Talab taklif va bozor muvozanati Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Talab qonuni.

Yuklangan vaqt

2025-09-09

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

65,5 KB


 
 
 
 
 
Talab taklif va bozor muvozanati 
Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Talab qonuni. 
 
 
Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo‘lgan zaruriyatini ifodalovchi 
ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va 
doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko‘rinishi talab 
tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida 
amal qiladi. 
Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Demak, 
talab-bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan 
ta’minlanmasa, u xohish vaistak bo‘lib qolaveradi. Talabning bir qator muqobil 
variantlari mavjud bo‘ladi, chunki narx o‘zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan 
miqdori ham o‘zgaradi. Shu bog‘liqlikdan kelib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif 
berish mumkin: ma’lum vaqt oralig‘ida, narxlarning mavjud darajasida 
iste’molchilarning tovar va xizmatlar ma’lum turlarini sotib olishga qodir bo‘lgan 
ehtiyoji talab deyiladi. 
Talablar turlicha bo‘lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo‘lgan 
talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir 
iste’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga 
bo‘lgan talabi yakka talab deyiladi. Ko‘pchilik iste’molchilarning shu turdagi tovar 
yoki xizmatga bo‘lgan talablari yig‘indisi bozor talabi deyiladi. 
Yakka talab va bozor talabi miqdor jihatidan aniqlanadi. Lekin bu miqdor har 
doim ham bir xil bo‘lib turmaydi, balki o‘zgaruvchan bo‘ladi. Talab miqdorining 
Logotip
Talab taklif va bozor muvozanati Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Talab qonuni. Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo‘lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko‘rinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Demak, talab-bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta’minlanmasa, u xohish vaistak bo‘lib qolaveradi. Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi, chunki narx o‘zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham o‘zgaradi. Shu bog‘liqlikdan kelib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif berish mumkin: ma’lum vaqt oralig‘ida, narxlarning mavjud darajasida iste’molchilarning tovar va xizmatlar ma’lum turlarini sotib olishga qodir bo‘lgan ehtiyoji talab deyiladi. Talablar turlicha bo‘lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo‘lgan talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir iste’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo‘lgan talabi yakka talab deyiladi. Ko‘pchilik iste’molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo‘lgan talablari yig‘indisi bozor talabi deyiladi. Yakka talab va bozor talabi miqdor jihatidan aniqlanadi. Lekin bu miqdor har doim ham bir xil bo‘lib turmaydi, balki o‘zgaruvchan bo‘ladi. Talab miqdorining
o‘zgarishiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Ularning ichida eng ko‘p ta’sir 
qiladigan omil narx omilidir. 
Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bo‘ladigan bog‘liqlikni 
quyidagi 7.1- jadval ma’lumotlari asosida qarab chiqamiz. 
 
Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik 
 
Jadval ma’lumotlari tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar 
miqdorining o‘sishiga va aksincha, narxning o‘sishi talab miqdorining 
kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar 
miqdori o‘zgarishi o‘rtasida bo‘ladigan teskari yoki qarama- qarshi bog‘liqlik talab 
qonuni deyiladi. 
Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori, ya’ni talabning o‘rtasidagi 
teskari bog‘liqlikni oddiy ikki o‘lchamli grafikda ham tasvirlash mumkin: 
gorizontal chiziq talab miqdorini, vertikal chiziq narxni ko‘rsatadi (7.1-rasm). 
Bir kilogramm savzi narxi, 
so‘m 
Savziga bo‘lgan yakka talab 
miqdori, bir oyda kilogramm 
Savziga bo‘lgan bozor talabi 
miqdori, bir oyda tonna 
700 
10 
10 
600 
20 
20 
500 
30 
30 
400 
50 
50 
300 
60 
60 
 
P, so ‘m 
 
Logotip
o‘zgarishiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Ularning ichida eng ko‘p ta’sir qiladigan omil narx omilidir. Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bo‘ladigan bog‘liqlikni quyidagi 7.1- jadval ma’lumotlari asosida qarab chiqamiz. Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik Jadval ma’lumotlari tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining o‘sishiga va aksincha, narxning o‘sishi talab miqdorining kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o‘zgarishi o‘rtasida bo‘ladigan teskari yoki qarama- qarshi bog‘liqlik talab qonuni deyiladi. Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori, ya’ni talabning o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni oddiy ikki o‘lchamli grafikda ham tasvirlash mumkin: gorizontal chiziq talab miqdorini, vertikal chiziq narxni ko‘rsatadi (7.1-rasm). Bir kilogramm savzi narxi, so‘m Savziga bo‘lgan yakka talab miqdori, bir oyda kilogramm Savziga bo‘lgan bozor talabi miqdori, bir oyda tonna 700 10 10 600 20 20 500 30 30 400 50 50 300 60 60 P, so ‘m
 
Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni 
tasviriy aks ettiradi. 
Grafikdagi har bir nuqta tovarning aniq narxi va iste’molchi shu narxda sotib 
olishi mumkin bo‘lgan tovar miqdorini ko‘rsatadi. 
Narx va talab hajmining o‘zgarishi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni 
ko‘rsatuvchi bu chiziq talab egri chizig‘i deyiladi. 
Talab miqdoriga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar. Talab hajmining 
o‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog‘liq 
bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari deyiladi. 
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta’sir ko‘rsatadi: 
Bu omillarning o‘zgarishi talab hajmining o‘zgarishiga qanday ta’sir 
ko‘rsatishini qarab chiqamiz. 
1. Iste’molchilarning didlari. Biror mahsulotga iste’molchi dididagi ijobiy 
o‘zgarish ro‘y bersa, narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi. 
Iste’molchi didiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib 
keladi. 
2. Bozordagi iste’molchilar soni. O‘z-o‘zidan aniqki, bozorda iste’molchilar 
soni ko‘paysa, talab ortadi, iste’molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. 
Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, 
undagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini 
mislsiz kengaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga 
bo‘lgan talabning o‘sishiga olib keladi. Tug‘ilish darajasining pasayishi bolalar 
bog‘chasi va maktabga bo‘lgan talabni kamaytiradi. 
3. Iste’molchining daromadlari. Pul daromadi o‘zgarishining talab hajmiga 
ta’siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Pul daromadining ortishi juda 
ko‘p tovarlarga talabni nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday 
tovarlarga talabni kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o‘sishiga qarab 
iste’molchilar aksariyat hollarda narxi yuqori bo‘lsada, ko‘proq sifatli tovarlarni 
xarid qilishga harakat qilishadi. Bunda ular non, kartoshka, karam kabi 
Logotip
Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni tasviriy aks ettiradi. Grafikdagi har bir nuqta tovarning aniq narxi va iste’molchi shu narxda sotib olishi mumkin bo‘lgan tovar miqdorini ko‘rsatadi. Narx va talab hajmining o‘zgarishi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi bu chiziq talab egri chizig‘i deyiladi. Talab miqdoriga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar. Talab hajmining o‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari deyiladi. Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta’sir ko‘rsatadi: Bu omillarning o‘zgarishi talab hajmining o‘zgarishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini qarab chiqamiz. 1. Iste’molchilarning didlari. Biror mahsulotga iste’molchi dididagi ijobiy o‘zgarish ro‘y bersa, narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi. Iste’molchi didiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib keladi. 2. Bozordagi iste’molchilar soni. O‘z-o‘zidan aniqki, bozorda iste’molchilar soni ko‘paysa, talab ortadi, iste’molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kengaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabning o‘sishiga olib keladi. Tug‘ilish darajasining pasayishi bolalar bog‘chasi va maktabga bo‘lgan talabni kamaytiradi. 3. Iste’molchining daromadlari. Pul daromadi o‘zgarishining talab hajmiga ta’siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Pul daromadining ortishi juda ko‘p tovarlarga talabni nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday tovarlarga talabni kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o‘sishiga qarab iste’molchilar aksariyat hollarda narxi yuqori bo‘lsada, ko‘proq sifatli tovarlarni xarid qilishga harakat qilishadi. Bunda ular non, kartoshka, karam kabi
mahsulotlarni kamroq sotib olishlari mumkin. Chunki ortiqcha daromad ularga 
ancha 
yuqori
Logotip
mahsulotlarni kamroq sotib olishlari mumkin. Chunki ortiqcha daromad ularga ancha yuqori
Daromad, ming so ‘m 
 
oqsil tarkibiga ega bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, masalan, go‘sht va sut 
mahsulotlari xarid qilish imkonini beradi. Daromadning o‘zgarishi bilan talab 
miqdori to‘g‘ri bog‘liqlikda o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. 
Daromadlar o‘zgarishi bilan talab miqdori teskari bog‘liqlikda o‘zgaradigan 
tovarlar past toifali tovarlar deyiladi. 
Iste’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori 
o‘rtasidagi bog‘liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) 
tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste’molchi daromadi bilan ular 
tomonidan sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori o‘rtasidagi o‘zaro 
bog‘liqlik Engel qonuni deyiladi. 
Bu qonnunning amal qilishini Engel egri chizig‘i orqali ifodalash mumkin 
(7.2-rasm). Oliy toifali yoki normal tovarlar uchun Engel egri chizig‘i o‘suvchan 
ko‘rinishda bo‘ladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o‘sib borishi bilan bu 
turdagi tovarlar ko‘proq xarid qilinadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri 
chizig‘i pasayuvchan ko‘rinishda bo‘lib, daromadlar oshib borishi bilan 
iste’molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste’moli 
daromad darajasiga bog‘liq bo‘lmasa, u holda Engel egri chizig‘i tik holda bo‘ladi. 
Rasmdan ko‘rinadiki, iste’molchining bir oylik daromadi 10 ming so‘mdan 
20 ming so‘mga oshganda, u sotib olgan mahsulot miqdori 1 donadan 2 donaga, 20 
ming so‘mdan 30 ming so‘mga oshganda 2 donadan 4 donaga oshmoqda. 
Daromadlarning keyingi o‘sishi bilan tovarlar sotib olish hajmining o‘sishi 
sekinlashmoqda: 30 ming so‘mdan 40 ming so‘mgacha - 4 donadan 6 donagacha, 
Logotip
Daromad, ming so ‘m oqsil tarkibiga ega bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, masalan, go‘sht va sut mahsulotlari xarid qilish imkonini beradi. Daromadning o‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g‘ri bog‘liqlikda o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o‘zgarishi bilan talab miqdori teskari bog‘liqlikda o‘zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi. Iste’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste’molchi daromadi bilan ular tomonidan sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik Engel qonuni deyiladi. Bu qonnunning amal qilishini Engel egri chizig‘i orqali ifodalash mumkin (7.2-rasm). Oliy toifali yoki normal tovarlar uchun Engel egri chizig‘i o‘suvchan ko‘rinishda bo‘ladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o‘sib borishi bilan bu turdagi tovarlar ko‘proq xarid qilinadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig‘i pasayuvchan ko‘rinishda bo‘lib, daromadlar oshib borishi bilan iste’molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste’moli daromad darajasiga bog‘liq bo‘lmasa, u holda Engel egri chizig‘i tik holda bo‘ladi. Rasmdan ko‘rinadiki, iste’molchining bir oylik daromadi 10 ming so‘mdan 20 ming so‘mga oshganda, u sotib olgan mahsulot miqdori 1 donadan 2 donaga, 20 ming so‘mdan 30 ming so‘mga oshganda 2 donadan 4 donaga oshmoqda. Daromadlarning keyingi o‘sishi bilan tovarlar sotib olish hajmining o‘sishi sekinlashmoqda: 30 ming so‘mdan 40 ming so‘mgacha - 4 donadan 6 donagacha,
40 ming so‘mdan 50 ming so‘mgacha - 6 donadan 7 donagacha. Daromadning 
bundan yuqori darajalarida esa sotib olish hajmining o‘sishi butunlay to‘xtagan 
(daromadning 60 ming so‘m va undan yuqori darajalarida mazkur tovarning 7 
donasi sotib olinmoqda). 
7.1- rasm. Engel egri chizig‘i. 
Engel egri chizig‘i iste’molchilar pul daromadlari o‘zgarishining talabga 
qanday ta’sir qilishi to‘g‘risida axborot beradi. Bu axborot tovar ishlab 
chiqaruvchilar uchun o‘z tovarlarining mumkin bo‘lgan sotish hajmi va bozor 
kon’yunkturasini baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
4. Bir-biriga bog‘liq tovarlarning narxi. O‘zaro bog‘liq tovarlar narxi 
o‘zgarishining talabga ta’sirini o‘rganishda ularni ikki guruhga ajratish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi: 
- o‘zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o‘rinbosar tovarlar; 
- o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar. 
O‘zaro bir-birini almashtiruvchi tovarlardan birining narxini o‘zgarishi bilan 
boshqasiga bo‘lgan talabning o‘zgarishi to‘g‘ri bog‘liqlikda bo‘ladi. Masalan, 
sariyog‘ 
narxining 
oshishi
Logotip
40 ming so‘mdan 50 ming so‘mgacha - 6 donadan 7 donagacha. Daromadning bundan yuqori darajalarida esa sotib olish hajmining o‘sishi butunlay to‘xtagan (daromadning 60 ming so‘m va undan yuqori darajalarida mazkur tovarning 7 donasi sotib olinmoqda). 7.1- rasm. Engel egri chizig‘i. Engel egri chizig‘i iste’molchilar pul daromadlari o‘zgarishining talabga qanday ta’sir qilishi to‘g‘risida axborot beradi. Bu axborot tovar ishlab chiqaruvchilar uchun o‘z tovarlarining mumkin bo‘lgan sotish hajmi va bozor kon’yunkturasini baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Bir-biriga bog‘liq tovarlarning narxi. O‘zaro bog‘liq tovarlar narxi o‘zgarishining talabga ta’sirini o‘rganishda ularni ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi: - o‘zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o‘rinbosar tovarlar; - o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar. O‘zaro bir-birini almashtiruvchi tovarlardan birining narxini o‘zgarishi bilan boshqasiga bo‘lgan talabning o‘zgarishi to‘g‘ri bog‘liqlikda bo‘ladi. Masalan, sariyog‘ narxining oshishi
margaringa bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi. Sariyog‘ narxining pasayishi 
esa margaringa bo‘lgan talabni kamaytiradi. 
O‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlardan birining narxini o‘zgarishi bilan 
boshqasiga bo‘lgan talabning o‘zgarishi teskari bog‘liqlikda bo‘ladi. Masalan, agar 
avtomobilning narxi oshsa, benzinga bo‘lgan talab qisqaradi. Aksincha, 
avtomobilning narxi tushsa, benzinga bo‘lgan talab oshadi. 
5. Kelajakda narx va daromadlarning o‘zgarishi ehtimoli. Kelgusida 
iste’molchi daromadlari, tovar narxi o‘zgarishining kutilishi va tovarlar 
miqdorining yetarli bo‘lishi yoki bo‘lmasligi kabi omillar talab hajmini 
o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi, 
iste’molchi joriy talabining oshishiga olib keladi. Aksincha, narxning pasayishi va 
daromadning ko‘payishining kutilishi tovarlarga bo‘lgan joriy talab hajmining 
qisqarishiga sabab bo‘ladi. 
Taklif tushunchasi. Taklif miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. 
Taklif qonuni. 
Ma’lum vaqt oralig‘idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi 
yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga 
chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan 
mahsulot miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator 
muqobil variantlari mavjud bo‘ladi. Alohida ishlab chiqaruvchi hamda bozor 
taklifini ifodalovchi misol 7.2-jadvalda ko‘rsatilgan. 
 
Narx va taklif miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik 
 
Bir kilogramm piyoz narxi, 
so‘m 
Piyozning 
yakka 
taklifi 
miqdori, bir oyda kilogramm 
Piyozning 
bozor 
taklifi 
miqdori, bir oyda tonna 
700 
60 
60 
600 
50 
50 
500 
30 
30 
400 
20 
20 
300 
10 
10 
 
Logotip
margaringa bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi. Sariyog‘ narxining pasayishi esa margaringa bo‘lgan talabni kamaytiradi. O‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlardan birining narxini o‘zgarishi bilan boshqasiga bo‘lgan talabning o‘zgarishi teskari bog‘liqlikda bo‘ladi. Masalan, agar avtomobilning narxi oshsa, benzinga bo‘lgan talab qisqaradi. Aksincha, avtomobilning narxi tushsa, benzinga bo‘lgan talab oshadi. 5. Kelajakda narx va daromadlarning o‘zgarishi ehtimoli. Kelgusida iste’molchi daromadlari, tovar narxi o‘zgarishining kutilishi va tovarlar miqdorining yetarli bo‘lishi yoki bo‘lmasligi kabi omillar talab hajmini o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi, iste’molchi joriy talabining oshishiga olib keladi. Aksincha, narxning pasayishi va daromadning ko‘payishining kutilishi tovarlarga bo‘lgan joriy talab hajmining qisqarishiga sabab bo‘ladi. Taklif tushunchasi. Taklif miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Taklif qonuni. Ma’lum vaqt oralig‘idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi. Alohida ishlab chiqaruvchi hamda bozor taklifini ifodalovchi misol 7.2-jadvalda ko‘rsatilgan. Narx va taklif miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik Bir kilogramm piyoz narxi, so‘m Piyozning yakka taklifi miqdori, bir oyda kilogramm Piyozning bozor taklifi miqdori, bir oyda tonna 700 60 60 600 50 50 500 30 30 400 20 20 300 10 10
Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga 
chiqarilishini ko‘rsatadi. 
Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar 
taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning 
o‘zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‘g‘ri bog‘liqlikdagi 
o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi. 
Iste’molchi uchun narxning oshishi to‘siq ro‘lini o‘ynasa, ishlab chiqaruvchi 
uchun rag‘batlantirish vazifasini bajaradi. 
Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar 
ham ta’sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar. 
1. Resurslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o‘rtasida 
mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab 
chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga 
narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. 
Masalan, mineral o‘g‘itlar narxining pasayishi bug‘doy taklifini oshiradi, 
tomchilatib sug‘orish xarajatlarining oshishi makkajo‘xori doni taklifini 
qisqartiradi. 
2. Ishlab 
chiqarish 
texnologiyasi. 
Texnologiyalarning 
takomillashuvi 
mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon beradi. Resurslarning 
mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko‘payadi. Masalan, 
paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi 
paxta tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi. 
3. Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Ko‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish 
xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish 
xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj 
to‘lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar 
ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni 
kamaytiradi va uning taklifini oshiradi. 
4. Boshqa tovar narxi. Boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur 
tovar taklifini o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti 
Logotip
Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini ko‘rsatadi. Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o‘zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‘g‘ri bog‘liqlikdagi o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi. Iste’molchi uchun narxning oshishi to‘siq ro‘lini o‘ynasa, ishlab chiqaruvchi uchun rag‘batlantirish vazifasini bajaradi. Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ham ta’sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar. 1. Resurslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o‘rtasida mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, mineral o‘g‘itlar narxining pasayishi bug‘doy taklifini oshiradi, tomchilatib sug‘orish xarajatlarining oshishi makkajo‘xori doni taklifini qisqartiradi. 2. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomillashuvi mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon beradi. Resurslarning mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko‘payadi. Masalan, paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi. 3. Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Ko‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj to‘lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi. 4. Boshqa tovar narxi. Boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti
taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini 
oshiradi. 
5. Narx o‘zgarishining kutilishi. Kelgusida mahsulot narxining o‘zgarishining 
kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib 
berish xohishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining 
keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi. 
6. Ishlab chiqaruvchilar yoki sotuvchilar soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar 
qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi. 
Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko‘paytiradi, chunki 
tovar ishlab chiqarish ko‘payadi. 
Narx darajasi va taklif miqdori o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni 
ko‘rsatuvchi ma’lumotlarni grafikda ifodalab, taklif egri chizig‘ini tasvirlash 
mumkin (7.3-rasm). 
 
7.2- rasm. Taklif egri chizig‘i. 
Taklif hajmining o‘zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash 
xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, uzoq 
vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo‘jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif 
kamdan-kam o‘zgaruvchan bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy resurslarning mavjud darajasi 
ham taklifga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, narxning o‘zgarishiga javoban ishlab 
chiqarishni kengaytirish yoki boshqa xil mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish 
imkoniyati mavjud bo‘lsa taklif o‘zgaradi. Qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo‘lgan 
 
Logotip
taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini oshiradi. 5. Narx o‘zgarishining kutilishi. Kelgusida mahsulot narxining o‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi. 6. Ishlab chiqaruvchilar yoki sotuvchilar soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi. Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko‘paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish ko‘payadi. Narx darajasi va taklif miqdori o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi ma’lumotlarni grafikda ifodalab, taklif egri chizig‘ini tasvirlash mumkin (7.3-rasm). 7.2- rasm. Taklif egri chizig‘i. Taklif hajmining o‘zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo‘jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o‘zgaruvchan bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy resurslarning mavjud darajasi ham taklifga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, narxning o‘zgarishiga javoban ishlab chiqarishni kengaytirish yoki boshqa xil mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish imkoniyati mavjud bo‘lsa taklif o‘zgaradi. Qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo‘lgan
yerlar cheklangan bo‘lsa, uning narxi, ya’ni renta qanchalik oshmasin, yer taklifini 
oshirib bo‘lmaydi. 
Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar, 
musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham 
noo‘zgaruvchan bo‘ladi. 
Talab miqdori va taklif miqdori o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi. Bozor 
muvozanati. 
Biz yuqorida turli omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o‘zgarib 
turishini ko‘rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum 
nisbatda bo‘ladi, bu nisbatlar o‘zgarib turadi. Ba’zan talab miqdori taklif 
miqdoridan oshib ketib, narx ko‘tarilsa, ayrim vaqtlarda taklif miqdori talab 
miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori 
o‘rtasidagi nisbat bir-biriga teng bo‘lgan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor 
muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Ba’zan 
uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli 
narx har doim mavjud bo‘lib turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar 
muvozanatlikning buzilishiga sabab bo‘ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu 
muvozanatga doimo intilish mavjud bo‘ladi. 
Talab va taklif tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari 
mos kelishini qarab chiqishga o‘tish imkonini beradi. Mos kelishlik o‘z ifodasini 
muvozanatli narxda topadi. 
Talab va taklif egri chiziqlarini bitta grafikka joylashtirib bozor muvozanatli 
nuqtasini hosil qilamiz (7.4-rasm): 
Tb=Tf=Nm=Mm , 
bu yerda: 
Tb - talab; 
Tf - taklif; 
Nm - muvozanatli narx; 
Mm - tovarning muvozanatli miqdori. 
Logotip
yerlar cheklangan bo‘lsa, uning narxi, ya’ni renta qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib bo‘lmaydi. Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar, musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham noo‘zgaruvchan bo‘ladi. Talab miqdori va taklif miqdori o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi. Bozor muvozanati. Biz yuqorida turli omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o‘zgarib turishini ko‘rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum nisbatda bo‘ladi, bu nisbatlar o‘zgarib turadi. Ba’zan talab miqdori taklif miqdoridan oshib ketib, narx ko‘tarilsa, ayrim vaqtlarda taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori o‘rtasidagi nisbat bir-biriga teng bo‘lgan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Ba’zan uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo‘lib turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar muvozanatlikning buzilishiga sabab bo‘ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud bo‘ladi. Talab va taklif tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos kelishini qarab chiqishga o‘tish imkonini beradi. Mos kelishlik o‘z ifodasini muvozanatli narxda topadi. Talab va taklif egri chiziqlarini bitta grafikka joylashtirib bozor muvozanatli nuqtasini hosil qilamiz (7.4-rasm): Tb=Tf=Nm=Mm , bu yerda: Tb - talab; Tf - taklif; Nm - muvozanatli narx; Mm - tovarning muvozanatli miqdori.
 
Grafikda 
E 
nuqtaga 
muvozanatlashgan 
narx 
(Nm) 
va 
tovarning 
muvozanatlashgan miqdori (Mm) mos keladi. Ya’ni, piyoz narxi 500 so‘m 
bo‘lganda, xaridorlar 30 tonna piyozni sotib olishga, sotuvchilar esa 30 tonna 
piyozni bozorga chiqarishga tayyor va bunday imkoniyatga egadirlar. Narxning 
400 so‘m darajasida sotuvchilar va xaridorlar ahvoli butunlay o‘zgaradi: 
sotuvchilar faqat 20 tonna piyozni sotishga, xaridorlar esa 50 tonna sotib olishga 
tayyor bo‘ladilar va hokazo. 
Grafikda narxning 700 so‘m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab 
chiqarilishini ko‘rsatadi va to‘yingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 300 so‘m 
darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi vujudga keladi va taqchil tovar 
bozorini tavsiflaydi. 
Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega 
bo‘ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli 
muvozanatlik holatini farqlash zarur. 
Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o‘zgarmas yoki 
doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga 
moslasha olmasligi bilan bog‘liq. 
Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal 
qiluvchi omillardan foydalanish asosida ko‘paytirish imkoniyatini taqozo qiladi. 
R, so ‘m 
 
Logotip
Grafikda E nuqtaga muvozanatlashgan narx (Nm) va tovarning muvozanatlashgan miqdori (Mm) mos keladi. Ya’ni, piyoz narxi 500 so‘m bo‘lganda, xaridorlar 30 tonna piyozni sotib olishga, sotuvchilar esa 30 tonna piyozni bozorga chiqarishga tayyor va bunday imkoniyatga egadirlar. Narxning 400 so‘m darajasida sotuvchilar va xaridorlar ahvoli butunlay o‘zgaradi: sotuvchilar faqat 20 tonna piyozni sotishga, xaridorlar esa 50 tonna sotib olishga tayyor bo‘ladilar va hokazo. Grafikda narxning 700 so‘m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab chiqarilishini ko‘rsatadi va to‘yingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 300 so‘m darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi vujudga keladi va taqchil tovar bozorini tavsiflaydi. Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanatlik holatini farqlash zarur. Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o‘zgarmas yoki doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog‘liq. Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal qiluvchi omillardan foydalanish asosida ko‘paytirish imkoniyatini taqozo qiladi. R, so ‘m
Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram 
kunlari ishlash, ish smenasini ko‘paytirishlar kiradi. 
Uzoq davrli muvozanatlik o‘zgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan 
foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, 
yangilash va qo‘shimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan bog‘liq investitsiyalar 
haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda 
yangi korxonalarning paydo bo‘lishi ham mumkin bo‘ladi. 
Iste’molchining 
tovar 
narxlarining 
o‘zgarishiga 
sezgirlik 
darajasini 
aniqlashda narxli egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar 
narxidagi uncha sezilarli bo‘lmagan o‘zgarishlar sotib olinadigan mahsulot 
miqdorida katta o‘zgarishlar bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bunday mahsulotlarga 
talab nisbatan egiluvchan deyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi sezilarli 
o‘zgarish xarid miqdorida faqat katta bo‘lmagan o‘zgarishlarga olib kelishi 
mumkin. 
Talab hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o‘zgarmay qolgan sharoitda 
narxning 1 foizga o‘zgarishi talabning necha foizga o‘zgarishini ifodalovchi 
ko‘rsatkich talabning narx bo‘yicha egiluvchanligi ko‘rsatkichi deyiladi. Bu 
ko‘rsatkich ko‘pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi deb ataladi. 
Talabning narx bo‘yicha egiluvchanligi (Et) darajasi quyidagi formula 
bo‘yicha hisoblanadi: 
      Et = — t AR ’ 
bu yerda: 
AQ - talab miqdorining foizli o‘zgarishi; 
AR - narxlarning foizli o‘zgarishi. 
Talab egiluvchanligini belgilab beruvchi bir qator omillar mavjud bo‘ladi. 
Ularning asosiylari quyidagilar. 
1. Mahsulotlarning o‘rnini bosuvchanligi. Iste’molchiga biror mahsulotning 
o‘rnini bosuvchi boshqa mahsulotlar ko‘proq tavsiya qilinsa, unga talab shuncha 
egiluvchan 
bo‘ladi. 
Masalan, 
sof 
raqobatli 
bozorda 
taklif 
qilinadigan 
mahsulotlarning juda ko‘p o‘rnini bosuvchilari mavjud bo‘ladi, shu sababli har bir 
Logotip
Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram kunlari ishlash, ish smenasini ko‘paytirishlar kiradi. Uzoq davrli muvozanatlik o‘zgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo‘shimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan bog‘liq investitsiyalar haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda yangi korxonalarning paydo bo‘lishi ham mumkin bo‘ladi. Iste’molchining tovar narxlarining o‘zgarishiga sezgirlik darajasini aniqlashda narxli egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar narxidagi uncha sezilarli bo‘lmagan o‘zgarishlar sotib olinadigan mahsulot miqdorida katta o‘zgarishlar bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bunday mahsulotlarga talab nisbatan egiluvchan deyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi sezilarli o‘zgarish xarid miqdorida faqat katta bo‘lmagan o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Talab hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o‘zgarmay qolgan sharoitda narxning 1 foizga o‘zgarishi talabning necha foizga o‘zgarishini ifodalovchi ko‘rsatkich talabning narx bo‘yicha egiluvchanligi ko‘rsatkichi deyiladi. Bu ko‘rsatkich ko‘pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi deb ataladi. Talabning narx bo‘yicha egiluvchanligi (Et) darajasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: Et = — t AR ’ bu yerda: AQ - talab miqdorining foizli o‘zgarishi; AR - narxlarning foizli o‘zgarishi. Talab egiluvchanligini belgilab beruvchi bir qator omillar mavjud bo‘ladi. Ularning asosiylari quyidagilar. 1. Mahsulotlarning o‘rnini bosuvchanligi. Iste’molchiga biror mahsulotning o‘rnini bosuvchi boshqa mahsulotlar ko‘proq tavsiya qilinsa, unga talab shuncha egiluvchan bo‘ladi. Masalan, sof raqobatli bozorda taklif qilinadigan mahsulotlarning juda ko‘p o‘rnini bosuvchilari mavjud bo‘ladi, shu sababli har bir