqatdan keyin og`iz va tomoqni chayish, tishlarni to’g`ri tozalash, sovundan to’g`ri foydalanish, kiyimlarni joyiga ilish, oyoq kiyimni taxlash va ipini bog`lashga o’rgatish asosiy dasturning asosiy vazifalari sirasiga kiradi. Dastur asosida bolada quyidagi shaxsiy gigiena asoslari shakllantiriladi: - kun davomida tanasi tozaligi, kiyimlari, sochlari, ust-boshi ozodaligini kuzatib turish; - mustaqil ravishda xonasini yig`ishtirish va o’yinchoqlarini o’z joyiga terib qo’yish; -sog`lom turmush tarzi bo’yicha suhbatlar o’tkazish; - gavdasini to’g`ri tutishini kuzatish, yassitovonlikning oldini olish; - gigiena va etika mavzularida sahna ko’rinishi tashkil etishga, infektsiyalar nimaligi va ularning qanday yo’llar bilan yuqishini tushuntirish; - nima uchun bolalikdanoq sog`liqni saqlash to’g`risida qayg`urish lozimligi haqidagi tushunchalarni kengaytirish; - vanna, hojatxonadan mustaqil foydalanish; - shaxsiy va jamoat gigienasi qoidalarini tushuntirish. Ovqatlanish gigienasi bo’yicha: - to’g`ri ovqatlanish tartibiga rioya qilish; - oshxona jihozlari, qoshiq, sanchqidan foydalanish; - tartibli ovqatlanish, ovqat vaqtida gavdani to’g`ri tutish; - idish-tovoqni stoldan yig`ishtirib qo’yishga odatlantirish. Uxlash gigienasi bo’yicha: - aynan bir vaqtda uxlashga yotish, - uxlash oldidan yuvinish, - alohida o’rinda uxlash. Dasturda quyidagicha taxminiy kun tartibini rejalashtirish Ilmiybaza.uz tavsiya etiladi 7.00 – 7.30 Orindan turish, ertalabki yuvinib – taranish(uyda) 7.30 – 8.30 Qabul, sog`lig`ini tekshirish, o’yinlar, ertalabkibadantarbiya 8.30 – 8.55 Nonushtaga tayyorgarlik, nonushta 8.55 – 9.10 O’yinlar, mashg`ulotlarga tayyorgarlik 9.10 – 11.00 Mashg`ulotlar 11.00 – 11.15 Sayrga tayyorgarlik 11.15 – 13.00 Sayr (o’yinlar, mehnat, kuzatish, harakatlio’yinlar -10 daqiqa, jismoniy mashqlar 20 – 30daqiqa) 13.00 – 13.15 Sayrdan qaytish 13.15 – 13.35 Tushlik 13.35 – 15.25 Uyqu 15.25 – 15.50 Uyqudan turish, yuvinish 15.50 – 16.05 Engil ikkinchi tushlik 16.05 – 18.15 oyinlar, mustaqil faoliyat, sayr 18.15 – 18.40 Kechki ovqat 18.40 – 19.30 O’yinlar, bolalarni uyga ketishi 19.30 – 20.10 Sayr (uyda) 20.10 – 20.40 Tinch o’yinlar, gigienik muolajalar (uyda) 20.40 – 6.30(7.30) Tungi uyquga tayyorlanish va tungi uyqu (uyda) Maktabgacha ta`lim muassasasida ta`lim-tarbiya jarayoninirejalashtirish tarbiyachidan tegishli tayyorgarlikni talab etadigan ancha murakkab ishdir, tarbiyachi bolalarning psixologik-fiziologik rivojlanish darajasini, “Maktabgacha ta`limga qo’yiladigan davlat talablari”ni hamda uasosida yaratilgan ta`lim- tarbiya dasturini yaxshi bilishi talab etiladi. Reja tarbiyachiga dastur talablarini bir yilga bir tekisda taqsimlashga yordam beradi hamda ta`lim-tarbiya berish va tarbiyalashning usullarini oldindan o’ylab olish, maqsadni aniqroq ko’rish imkonini beradi. Reja bo’lsa, tarbiyachi bugun nima ish qilishi va qanday qilishini, qaysi qo’llanmalardan foydalanishni biladi. Ta`lim tarbiyaviy ish rejasi Ilmiybaza.uz tarbiyachi tomonidan tuziladi. Reja oy boshlanishidan besh kun avval metodistga tasdiqlash uchun beriladi, oylik ish reja daftarida avvalo haftalik mashg`ulotlar jadvali, bir oylik rejaning taqsimoti beriladi. Har o’n besh kunga mo’ljallangan badantarbiya mashqlari, ota- onalar bilan ishlash rejasi va kundalik faoliyatning yuritilishi ochib beriladi. Kundalik faoliyatda ertalabki soat, mashg`ulot, sayr, kunning 2-yarmida belgilangan vazifalar to’liq yoritiladi. Maktabgacha ta`lim muassasalarida mashg`ulotlar ertalab 9.30 dan boshlanib, davomiyligi kichik guruhlarda 10-15 daqiqagacha, katta va tayyorlov guruhlarida 25-30 daqiqadan oshmasligi darkor. Mashg`ulotlar oralig`ida bolalar bilan tetiklashtiruvchi, charchog`ini oluvchi o’yinlar o’tkaziladi. Har bir yo’nalish bo’yicha oy oxirida bolalar bilan mujassam - nazorat mashg`ulotlari o’tkaziladi va bolalarning dastur vazifalarini qay darajada egallaganliklari tahlili qilinadi. 1-kichik guruh mashg`ulotlar jadvaliga kiritilgan “Ta`limiy o’yin- mashqlari”larida (sensor tarbiya) zamonaviy pedagogik texnologiyalaridan biri - Mariya Montessori metodikasini keng qo’llash tavsiya etiladi. I-kichik guruhda 0,5 dan taqsimlangan atrof olam bilan tanishtirish mashg`uloti – tabiat bilan tanishtirish mashg`uloti bilan, badiiy adabiyot bilan tanishtirish mashg`uloti - loy mashg`uloti bilan, qurish-yasash mashg`uloti esa bir xafta yirik qurilish jihozlari, bir safar mayda qurilish jihozlari bilan almashtirilib o’tiladi. II-kichik guruhdan boshlab jadvalda 0,5 dan taqsimlangan tabiat bilan tanishtirish mashg`uloti - badiiy adabiyot bilan, qurish-yasash mashg`uloti esa - applikatsiya mashg`uloti bilan almashtirilib o’tiladi. Katta-tayyorlov guruhlarda qurish-yasash mashg`uloti qo’l mehnati bilan almashlashtirilib o’tiladi. O’qish va savodga tayyorgarlik vazifalari o’z ichiga kichik guruhda asosan tovushlarni to’g`ri talaffuz etish mashqlarini oladi. O’rta, katta guruhlarda esa o’qish va savodga tayyorgarlik vazifalari nutq o’stirish mashg`uloti vazifalariga qo’shib olib boriladi. Tayyorlov guruhda esa alohida savodga tayyorgarlik mashg`uloti kiritiladi Quyida taqdim etilayotgan mashg`ulotlar jadvali maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda, to’plangan ilg`or ish tajriba Ilmiybaza.uz asosida ishlab chiqilgan. Maktabga tayyorlov guruhida (6-7 yosh) o’tkaziladigan mashg`ulotlar jadvali Mashg`ulot nomi O`quv yili davomida Haftada Bir oyda 1- yarim yillik 2- yarim yillik Jami 1 Atrof-muhit bilan tanishtirish 2 8 32 40 72 2 Tabiat bilan tanishtirish 0,5 2 8 10 18 3 Ilk matematik tasavvur- larni shakllantirish 2 8 32 40 72 4 Nutq o’stirish 1 4 16 20 36 5 Savodga tayyorgarlik 1 4 16 20 36 6 Badiiy adabiyot bilan tanishtirish 0,5 2 8 10 18 7 Rasm 2 8 32 40 72 8 Loy ishi 1 4 16 20 36 Ilmiybaza.uz 9 Applikatsiya 0,5 2 8 10 18 1 Qurish-yasash (qo’l mehnati) 0,5 2 8 10 18 1 Jismoniy tarbiya 2 8 32 40 72 1 Musiqa 2 8 32 40 72 Jami 15 60 240 300 540 Ko’ngilochar tadbirlar va bayramlarda bolaning faol qatnashishi hamda qo’lga kiritilgan shaxsiy natijalardan quvonishni rag`batlantirish,bolaning ijodiy faoliyatini rivojlantirish, qiziqarli o’yinlarni mustaqil o’ylab topishga bo’lgan intilishini qo’llab quvvatlash, shuningdek, o’z jamoasining va tengdoshlarining yutug`idan quvona olish ko’nikmasini tarbiyalash talab etiladi. 6-7 yoshli bolalar bilan o’tkaziladigan ertaliklar Ertaliklar Otkazish vaqti 1 Mustaqillik bayrami 25-30 avgust 2 O’qituvchi va murabbiylar kuni 25-sentyabr-1-oktyabr 3 Mehrjon bayrami 25 oktyabr - 5 noyabr` 4 Yangi yil bayrami 25 – 30 dekabr` Ilmiybaza.uz Nazorat savollari: 1.Takomillashtirilgan “Ilk qadam” tayanch dasturining mazmun-mohiyati haqida so’zlab bering. 2. Dasturning maqsadi, vazifasi, yo’nalish va tamoyillari haqida gapirib bering. 3. Dastur asosida ta`lim-tarbiya ishlari qanday rejalashtiriladi? 4. MTMlarida uyqu gigienasi teganda nimalarni tushunasiz? Adabiyotlar royxati 1. Takomillashtirilgan “Ilk qadam” tayanch dasturi. T.: 2016. 2. Maktabgacha ta`limga qoyiladigan davlat talablari. T.: 2017 3. M.Fayzullaeva va boshq. “Maktabgacha ta`lim muassasalarida ta`lim-tarbiya jarayonini rejalashtirish”.T.: 2015 4. Z.Ibrohimova. “Ilk qadam” Tayanch dasturi bo’yicha badiiy adabiyot majmuasi. 1-2-kitoblar. T.“Muharrir” nashiryoti, 2013. 5. K.Nizomova. “6 yoshli bolalarni maktabga tayyorlash va maktabga moslashuvini o’rganish.” T.: 2006. 6. T.S.Usmonxo’jaev, S. T. Islomova. “Maktabgacha ta`lim muassasalarida badan tarbiya”. T.: 2006 7. N. Ravshanova. “Ota-onalarga maktabgacha yoshdagi bolalarning gigienik tarbiyasi haqida”.T.: 2007 5 Onajonlar bayrami 5-7 mart 6 Navro’z bayrami 20 mart - 20 aprel` 7 Xotira va qadrlash kuni 5 - 7 may 8 Xayr, bog`cham! Salom, maktab! 25-30 may Ilmiybaza.uz 8. Z.A.Rahmanqulova. “Maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirish” . T.: “Bekinmachoq-plyus”. 2012 9. V.Umarova, Z.Rahmanqulovalar. “Ilk qadam” tayanch dasturi bo’yicha “Adabiyot toplami”. T.: “Bekinmachoq-plyus”. 2012 10. F.Qodirova va boshq. “Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o’stirish”. T.: 2012