103
TALAB VA TAKLIF NAZARIYASI. BOZOR MUVOZANATI
Reja:
1. Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Talab qonuni.
2. Taklif tushunchasi. Taklif miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Taklif qonuni.
3. Talab miqdori va taklif miqdori o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi. Bozor
muvozanati.
4. Iste’molchi hatti-harakati nazariyasi.
Bozor iqtisodiyotining amal qilishida talab va taklif qonunlari muhim o‘rin
tutadi. Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif
o‘rtasidagi nisbatni aniqlab beradi. Bu mavzuda avvalo talab va taklifning har
qaysisiga narx ta’sirini alohida-alohida qarab chiqamiz. Keyin talab va taklif
ta’sirida muvozanatli narxning o‘rnatilishi tushuntirib beriladi. Bu yerda talab va
taklif qonunlari, ularning miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o‘rtasidagi
mutanosiblikni tushuntirishga alohida e’tibor beriladi.
Shuningdek, mavzuning yakunida talabning shakllanishi va amal qilishi, unga
ta’sir
etuvchi
omillarni
o‘rganishda
iqtisodiyot
nazariyasida
muhim
yo‘nalishlardan biriga aylangan iste’molchi hatti-harakati nazariyasi bilan tanishib
chiqamiz.
1. Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir
qiluvchi omillar. Talab qonuni
Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo‘lgan zaruriyatini ifodalovchi
ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va
104
doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko‘rinishi talab
tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy
tushuncha) sifatida amal qiladi.
Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Demak, talab –
bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan
ta’minlanmasa, u «xohish», «istak» bo‘lib qolaveradi. Talabning bir qator muqobil
variantlari mavjud bo‘ladi, chunki narx o‘zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan
miqdori ham o‘zgaradi. Shu bog‘liqlikdan kelib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif
berish mumkin: ma’lum vaqt oralig‘ida, narxlarning mavjud darajasida
iste’molchilarning tovar va xizmatlar ma’lum turlarini sotib olishga qodir
bo‘lgan ehtiyoji talab deyiladi.
Talablar turlicha bo‘lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo‘lgan
talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir
iste’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu
turiga bo‘lgan talabi yakka talab deyiladi. Bir qancha (ko‘pchilik)
iste’molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo‘lgan talablari yig‘indisi
bozor talabi deyiladi.
Yakka talab ham, bozor talabi ham miqdor jihatdan aniqlanadi. Lekin bu
miqdor har doim ham bir xil bo‘lib turmaydi, balki o‘zgaruvchan bo‘ladi. Talab
miqdorining o‘zgarishiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Ularning ichida eng ko‘p
ta’sir qiladigan omil narx omilidir.
Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bo‘ladigan bog‘liqlikni
quyidagi 2-jadval ma’lumotlari asosida qarab chiqamiz.
2-jadval. Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik.
Bir kg un narxi (so‘m)
1 oy davomida unga
bo‘lgan yakka talab
miqdori (kg)
1 oy davomida unga
bo‘lgan bozor talabi
miqdori (tn)
350
300
10
20
1,0
2,0
105
250
200
150
30
50
60
3,0
5,0
6,0
Jadval ma’lumotlari tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar
miqdorining o‘sishiga va aksincha, narxning o‘sishi talab miqdorining
kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar
miqdori o‘zgarishi o‘rtasida bo‘ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog‘liqlik
talab qonuni deyiladi.
Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori (talabning) o‘rtasidagi teskari
bog‘liqlikni oddiy ikki o‘lchamli grafikda ham tasvirlash mumkin: yotiq chiziq
talab miqdorini, tik chiziq narxni ko‘rsatadi (3-chizma).
so‘m
350
300
250
200
150
100
50
0
P
D
D
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Q, tonna
3-chizma. Talab egri chizig‘i.
Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni
tasviriy aks ettiradi.
Grafikdagi har bir nuqta tovarning aniq narxi va iste’molchi shu narxda sotib
olishi mumkin bo‘lgan tovar miqdorini ko‘rsatadi.
106
Narx va talab hajmining o‘zgarishi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni
ko‘rsatuvchi bu chiziq talab egri chizig‘i deyiladi.
Talab miqdoriga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar. Talab hajmining
o‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog‘liq
bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari deyiladi.
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta’sir ko‘rsatadi:
1) iste’molchining didi;
2) bozordagi iste’molchilar soni;
3) iste’molchining daromadlari;
4) bir-biriga bog‘liq tovarlarning narxi;
5) kelajakda narx va daromadlarning o‘zgarishi ehtimoli.
Bu omillarning o‘zgarishi talab hajmining o‘zgarishiga qanday ta’sir
ko‘rsatishini qarab chiqamiz.
1. Biror mahsulotga iste’molchi dididagi ijobiy o‘zgarish ro‘y bersa,
narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi. Iste’molchi didiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib keladi.
2. O‘z-o‘zidan aniqki, bozorda iste’molchilar soni ko‘paysa, talab ortadi,
iste’molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining
takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog‘ozlarning
oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kengaytiradi hamda
aksiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabning o‘sishiga olib
keladi. Tug‘ilish darajasining pasayishi bolalar bog‘chasi va maktabga bo‘lgan
talabni kamaytiradi.
3. Pul daromadi o‘zgarishining talab hajmiga ta’siri boshqa omillarga
qaraganda ancha murakkab. Pul daromadining ortishi juda ko‘p tovarlarga talabni
nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday tovarlarga talabni
kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o‘sishiga qarab iste’molchilar aksariyat
hollarda narxi yuqori bo‘lsada, ko‘proq sifatli tovarlarni xarid qilishga harakat
qilishadi. Bunda ular non, kartoshka, karam kabi mahsulotlarni kamroq sotib
olishlari mumkin. Chunki ortiqcha daromad ularga ancha yuqori oqsil tarkibiga ega
107
bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, masalan, go‘sht va sut mahsulotlari xarid qilish
imkonini beradi. Daromadning o‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g‘ri
bog‘liqlikda o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi.
Daromadlar o‘zgarishi bilan talab miqdori teskari bog‘liqlikda
o‘zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi.
Iste’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori
o‘rtasidagi bog‘liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896)
tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste’molchi daromadi bilan u
tomonidan sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik Engel qonuni deyiladi.
Bu qonnunning amal qilishini Engel egri chizig‘i orqali ifodalash mumkin
(4-chizma). Oliy toifali yoki normal tovarlar uchun Engel egri chizig‘i o‘suvchan
ko‘rinishida bo‘ladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o‘sib borishi bilan bu
turdagi tovarlar ko‘proq xarid qilinadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri
chizig‘i pasayuvchan ko‘rinishda bo‘lib, daromadlar oshib borishi bilan
iste’molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste’moli
daromad darajasiga bog‘liq bo‘lmasa, u holda Engel egri chizig‘i tik holda bo‘ladi.
Chizmadan ko‘rinadiki, iste’molchining bir oylik daromadi 10 ming
so‘mdan 20 ming so‘mga oshganda, u sotib olgan mahsulot miqdori 1 donadan 2
donaga, 20 ming so‘mdan 30 ming so‘mga oshganda 2 donadan 4 donaga
oshmoqda. Daromadlarning keyingi o‘sishi bilan tovarlar sotib olish hajmining
o‘sishi sekinlamoqda: 30 ming so‘mdan 40 ming so‘mgacha – 4 donadan 6
donagacha, 40 ming so‘mdan 50 ming so‘mgacha – 6 donadan 7 donagacha.
Daromadning bundan yuqori darajalarida esa sotib olish hajmining o‘sishi butunlay
to‘xtagan (daromadning 60 ming so‘m va undan yuqori darajalarida mazkur
tovarning 7 donasi sotib olinmoqda).
Daromad, ming so‘m
100
108
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 Tovar miqdori, dona
4-chizma. Engel egri chizig‘i.
Engel egri chizig‘i iste’molchilar pul daromadlari o‘zgarishining talabga
qanday ta’sir qilishi to‘g‘risida axborot beradi. Bu axborot tovar ishlab
chiqaruvchilar uchun o‘z tovarlarining mumkin bo‘lgan sotish hajmi va bozor
kon’yunkturasini baholashda muhim ahamiyat kasb etadi.
4. O‘zaro bog‘liq tovarlar narxi o‘zgarishining talabga ta’sirini o‘rganishda
ularni ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi: 1) o‘zaro bir-birini
almashtiruvchi yoki o‘rinbosar tovarlar; 2) o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar.
O‘zaro bir-birini almashtiruvchi tovarlardan birining narxini o‘zgarishi
bilan boshqasiga bo‘lgan talabning o‘zgarishi to‘g‘ri bog‘liqlikda bo‘ladi.
Masalan, sariyog‘ narxining oshishi margaringa bo‘lgan talabning ortishiga olib
keladi. Sariyog‘ narxining pasayishi esa margaringa bo‘lgan talabni kamaytiradi.
O‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlardan birining narxini o‘zgarishi
bilan boshqasiga bo‘lgan talabning o‘zgarishi teskari bog‘liqlikda bo‘ladi.
Masalan, agar avtomobilning narxi oshsa, benzinga bo‘lgan talab qisqaradi.
Aksincha, avtomobilning narxi tushsa, benzinga bo‘lgan talab oshadi.
109
5. Kelgusida iste’molchi daromadlari, tovar narxi o‘zgarishining kutilishi va
tovarlar miqdorining yetarli bo‘lishi yoki bo‘lmasligi kabi omillar talab hajmini
o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi,
iste’molchi joriy talabining oshishiga olib keladi. Aksincha, narxning pasayishi va
daromadning ko‘payishining kutilishi tovarlarga bo‘lgan joriy talab hajmining
qisqarishiga sabab bo‘ladi.
2. Taklif tushunchasi. Taklif miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Taklif
qonuni
Ma’lum vaqt oralig‘idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab
chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va
xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o‘zgarishi
bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi
taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi. Alohida ishlab
chiqaruvchi hamda bozor taklifini ifodalovchi misol 5-jadvalda ko‘rsatilgan.
Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga
chiqarilishini ko‘rsatadi.
Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar
taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning
o‘zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‘g‘ri bog‘liqlikdagi
o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi.
5-jadval. Narx va taklif miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik.
1 kg un narxi (so‘m)
1 oy davomida unning
yakka taklifi miqdori (kg)
1 oy davomida unning
bozor taklifi miqdori (tn)
350
300
250
200
150
60
50
30
20
10
6,0
5,0
3,0
2,0
1,0
110
Iste’molchi uchun narxning oshishi to‘siq rolini o‘ynasa, ishlab chiqaruvchi
uchun rag‘batlantirish vazifasini bajaradi.
Narx darajasi va taklif miqdori o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni
ko‘rsatuvchi ma’lumotlarni grafikda ifodalab, taklif egri chizig‘ini tasvirlash
mumkin (6-chizma).
R,so‘m
S
350
300
250
200
150 S
100
50
0
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Q, tonna
6-chizma. Taklif egri chizig‘i.
Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar
ham ta’sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar:
1) resurslarning narxi;
2) ishlab chiqarish texnologiyasi;
3) soliq va subsidiyalar;
4) boshqa tovarlarning narxi;
5) narx o‘zgarishining kutilishi;
6) bozordagi sotuvchilar soni.
Mazkur omillardan bir yoki bir nechtasining o‘zgarishi taklif hajmining
o‘zgarishini taqozo qiladi.
111
Taklifga ta’sir qiluvchi omillarni alohida-alohida qarab chiqamiz.
1. Resurslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o‘rtasida
mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga
narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi.
Masalan, mineral o‘g‘itlar narxining pasayishi bug‘doy taklifini oshiradi,
yomg‘irlatib sug‘orish xarajatlarining oshishi makkajo‘xori doni taklifini
qisqartiradi.
2. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomillashuvi
mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon beradi. Resurslarning
mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko‘payadi. Masalan,
paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi
paxta tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi.
3. Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Ko‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish
xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish
xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj
to‘lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar
ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni
kamaytiradi va uning taklifini oshiradi.
4. Boshqa tovar narxi. Boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur
tovar taklifini o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti
taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini
oshiradi.
5. Narx
o‘zgarishining
kutilishi.
Kelgusida
mahsulot
narxining
o‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga
mahsulot yetkazib berish xohishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda
neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi.
6. Ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar
qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi.
112
Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko‘paytiradi, chunki
tovar ishlab chiqarish ko‘payadi.
Taklif hajmining o‘zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash
xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, uzoq
vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo‘jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif
kamdan-kam o‘zgaruvchan bo‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy resurslarning mavjud darajasi
ham taklifga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, narxning o‘zgarishiga javoban ishlab
chiqarishni kengaytirish yoki boshqa xil mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish
imkoniyati mavjud bo‘lsa taklif o‘zgaradi. Qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo‘lgan
yerlar cheklangan bo‘lsa, uning narxi (renta) qanchalik oshmasin, yer taklifini
oshirib bo‘lmaydi.
Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar,
musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham
noo‘zgaruvchan bo‘ladi.
3. Talab miqdori va taklif miqdori o‘rtasidagi
nisbatning o‘zgarishi. Bozor muvozanati.
Biz yuqorida turli omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o‘zgarib
turishini ko‘rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum
nisbatda bo‘ladi, bu nisbatlar o‘zgarib turadi. Ba’zan talab miqdori taklif
miqdoridan oshib ketib, narx ko‘tirilsa, ayrim paytda taklif miqdori talab
miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori
o‘rtasidagi nisbat bir-biriga teng bo‘lgan holat bozor muvozanati deyiladi.
Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi
deyiladi. Ba’zan uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor
muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo‘lib turmaydi, ularga ta’sir
qiluvchi ko‘plab omillar muvozanatlikning buzilishiga sabab bo‘ladi. Ammo
iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud bo‘ladi.
113
Talab va taklif tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari
mos kelishini qarab chiqishga o‘tish imkonini beradi. Mos kelishlik o‘z ifodasini
muvozanatli narxda topadi.
Oldingi bandlarda ko‘rib chiqilgan talab va taklif egri chiziqlarini bitta
grafikka joylashtirib bozor muvozanatli nuqtasini hosil qilamiz (7-chizma):
Tb=Tf=Nm=Mm, bu yerda: Tb - talab, Tf - taklif, Nm - muvozanatli narx, Mm –
tovarning muvozanatli miqdori.
so‘m
350
300
250
200
150
100
50
0
P
D ortiqcha ishlab chiqarish S
E
S D
taqchillik
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Q, tonna
7-chizma. Muvozanatli narx.
Grafikda Ye nuqatga muvozanatli narx (Nm) va mahsulotning muozanatli
miqdori (Mm) mos keladi. Ya’ni, narx 250 so‘m bo‘lganda, xaridorlar mazkur tovar
(un) dan 3 tonna sotib olishga, sotuvchilar esa 3 tonna unni bozorga chiqarishiga
tayyor bo‘ladi. 200 so‘mlik narxda sotuvchilar va xaridorlar ahvoli butunlay
o‘zgaradi: sotuvchilar faqat 2 tonna unni sotishga, xaridorlar esa 5 tonna sotib
olishga tayyor bo‘ladi va hokazo.
Grafikda narxning 350 so‘m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab
chiqarilishini ko‘rsatadi va to‘yingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 150 so‘m
darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi (defitsit) vujudga keladi va taqchil
tovar bozorini tavsiflaydi.
114
Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega
bo‘ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli
muvozanatlik holatni farqlash zarur.
Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o‘zgarmas yoki
doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga
moslasha olmasligi bilan bog‘liq.
Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal
qiluvchi omillardan foydalanish asosida ko‘paytirish imkoniyatini taqozo qiladi.
Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram
kunlari ishlash, ish smenasini ko‘paytirishlar kiradi.
Uzoq davrli muvozanatlik o‘zgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan
foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish,
yangilash va qo‘shimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan bog‘liq investitsiyalar
haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda
yangi korxonalarning paydo bo‘lishi ham mumkin bo‘ladi.
Iste’molchining tovar narxlarining o‘zgarishiga sezgirlik darajasini aniqlashda
narxli egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar narxidagi
uncha sezilarli bo‘lmagan o‘zgarishlar sotib olinadigan mahsulot miqdorida katta
o‘zgarishlar bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bunday mahsulotlarga talab nisbatan
egiluvchan deyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi sezilarli o‘zgarish xarid
miqdorida faqat katta bo‘lmagan o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Talab hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o‘zgarmay qolgan
sharoitda narxning 1% ga o‘zgarishi talabning necha foizga o‘zgarishini
ifodalovchi ko‘rsatkich talabning narx bo‘yicha egiluvchanligi ko‘rsatkichi
deyiladi. Bu ko‘rsatkich ko‘pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi deb
ataladi.
Talabning narx bo‘yicha egiluvchanligi (Et) darajasi quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:
P
Q
ЭТ
,
115
Bu yerda:
Q – talab miqdorining foizli o‘zgarishi;
R – narxlarning foizli o‘zgarishi.
Talab egiluvchanligini belgilab beruvchi bir qator omillar mavjud bo‘ladi.
Ularning asosiylari quyidagilar:
1.
Mahsulotlarning
o‘rnini
bosuvchanligi.
Iste’molchiga
biror
mahsulotning o‘rnini bosuvchi boshqa mahsulotlar ko‘proq tavsiya qilinsa, unga
talab shuncha egiluvchan bo‘ladi. Masalan, sof raqobatli bozorda taklif qilinadigan
mahsulotlarning juda ko‘p o‘rnini bosuvchilari mavjud bo‘ladi, shu sababli har bir
alohida sotuvchi mahsulotlariga talab butunlay egiluvchan bo‘ladi.
2. Mahsulot qiymati (narxi)ning iste’molchi daromadidagi salmog‘i.
Iste’molchi daromadida mahsulotlar narxi qanchalik kata o‘rinni egallasa, unga
talab shuncha yuqori egiluvchan bo‘ladi. Masalan, daftar yoki qalam narxining 10
foizga o‘sishi bir necha so‘mni tashkil qiladi va bu talab bildirgan mahsulot
miqdorida juda kam o‘zgarish bo‘lishiga olib keladi. Shu bilan birga, avtomobil
yoki uy narxining 10 foizga o‘sishi mos ravishda 0,5 yoki 1,5 mln. so‘mni tashkil
qiladi. Narxlarning bunday oshishi juda ko‘p oilalar bir necha yillik daromadining
kata qismini tashkil qiladi va, aytish mumkinki, bu sotib olinadigan mahsulot
miqdorini sezilarli ravishda kamaytiradi.
3. Mahsulotlarning iste’mol xususiyatlari. Zeb-ziynat buyumlariga talab
odatda egiluvchan, hayotiy zarur buyumlarga esa talab noegiluvchan hisoblanadi.
Masalan, non va elektr energiyasi zaruriy iste’mol buyumlari hisoblanadi, shu
sababli ular narxining oshishi non yoki elektr energiyasini iste’mol qilishning
keskin kamayishiga olib kelmaydi. Boshqa tomondan zeb-ziynat buyumlariga
narxlar oshganda ularni osonlik bilan iste’moldan chiqarib tashlash mumkin.
4. Vaqt omili. Qaror qabul qilish uchun vaqt oralig‘i qancha uzoq bo‘lsa,
mahsulotga talab shuncha egiluvchan bo‘ladi. Masalan, agar mol go‘shtining narxi
10%ga ko‘tarilsa, iste’molchi uni xarid qilishni birdaniga qisqartirmasligi mumkin.
Lekin bir qancha vaqt o‘tishi bilan u o‘zining moyilligini tovuq go‘shti yoki
baliqqa o‘tkazishi mumkin.
116
Shuningdek, daromad bo‘yicha talab egiluvchanligi ham mavjud. Daromadlar
ko‘payishi bilan tovar va xizmatlarga bo‘lgan talab ham oshadi. Bundan
ko‘rinadiki, daromad talabga ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sir darajasini aniqlash uchun
daromad bo‘yicha talab egiluvchanligi ko‘rsatkichidan foydalaniladi.
Iste’molchi daromadining 1% ga o‘zgarishi talabning necha foizga
o‘zgarishini
ifodalovchi
ko‘rsatkich
talabning
daromad
bo‘yicha
egiluvchanligi ko‘rsatkichi deyiladi va quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
Д
Q
ЭТ
,
Bu yerda:
Q – talab miqdorining foizli o‘zgarishi;
D – daromadning foizli o‘zgarishi.
Taklif hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o‘zgarmay qolgan
sharoitda, narxning 1%ga o‘zgarishi taklifning necha foizga o‘zgarishini
ifodalovchi ko‘rsatkich taklifning narx bo‘yicha egiluvchanligi ko‘rsatkichi
deyiladi. Bu ko‘rsatkich ko‘pincha oddiy qilib taklifning egiluvchanligi deb ham
ataladi.
Taklifning narx bo‘yicha egiluvchanligi (Etf) darajasi quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:
P
Q
ЭТф
,
Bu yerda:
Q – taklif miqdorining foizli o‘zgarishi;
R – narxlarning foizli o‘zgarishi.
Taklif egiluvchanligiga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omil, mahsulotga narxning
mavjud o‘zgarishini hisobga olish uchun zarur bo‘lgan vaqt oralig‘i hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi narxning mavjud o‘zgarishiga moslashish uchun qanchalik
uzoqroq vaqtga ega bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmi shunchalik katta o‘zgaradi va
shunga mos ravishda taklifning egiluvchanligi ham yuqori bo‘ladi. Biz yuqorida
vaqt omilining juda qisqa, qisqaroq va uzoq muddatli davrlaridagi taklifning
