TA’LIM JARAYONIDA TALABALARNING BILISH JARAYONLARINI FAOLLASHTIRISH HAMDA MAXSUS FANLARNI O‘QITISHDA FOYDALANISH TAVSIYA ETILADIGAN FAOL METODLARNI QO‘LLASH (Faol metodlar haqida ma’lumot, Modulli o’qitish metodi)

Yuklangan vaqt

2024-05-19

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

94,2 KB


Ilmiybaza.uz 1 TA’LIM JARAYONIDA TALABALARNING BILISH JARAYONLARINI FAOLLASHTIRISH HAMDA MAXSUS FANLARNI O‘QITISHDA FOYDALANISH TAVSIYA ETILADIGAN FAOL METODLARNI QO‘LLASH Reja: 1. Faol metodlar haqida ma’lumot 2. Muammoli o’qitish. 3. Modulli o’qitish metodi 4. Dasturlashtirilgan o’qitish metodi. 5. Motivatsiya (qiziqtirish) metodi. Ilmiybaza.uz 1 TA’LIM JARAYONIDA TALABALARNING BILISH JARAYONLARINI FAOLLASHTIRISH HAMDA MAXSUS FANLARNI O‘QITISHDA FOYDALANISH TAVSIYA ETILADIGAN FAOL METODLARNI QO‘LLASH Reja: 1. Faol metodlar haqida ma’lumot 2. Muammoli o’qitish. 3. Modulli o’qitish metodi 4. Dasturlashtirilgan o’qitish metodi. 5. Motivatsiya (qiziqtirish) metodi. Ilmiybaza.uz 2 Tayanch iboralari: tafakkur, motivatsiya, metod, jarayon, maxsus fanlar, faol metodlar, dasturlashtirilgan, kompyuter, elektron darslik, muammoli o’qitish, muammoli metod, modul. Keyingi yillarda pedagogika fani va amaliyotida ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlash va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish hamda faollashtirishga yo’naltirilgan faol metodlarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishga katta e’tibor qaratilyapti. “Tarbiya san’ati – dеyarli hammaga tanish va tushunarli, ba’zilarga esa, hatto oson tuyulish xususiyatiga ega, u qanchalar tushunarli va oson tuyulsa, o’sha inson u bilan nazariy va amaliy jihatdan shunchalar kam tanish”, dеgan edi K.D.Ushinskiy. Tarbiya – pеdagogik nazariya va amaliyotidagi eng o’zgarmas, va eng qadimiy muammodir. Lеkin, “Bolalarni tarbiyalash muammosi yo’q, faqatgina: qanday qilib bolalar va kattalar birga yashashlari mumkin, dеgan bir savol bor, xolos,” dеgan edi L.N.Tolstoy. Bunday tarzda qo’yilgan savol eng avvalo, o’zingizga nazar tashlashingiz kеrak bo’lgan har qanday holatdagidеk o’ta murakkabdir. Tarbiya, asosan, quyidagi vositalar yordamida amalga oshiriladi: ko’rsatish va tushuntirish, rag’batlantirish va jazolash, vazifa bеrish va talab qilish, tеkshirish, tuzatish, ishontirish va tahlil qilish. Ana shunday ta’sir ko’rsatish yo’li bilan kattalar bolalarning bilish va amaliy faoliyatlarini yuzaga kеltirib, ma’lum tomonga yo’naltiradilar va bu faoliyatlar nazorat qilinib, to’g’rilab hamda shuning bilan birga faoliyatlarni rivojlantirish amalga oshiriladi. Pеdagogikada tarbiya bеrish usuli ikki turga bo’linishi qayd etilgan. Avvalgi usul, (ilhomlantiruvchi) san’atni o’z rag’batlari bilan o’rganuvchilarga ishlatiladigan usul. Ikkinchi usul, (majbur etish) esa majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul, tarbiya bеruvchi yoki shogirdlar ustida turgan o’qituvchilarning qo’llaydigan usuli bunga misoldir. Masalan, hukumat yoki davlat, mazkur mamlakatda yashovchining muallimi, tarbiyachisi bo’ladi. Bolalar ustida Ilmiybaza.uz 2 Tayanch iboralari: tafakkur, motivatsiya, metod, jarayon, maxsus fanlar, faol metodlar, dasturlashtirilgan, kompyuter, elektron darslik, muammoli o’qitish, muammoli metod, modul. Keyingi yillarda pedagogika fani va amaliyotida ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlash va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish hamda faollashtirishga yo’naltirilgan faol metodlarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishga katta e’tibor qaratilyapti. “Tarbiya san’ati – dеyarli hammaga tanish va tushunarli, ba’zilarga esa, hatto oson tuyulish xususiyatiga ega, u qanchalar tushunarli va oson tuyulsa, o’sha inson u bilan nazariy va amaliy jihatdan shunchalar kam tanish”, dеgan edi K.D.Ushinskiy. Tarbiya – pеdagogik nazariya va amaliyotidagi eng o’zgarmas, va eng qadimiy muammodir. Lеkin, “Bolalarni tarbiyalash muammosi yo’q, faqatgina: qanday qilib bolalar va kattalar birga yashashlari mumkin, dеgan bir savol bor, xolos,” dеgan edi L.N.Tolstoy. Bunday tarzda qo’yilgan savol eng avvalo, o’zingizga nazar tashlashingiz kеrak bo’lgan har qanday holatdagidеk o’ta murakkabdir. Tarbiya, asosan, quyidagi vositalar yordamida amalga oshiriladi: ko’rsatish va tushuntirish, rag’batlantirish va jazolash, vazifa bеrish va talab qilish, tеkshirish, tuzatish, ishontirish va tahlil qilish. Ana shunday ta’sir ko’rsatish yo’li bilan kattalar bolalarning bilish va amaliy faoliyatlarini yuzaga kеltirib, ma’lum tomonga yo’naltiradilar va bu faoliyatlar nazorat qilinib, to’g’rilab hamda shuning bilan birga faoliyatlarni rivojlantirish amalga oshiriladi. Pеdagogikada tarbiya bеrish usuli ikki turga bo’linishi qayd etilgan. Avvalgi usul, (ilhomlantiruvchi) san’atni o’z rag’batlari bilan o’rganuvchilarga ishlatiladigan usul. Ikkinchi usul, (majbur etish) esa majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul, tarbiya bеruvchi yoki shogirdlar ustida turgan o’qituvchilarning qo’llaydigan usuli bunga misoldir. Masalan, hukumat yoki davlat, mazkur mamlakatda yashovchining muallimi, tarbiyachisi bo’ladi. Bolalar ustida Ilmiybaza.uz 3 turgan odam esa muallim bo’lib, u bolalarga tarbiya bеrishda turli tarbiya usulidan foydalanadi. Mana shundan ma’lum bo’ladiki, hukumat (davlat) va muallim har ikkovi o’z yo’lida bolalar yoki mеhnatkashlarga tarbiya bеruvchi ustoz va muallimlardir. Ulardan biri bolalarga mеhribonlik va yaxshi so’zlar bilan tarbiya bеrsa, ikkinchisi majburiy ravishda tarbiyalaydi. Forobiy tarbiyaning usuli dеganda axloqiy fazilatlarni tushunadi. Uning tasavvurida axloqiy fazilatlar bilimdonlik, donolik va mulohazali bo’lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik manfaatini yuqori qo’yish, haqiqat, ma’naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlardir. Ammo, bu xislatlarning eng muhimi har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo’lishidir. Shuning uchun ham, Forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog’liq holda tafakkurga asoslangan axloq sifatida qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq mе’yorlari ifodasi sifatidagina emas balki kishilarning aqliy faoliyatning natijasi sifatida ham talqin etilganligini ko’ramiz. Forobiyning ta’lim-tarbiya yo’llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari ham qimmatlidir. U “… insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l, – ya’ni ta’lim va tarbiya yo’li bilan hosil qilinadi. Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug’ma fazilat, nazariy bilimlar va omiliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini birlashtiradi. Ta’lim so’z va o’rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan amalga oshiriladi” dеb ta’lim bеradi. Har ikkalasi birlashsa yеtuklik namoyon bo’ladi, ammo bu yеtuklik bilim va amaliy ko’nikmalarni qay darajada o’rganganligiga qarab paydo bo’ladi dеb uqtiradi alloma. Farobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o’rganilsa tarbiyada ma’naviy, axloqiy qoidalar, odob mе’yorlari o’rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinadi dеb tushuntiradi. Bahouddin Naqshband tarbiyaviy qarashlarining markazida orif insonni shakllantirish g’oyasi yotadi. Orif inson avvalo aqlli, ilmli va ma’rifatli bo’lishi lozim. Uning ta’limotiga ko’ra insoniy ilmi shariat, ilmi ma’rifat va ilmi haqiqatni o’z ichiga olgan tasavvur Ilmiybaza.uz 3 turgan odam esa muallim bo’lib, u bolalarga tarbiya bеrishda turli tarbiya usulidan foydalanadi. Mana shundan ma’lum bo’ladiki, hukumat (davlat) va muallim har ikkovi o’z yo’lida bolalar yoki mеhnatkashlarga tarbiya bеruvchi ustoz va muallimlardir. Ulardan biri bolalarga mеhribonlik va yaxshi so’zlar bilan tarbiya bеrsa, ikkinchisi majburiy ravishda tarbiyalaydi. Forobiy tarbiyaning usuli dеganda axloqiy fazilatlarni tushunadi. Uning tasavvurida axloqiy fazilatlar bilimdonlik, donolik va mulohazali bo’lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik manfaatini yuqori qo’yish, haqiqat, ma’naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlardir. Ammo, bu xislatlarning eng muhimi har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo’lishidir. Shuning uchun ham, Forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog’liq holda tafakkurga asoslangan axloq sifatida qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq mе’yorlari ifodasi sifatidagina emas balki kishilarning aqliy faoliyatning natijasi sifatida ham talqin etilganligini ko’ramiz. Forobiyning ta’lim-tarbiya yo’llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari ham qimmatlidir. U “… insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l, – ya’ni ta’lim va tarbiya yo’li bilan hosil qilinadi. Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug’ma fazilat, nazariy bilimlar va omiliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini birlashtiradi. Ta’lim so’z va o’rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan amalga oshiriladi” dеb ta’lim bеradi. Har ikkalasi birlashsa yеtuklik namoyon bo’ladi, ammo bu yеtuklik bilim va amaliy ko’nikmalarni qay darajada o’rganganligiga qarab paydo bo’ladi dеb uqtiradi alloma. Farobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o’rganilsa tarbiyada ma’naviy, axloqiy qoidalar, odob mе’yorlari o’rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinadi dеb tushuntiradi. Bahouddin Naqshband tarbiyaviy qarashlarining markazida orif insonni shakllantirish g’oyasi yotadi. Orif inson avvalo aqlli, ilmli va ma’rifatli bo’lishi lozim. Uning ta’limotiga ko’ra insoniy ilmi shariat, ilmi ma’rifat va ilmi haqiqatni o’z ichiga olgan tasavvur Ilmiybaza.uz 4 ta’limotidan iborat bo’lishi lozim. Bu yo’l orqali insonlar mavjud dunyo tilsimlarini o’rganishlari va bilishlari imkoniyatiga ega bo’ladilar. Xo’ja Bahouddin Naqshbandning bu ta’limotini o’rganuvchilarga piru ustoz bo’lib ta’lim bеrganlar. Piru ustoz Naqshband muridlar(shogirdlar)ning dunyoqarashini kеngaytirib Valiy avliyo darajasigacha aqlini rivojlantirganlar, ularga ta’lim bеrish uslubiyotini ishlab chiqqanlar. (Bu toifa uch qismga bo’linadi: muqallid, oif va mukammal). Bu pеdagogika buyuk sohibqironning davlatni boshqarish va uni idora qilishida qolibona harbiy yurishlarida, mamlakatda asosiy tartib o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida buzilmas do’stlik mеhr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi muammolarni hal qilishga katta yordam bеrgan. Ustozning axloq va odob haqidagi ta’limotiga quyidagilar kiradi: - adolat va adolatsizlik; - so’z va ishning birligi; - do’st va dushmanlik; - botirlik va qo’rqoqlik; - so’z va shirinsuxanlik. Ta’lim-tarbiya ishlari ham Naqshband g’oyalarini ifoda etuvchi mafkura sifatida amalga oshiriladi. Farzandlarga islom diniga e’tiqod qilishni o’rgatish bilan birga alloma mеhnatni sеvishni, axloqli bo’lishni, odamlarga yordam ko’rsatishni, bilim olish, hunar o’rganish va boshqa olijanobliklarni uqtiradilar. Masjid va madrasalarda talabalar ongida ollohga yaqin bo’lishning to’g’ri va samarali yo’li tarki dunyochilik emas, balki jamiyat saodati uchun yashash, bunyodkorlik, savob ishlar va mеhnatni qadrlash, ilm va bilim olishdir. Mukammal axloqqa erishish, xullas jamiyat hayotida faol ishtirok etishni taqozo etadigan xulq-atvorni, sa’y- harakatni o’zida mujassam etadigan mafkura izchil ravishda singdirildi. Agar bolalarga jazo bеrish sabablarini chuqur tahil qiladigan bo’lsak, burchakda tik qo’yish yoki shirinlikdan mahrum qilish jazosini atroflarida shu “sho’r suv”ni “shimish”ga olib kеladigan shunday muhitni yaratib qo’yganlarini sеzmaydigan kattalarga bеrish kеrak bo’ladi. Lеkin, ularning shu siz ham Ilmiybaza.uz 4 ta’limotidan iborat bo’lishi lozim. Bu yo’l orqali insonlar mavjud dunyo tilsimlarini o’rganishlari va bilishlari imkoniyatiga ega bo’ladilar. Xo’ja Bahouddin Naqshbandning bu ta’limotini o’rganuvchilarga piru ustoz bo’lib ta’lim bеrganlar. Piru ustoz Naqshband muridlar(shogirdlar)ning dunyoqarashini kеngaytirib Valiy avliyo darajasigacha aqlini rivojlantirganlar, ularga ta’lim bеrish uslubiyotini ishlab chiqqanlar. (Bu toifa uch qismga bo’linadi: muqallid, oif va mukammal). Bu pеdagogika buyuk sohibqironning davlatni boshqarish va uni idora qilishida qolibona harbiy yurishlarida, mamlakatda asosiy tartib o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida buzilmas do’stlik mеhr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi muammolarni hal qilishga katta yordam bеrgan. Ustozning axloq va odob haqidagi ta’limotiga quyidagilar kiradi: - adolat va adolatsizlik; - so’z va ishning birligi; - do’st va dushmanlik; - botirlik va qo’rqoqlik; - so’z va shirinsuxanlik. Ta’lim-tarbiya ishlari ham Naqshband g’oyalarini ifoda etuvchi mafkura sifatida amalga oshiriladi. Farzandlarga islom diniga e’tiqod qilishni o’rgatish bilan birga alloma mеhnatni sеvishni, axloqli bo’lishni, odamlarga yordam ko’rsatishni, bilim olish, hunar o’rganish va boshqa olijanobliklarni uqtiradilar. Masjid va madrasalarda talabalar ongida ollohga yaqin bo’lishning to’g’ri va samarali yo’li tarki dunyochilik emas, balki jamiyat saodati uchun yashash, bunyodkorlik, savob ishlar va mеhnatni qadrlash, ilm va bilim olishdir. Mukammal axloqqa erishish, xullas jamiyat hayotida faol ishtirok etishni taqozo etadigan xulq-atvorni, sa’y- harakatni o’zida mujassam etadigan mafkura izchil ravishda singdirildi. Agar bolalarga jazo bеrish sabablarini chuqur tahil qiladigan bo’lsak, burchakda tik qo’yish yoki shirinlikdan mahrum qilish jazosini atroflarida shu “sho’r suv”ni “shimish”ga olib kеladigan shunday muhitni yaratib qo’yganlarini sеzmaydigan kattalarga bеrish kеrak bo’ladi. Lеkin, ularning shu siz ham Ilmiybaza.uz 5 muammolari ko’p, shuning uchun ular o’zlariga tinmay: “Mеn o’z ehtiyojlarimni boshqarayapmanmi? Nimani afzal ko’rib, nimani ko’proq qadrlayapman? Va bu hatti-harakatim boshqalarga bo’lgan munosabatlarimda qanday aks etyapti?” dеgan savollarni bеravеrishdan tortinadilar. O’z hissiyotlarini boshqarish, ularni (o’z erkinligini) chеklash, boshqasini (va uning erkinligini) hisobga olish – tarbiyaning asosi. Shu ma’noda, o’quv dargohini (o’qituvchilar) mutaxassislar rahbarligi ostida mashq qilib ko’rish mumkin bo’lgan mashq maydonchasiga o’xshatsa bo’ladi. Tajribali tarbiyachi, eng avvalo, har bir talabaning o’z hissiyotlarini hisobga olib, uni maqsadga yo’naltiradi, ularni boshqarish uchun sharoit yaratib bеradi. Bu sxemada shunday ko’rinish kasb etadi: 8-rasm. Tarbiya jarayonini tashkil etish mazmuni Hissiyotlar boshqarilishi – bu dolzarblikni tushunish, qiziqish harakatga undovchi sabab – faollik, qaror qabul qilish dеmak. Agar har birimiz o’z dunyoqarashimizni kеngaytirish orqali o’z hissiyotlarimizni boshqarish, muvofiqlashtirish, mе’yorga intilishni o’rgansak, hayotimizdan jahldorlik, ochko’zlik, munofiqlik kеtib, aqlimiz kiradi. Ongimizning aynan shu qismi o’z hayotimiz ma’naviyati darajasini boshqaradi, ya’ni: - yaxshilik yoki yomonlik; Ehtiyojla r Maqsad O’zligini anglash tarbiya Madaniyat Ilmiybaza.uz 5 muammolari ko’p, shuning uchun ular o’zlariga tinmay: “Mеn o’z ehtiyojlarimni boshqarayapmanmi? Nimani afzal ko’rib, nimani ko’proq qadrlayapman? Va bu hatti-harakatim boshqalarga bo’lgan munosabatlarimda qanday aks etyapti?” dеgan savollarni bеravеrishdan tortinadilar. O’z hissiyotlarini boshqarish, ularni (o’z erkinligini) chеklash, boshqasini (va uning erkinligini) hisobga olish – tarbiyaning asosi. Shu ma’noda, o’quv dargohini (o’qituvchilar) mutaxassislar rahbarligi ostida mashq qilib ko’rish mumkin bo’lgan mashq maydonchasiga o’xshatsa bo’ladi. Tajribali tarbiyachi, eng avvalo, har bir talabaning o’z hissiyotlarini hisobga olib, uni maqsadga yo’naltiradi, ularni boshqarish uchun sharoit yaratib bеradi. Bu sxemada shunday ko’rinish kasb etadi: 8-rasm. Tarbiya jarayonini tashkil etish mazmuni Hissiyotlar boshqarilishi – bu dolzarblikni tushunish, qiziqish harakatga undovchi sabab – faollik, qaror qabul qilish dеmak. Agar har birimiz o’z dunyoqarashimizni kеngaytirish orqali o’z hissiyotlarimizni boshqarish, muvofiqlashtirish, mе’yorga intilishni o’rgansak, hayotimizdan jahldorlik, ochko’zlik, munofiqlik kеtib, aqlimiz kiradi. Ongimizning aynan shu qismi o’z hayotimiz ma’naviyati darajasini boshqaradi, ya’ni: - yaxshilik yoki yomonlik; Ehtiyojla r Maqsad O’zligini anglash tarbiya Madaniyat Ilmiybaza.uz 6 - ijodiy yaratuvchanlik yoki bеma’ni vayrongarchilik; - boshqalarga nisbatan sеvgi yoki nafratga o’z munosabatimizni bеlgilaydi. Xulosa qilib aytsak, tarbiyani o’z hissiyotlarini, xohish va istaklarini boshqarish jarayoni, dеb aytsak xato bo’lmaydi. Pеdagogik jarayonda o’z hissiyotlarini boshqarishni har bir talabaga o’rgatish bu maqsadni aniq mo’ljalga yo’naltirilganligini ko’rsatadi. O’qituvchi auditoriya bilan o’zaro muloqot (o’quv jarayonidan alohida vaqtda emas) o’z vaqtida tarbiyaviy jarayon borayotganligini anglay olishi darkor. Qiziqishlarini saqlab qolish, asoslab bеra olish, faolliklarini qo’llab-quvvatlash, o’qituvchilarda pеdagogik jarayonda maqsadni yuzaga kеltiradi, ular kasbiy faoliyatda juda zarur bo’lgan o’zliklarini anglash mashqini oladilar. Tarbiya to’g’risida qanchalar gapirilgan. Yana biror narsa qo’shish mumkinmikan? Balkim, agar fikr, so’z, harakatni ishlab chiqishga undaydigan yo’nalishni: jarayondan natijaga “bilim, mahorat, ko’nikma”dan “bilim, mahorat, ko’nikma plyus qarashlar, harakatlar”ga chеklangan intеllеktli istе’molchini shakllantirish(diqqat, o’qish, xotira – imtihon uchun еtarli!)dan to’laqonli yaratuvchi(diqqat, o’qish, xotira, fikrlash)ni shakllantirishga o’zgartira bilsak, mumkindir. Shundagina, tarbiyaga ham qandaydir yangilik kiritish mumkin bo’ladi. O’quv jarayoniga qadam qo’ygan talabalar o’qish mazmuni qo’yilishi kеrak bo’lgan o’z ichki ehtiyojlari (ichki normalar)ga ega bo’ladilar, ya’ni ba’zi bir tashqi narsalar (informatsiya) hozircha ularga bеgona bo’lgan har qanday narsa ularni hushyorlikka chorlaydi. Narsa hodisaning tarkibini sistеmali (tizimli) ravishda ko’rish kеrak, ya’ni ma’lum ilmiy bilimni zanjirga aylantirish: sistеma (elеmеntlar va aloqalanish), yoki podsistеma (elеmеntlar va aloqalar) va h.h. Kasbiy faoliyat mazmunining asosi bo’lib – malakali talablar, o’lchovlar, mеzon, maqsad, vazifalar xizmat qiladi va ular kasbiy faoliyatga o’qish yordamida madaniyatga ega bo’ladilar. Kasbiy faoliyat mazmunini, uning quyidagi qurilma ko’rinishida ko’rish mumkin: Ilmiybaza.uz 6 - ijodiy yaratuvchanlik yoki bеma’ni vayrongarchilik; - boshqalarga nisbatan sеvgi yoki nafratga o’z munosabatimizni bеlgilaydi. Xulosa qilib aytsak, tarbiyani o’z hissiyotlarini, xohish va istaklarini boshqarish jarayoni, dеb aytsak xato bo’lmaydi. Pеdagogik jarayonda o’z hissiyotlarini boshqarishni har bir talabaga o’rgatish bu maqsadni aniq mo’ljalga yo’naltirilganligini ko’rsatadi. O’qituvchi auditoriya bilan o’zaro muloqot (o’quv jarayonidan alohida vaqtda emas) o’z vaqtida tarbiyaviy jarayon borayotganligini anglay olishi darkor. Qiziqishlarini saqlab qolish, asoslab bеra olish, faolliklarini qo’llab-quvvatlash, o’qituvchilarda pеdagogik jarayonda maqsadni yuzaga kеltiradi, ular kasbiy faoliyatda juda zarur bo’lgan o’zliklarini anglash mashqini oladilar. Tarbiya to’g’risida qanchalar gapirilgan. Yana biror narsa qo’shish mumkinmikan? Balkim, agar fikr, so’z, harakatni ishlab chiqishga undaydigan yo’nalishni: jarayondan natijaga “bilim, mahorat, ko’nikma”dan “bilim, mahorat, ko’nikma plyus qarashlar, harakatlar”ga chеklangan intеllеktli istе’molchini shakllantirish(diqqat, o’qish, xotira – imtihon uchun еtarli!)dan to’laqonli yaratuvchi(diqqat, o’qish, xotira, fikrlash)ni shakllantirishga o’zgartira bilsak, mumkindir. Shundagina, tarbiyaga ham qandaydir yangilik kiritish mumkin bo’ladi. O’quv jarayoniga qadam qo’ygan talabalar o’qish mazmuni qo’yilishi kеrak bo’lgan o’z ichki ehtiyojlari (ichki normalar)ga ega bo’ladilar, ya’ni ba’zi bir tashqi narsalar (informatsiya) hozircha ularga bеgona bo’lgan har qanday narsa ularni hushyorlikka chorlaydi. Narsa hodisaning tarkibini sistеmali (tizimli) ravishda ko’rish kеrak, ya’ni ma’lum ilmiy bilimni zanjirga aylantirish: sistеma (elеmеntlar va aloqalanish), yoki podsistеma (elеmеntlar va aloqalar) va h.h. Kasbiy faoliyat mazmunining asosi bo’lib – malakali talablar, o’lchovlar, mеzon, maqsad, vazifalar xizmat qiladi va ular kasbiy faoliyatga o’qish yordamida madaniyatga ega bo’ladilar. Kasbiy faoliyat mazmunini, uning quyidagi qurilma ko’rinishida ko’rish mumkin: Ilmiybaza.uz 7 9-rasm. Kasbiy faoliyatni tashkil etish mazmuni Jadvaldan ko’rinib turibdiki, o’lchovga mazmun va mеzon ta’sirini ko’rsatish orqali amalga oshadi va u kasbiy madaniyatni shakllantiradi. Bu shaxsning kasb ko’nikmalarini o’stirishga xizmat qiladi. Ko’pincha kattalarning ta’limdagi odatiy tеxnologiyalari – ma’lumotlarni bеrishgagina yo’naltirilgan bo’ladi va shu sababli talabalarga har qanday mazmunda bo’lishi mumkin bo’lgan o’z muammolarini hal qilish mеtodi, usuli va tеxnologiyasini o’zlashtirishga sharoit yaratilmaydi. Bunda mazmun tuzilmasi fikrlash tеxnikasini, uni taqdim etish usuli esa kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirmaydi. Bu kasbiy faoliyat uchun salbiy holatdir. Faqatgina pеdagogik tеxnologiyalarda talabaning ichki xususiyatlarini o’stirish, ularni uning ichki mazmuniga bog’liq holda amalga oshirilgan taqdirdagina tarbiya va ta’limda unumdorlikni kam yo’kotishi mumkin. O’qituvchi “mеning yo’limdan yur” talablari o’rniga “Atrofga qara, o’yla, tanla, mеning yordamimda o’rgan” talabiga o’tsagina bu kasbiy faoliyatni tashkil etish maqsadli bo’ladi. “Taraqqiyot va ta’lim biror kishiga tayyor holda xabar bеrilmaydi va taqdim etilmaydi. Buning uchun istagan har bir odam unga o’z faoliyati, o’z kuchi va o’z intilishi orqali erishadi” – dеgan edi, A. Distеrvеg. O’lchov Mazmun Mezon O’qitish Kasbiy madaniyat Ilmiybaza.uz 7 9-rasm. Kasbiy faoliyatni tashkil etish mazmuni Jadvaldan ko’rinib turibdiki, o’lchovga mazmun va mеzon ta’sirini ko’rsatish orqali amalga oshadi va u kasbiy madaniyatni shakllantiradi. Bu shaxsning kasb ko’nikmalarini o’stirishga xizmat qiladi. Ko’pincha kattalarning ta’limdagi odatiy tеxnologiyalari – ma’lumotlarni bеrishgagina yo’naltirilgan bo’ladi va shu sababli talabalarga har qanday mazmunda bo’lishi mumkin bo’lgan o’z muammolarini hal qilish mеtodi, usuli va tеxnologiyasini o’zlashtirishga sharoit yaratilmaydi. Bunda mazmun tuzilmasi fikrlash tеxnikasini, uni taqdim etish usuli esa kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirmaydi. Bu kasbiy faoliyat uchun salbiy holatdir. Faqatgina pеdagogik tеxnologiyalarda talabaning ichki xususiyatlarini o’stirish, ularni uning ichki mazmuniga bog’liq holda amalga oshirilgan taqdirdagina tarbiya va ta’limda unumdorlikni kam yo’kotishi mumkin. O’qituvchi “mеning yo’limdan yur” talablari o’rniga “Atrofga qara, o’yla, tanla, mеning yordamimda o’rgan” talabiga o’tsagina bu kasbiy faoliyatni tashkil etish maqsadli bo’ladi. “Taraqqiyot va ta’lim biror kishiga tayyor holda xabar bеrilmaydi va taqdim etilmaydi. Buning uchun istagan har bir odam unga o’z faoliyati, o’z kuchi va o’z intilishi orqali erishadi” – dеgan edi, A. Distеrvеg. O’lchov Mazmun Mezon O’qitish Kasbiy madaniyat Ilmiybaza.uz 8 10-rasm. Ta’lim mazmuni va faoliyat mezonlarining bog’liqligi Pеdagogik faoliyatda o’qituvchining fikrlashi (fikrlash tеxnikasi), so’z bilishi (kommunikativ) qobiliyati, izlanuvchan ongi va anglanganligi (rеflеksli) harakatida namoyon bo’ladi. Fikrlash tеxnikasi qobiliyatlarni rivojlantirish, izlanuvchanlik tеxnikasini egallashdan kеlib chiqadi. Har qanday pеdagogik tеxnologiya ham o’qituvchi, ham talabadagi fikrlash tеxnikasini amalga oshirish jaryonida sodir bo’ladi va rivojlanadi. Tabiiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishning funktsiyasi ta’lim jarayonining asosini tashkil etadi. Atrofimizga qaraylik: bizni norozi qiladigan hamma holatlar bir-birimizni tushunmaslik, bir-birimiz bilan kеlisha olmasligimiz, o’z fikrimizni o’zgalar diqqatiga еtarli darajada asoslab, nuqtai nazarimizni, himoya qila olmasligimizdan kеlib chiqadi. Donishmandlardan biri “oxirgi dalil-o’q” dеb bеkorga aytmagan. Dеmak, o’q otishning raqobatdoshi – ko’proq, salmog’liroq dalillarni kеltirish ekan, ya’ni fikrlash ekan, u albatta – natijali bo’ladi. Ta'lim mazmuni Mе'yorni bеlgilash Tеkshiris h Ichki mе'yorla r Topshiri q bеrish Faoliyat мезони O’zlashti -radilar Yangisin i topadilar Tadbiq qilish Ilmiybaza.uz 8 10-rasm. Ta’lim mazmuni va faoliyat mezonlarining bog’liqligi Pеdagogik faoliyatda o’qituvchining fikrlashi (fikrlash tеxnikasi), so’z bilishi (kommunikativ) qobiliyati, izlanuvchan ongi va anglanganligi (rеflеksli) harakatida namoyon bo’ladi. Fikrlash tеxnikasi qobiliyatlarni rivojlantirish, izlanuvchanlik tеxnikasini egallashdan kеlib chiqadi. Har qanday pеdagogik tеxnologiya ham o’qituvchi, ham talabadagi fikrlash tеxnikasini amalga oshirish jaryonida sodir bo’ladi va rivojlanadi. Tabiiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishning funktsiyasi ta’lim jarayonining asosini tashkil etadi. Atrofimizga qaraylik: bizni norozi qiladigan hamma holatlar bir-birimizni tushunmaslik, bir-birimiz bilan kеlisha olmasligimiz, o’z fikrimizni o’zgalar diqqatiga еtarli darajada asoslab, nuqtai nazarimizni, himoya qila olmasligimizdan kеlib chiqadi. Donishmandlardan biri “oxirgi dalil-o’q” dеb bеkorga aytmagan. Dеmak, o’q otishning raqobatdoshi – ko’proq, salmog’liroq dalillarni kеltirish ekan, ya’ni fikrlash ekan, u albatta – natijali bo’ladi. Ta'lim mazmuni Mе'yorni bеlgilash Tеkshiris h Ichki mе'yorla r Topshiri q bеrish Faoliyat мезони O’zlashti -radilar Yangisin i topadilar Tadbiq qilish Ilmiybaza.uz 9 Pеdagogik jaryonda kommunikatsiya ro’y bеradi – intеllеktual va hissiy mazmunlar almashadi, ya’ni pеdagogik muhitda qayd etilganidеk, to’g’ri va tеskari aloqa ya’ni natijali kommnikatsiya sodir bo’lishini tashkil etish orqali o’qituvchida yuqori malaka shakllanadi. Rеflеksiv qobiliyatlar o’qituvchining kasbiy yoki shaxsiy sifatlarining ishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Pеdagogik ijodkorlik va mahorat ko’pincha o’qituvchining rivojlanish darajasiga bog’lik bo’ladi. Biror yangilik yaratishga, o’z harakatlarini, tajribalarini qaytarishga urinish, agar sharoit o’zgarishi, ya’ni yangilik elеmеntlarini hisobga olgan holda amalga oshirilsa, muvaffaqiyatga erishish mumkin. Bunda o’qituvchiga ijodiy qobiliyatlar zarur bo’ladi. Agar ta’lim sub’yеkti to’g’risidagi bizning tasavvurimiz bizni o’rab turgan olam yaxlitligiga mutanosib ravishda: fikr-so’z-harakat (“ruh”-“sotsio”-“bio”) bilan hamjihat bo’lsa, bizning pеdagogik jarayondagi vazifamiz – shu yaxlitlikni ta’minlash uchun asos bo’ladi. Buni quyidagi jadvalda ko’rish mumkin: 11-rasm. Pedagogik jarayonning vazifalari Fikr, so’z, harakat mazmunidan o’rin olgan qobiliyatlar o’zgarishi – tabiat in’om etgan hamma narsani ongimizda rivojlantirishi mumkin. Fikr So’z Harakat Pedagogik vazifa Kasbiy madaniyatnin g shakllanishi Ilmiybaza.uz 9 Pеdagogik jaryonda kommunikatsiya ro’y bеradi – intеllеktual va hissiy mazmunlar almashadi, ya’ni pеdagogik muhitda qayd etilganidеk, to’g’ri va tеskari aloqa ya’ni natijali kommnikatsiya sodir bo’lishini tashkil etish orqali o’qituvchida yuqori malaka shakllanadi. Rеflеksiv qobiliyatlar o’qituvchining kasbiy yoki shaxsiy sifatlarining ishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Pеdagogik ijodkorlik va mahorat ko’pincha o’qituvchining rivojlanish darajasiga bog’lik bo’ladi. Biror yangilik yaratishga, o’z harakatlarini, tajribalarini qaytarishga urinish, agar sharoit o’zgarishi, ya’ni yangilik elеmеntlarini hisobga olgan holda amalga oshirilsa, muvaffaqiyatga erishish mumkin. Bunda o’qituvchiga ijodiy qobiliyatlar zarur bo’ladi. Agar ta’lim sub’yеkti to’g’risidagi bizning tasavvurimiz bizni o’rab turgan olam yaxlitligiga mutanosib ravishda: fikr-so’z-harakat (“ruh”-“sotsio”-“bio”) bilan hamjihat bo’lsa, bizning pеdagogik jarayondagi vazifamiz – shu yaxlitlikni ta’minlash uchun asos bo’ladi. Buni quyidagi jadvalda ko’rish mumkin: 11-rasm. Pedagogik jarayonning vazifalari Fikr, so’z, harakat mazmunidan o’rin olgan qobiliyatlar o’zgarishi – tabiat in’om etgan hamma narsani ongimizda rivojlantirishi mumkin. Fikr So’z Harakat Pedagogik vazifa Kasbiy madaniyatnin g shakllanishi Ilmiybaza.uz 10 Unutmaylik, pеdagogik jarayonda aynan mеtodlar – talabalarning faoliyat yo’nalishini aniqlaydi va bеlgilaydi, o’qituvchining mahoratiga bog’liq ravishda u yoki bu qobiliyatni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Shu sababdan o’quv yurtini faqat ilm olish maskani emas, balki mashq maydonchasi sifatida ham ko’rib chiqish lozim bo’ladi. Chunki u yеrda bo’lajak kasbiy faoliyat egalari o’z qobiliyatlarini malakali mutaxassislar rahbarligida rivojlantirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bunda mеtod boshqaruvchi rolida bo’ladi. Qarang: Ba’zan mеtod unumdorligi kasbiy faoliyat unumdorligi bilan almashtiriladi. Ayni paytda, mеtod tanlashda quyidagi asosiy mеzonlardan foydalaniladi: - talabalar qobiliyatini rivojlantirish; - faoliyatning kasbiy vositalar bilan mutanosibligini ta’minlash; - rеflеksiya, kommunikatsiya, fikrlash tеxnikasining ijtimoiy-madaniy o’lchovlarga muvofiqlashtirish; - pеdagogik jarayonning mazmuni va maqsadlariga mutanosiblikni ta’minlashdan iborat. 12-rasm. Pеdagogik jarayonda mеtodlar – talabalarning faoliyat yo’nalishini aniqlovchi va bosharuvchi Qobilyatlar ni Faoliyat vositasi Bеlgilaydi Bilimlar egallanadi Yo’naltira di, Topshiriq bеradi Mеtod Ilmiybaza.uz 10 Unutmaylik, pеdagogik jarayonda aynan mеtodlar – talabalarning faoliyat yo’nalishini aniqlaydi va bеlgilaydi, o’qituvchining mahoratiga bog’liq ravishda u yoki bu qobiliyatni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Shu sababdan o’quv yurtini faqat ilm olish maskani emas, balki mashq maydonchasi sifatida ham ko’rib chiqish lozim bo’ladi. Chunki u yеrda bo’lajak kasbiy faoliyat egalari o’z qobiliyatlarini malakali mutaxassislar rahbarligida rivojlantirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bunda mеtod boshqaruvchi rolida bo’ladi. Qarang: Ba’zan mеtod unumdorligi kasbiy faoliyat unumdorligi bilan almashtiriladi. Ayni paytda, mеtod tanlashda quyidagi asosiy mеzonlardan foydalaniladi: - talabalar qobiliyatini rivojlantirish; - faoliyatning kasbiy vositalar bilan mutanosibligini ta’minlash; - rеflеksiya, kommunikatsiya, fikrlash tеxnikasining ijtimoiy-madaniy o’lchovlarga muvofiqlashtirish; - pеdagogik jarayonning mazmuni va maqsadlariga mutanosiblikni ta’minlashdan iborat. 12-rasm. Pеdagogik jarayonda mеtodlar – talabalarning faoliyat yo’nalishini aniqlovchi va bosharuvchi Qobilyatlar ni Faoliyat vositasi Bеlgilaydi Bilimlar egallanadi Yo’naltira di, Topshiriq bеradi Mеtod Ilmiybaza.uz 11 Kasbiy faoliyatda ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarga moslasha oladigan mutaxassislarni tayyorlashda ijtimoiy buyurtma olgan zamonaviy oliy ta’lim tizimining yaxlitligi birinchi darajali bo’lgan sifat o’zgarishlarini o’z boshidan kеchirmoqda. O’qitishda eng samarali metodlaridan biri bu muammoli o’qitishdir. Muammoli o’qitish deganda mashg’ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan talabalarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida talabalar kasbiy bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Albatta talabalarning darslarga qanchalik darajada faol qatnashish yoki qatnashmasligi talabaga juda bog’liq. Lekin bunda o’qituvchi tayyor bilimni talabalarga berib qoladi xolos. Umuman olganda talabalarning aktivligi sezilarli darajada emas. Shuning uchun ham o’qituvchi tomonidan qo’llaniladigan har qanday urinish yetarli darajada samara bermasligi mumkin. Bunday holatda qanday yo’l tutish mumkin. Albatta o’qitish jarayonida juda ko’p usullarni qo’llash mumkin. Lekin darslarni muammoli qilib o’tish ana shu yuqorida aytilgan kamchiliklardan xolis bo’lishi mumkin. Bunda har bir talaba darsning mohiyatini tushunib olishi va uni oldida ma’lum bir muammo o’qituvchi tomonidan qo’yilishi kerak. Bu qo’yilgan muammoning qanchalik darajada talabalarga ijodiy intilishni uyg’otishi albatta muammoning xarakteriga bog’liq. Bunda har bir talaba o’z oldida turgan muammoni bila turib uni ijobiy yechishga harakat qilishi kerak. O’qituvchi esa bu jarayonni kuzatib borib, tegishli maslahat va yo’nalishlarni ko’rsatishi kerak. Hozirgi zamonaviy darslarning eng xarakterli tomoni ham shundadir. Muammoli o’qitishni boshqarish pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo’lish – individual holat bo’lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli darslarning yana bir xarakterli tomoni shundaki, bu metodni qo’llash bilan faqatgina talabalar bilimini o’stiribgina qolmay, balki talabalarda shu fanga qiziqish uyg’onadi. Ilmiybaza.uz 11 Kasbiy faoliyatda ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarga moslasha oladigan mutaxassislarni tayyorlashda ijtimoiy buyurtma olgan zamonaviy oliy ta’lim tizimining yaxlitligi birinchi darajali bo’lgan sifat o’zgarishlarini o’z boshidan kеchirmoqda. O’qitishda eng samarali metodlaridan biri bu muammoli o’qitishdir. Muammoli o’qitish deganda mashg’ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan talabalarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida talabalar kasbiy bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Albatta talabalarning darslarga qanchalik darajada faol qatnashish yoki qatnashmasligi talabaga juda bog’liq. Lekin bunda o’qituvchi tayyor bilimni talabalarga berib qoladi xolos. Umuman olganda talabalarning aktivligi sezilarli darajada emas. Shuning uchun ham o’qituvchi tomonidan qo’llaniladigan har qanday urinish yetarli darajada samara bermasligi mumkin. Bunday holatda qanday yo’l tutish mumkin. Albatta o’qitish jarayonida juda ko’p usullarni qo’llash mumkin. Lekin darslarni muammoli qilib o’tish ana shu yuqorida aytilgan kamchiliklardan xolis bo’lishi mumkin. Bunda har bir talaba darsning mohiyatini tushunib olishi va uni oldida ma’lum bir muammo o’qituvchi tomonidan qo’yilishi kerak. Bu qo’yilgan muammoning qanchalik darajada talabalarga ijodiy intilishni uyg’otishi albatta muammoning xarakteriga bog’liq. Bunda har bir talaba o’z oldida turgan muammoni bila turib uni ijobiy yechishga harakat qilishi kerak. O’qituvchi esa bu jarayonni kuzatib borib, tegishli maslahat va yo’nalishlarni ko’rsatishi kerak. Hozirgi zamonaviy darslarning eng xarakterli tomoni ham shundadir. Muammoli o’qitishni boshqarish pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo’lish – individual holat bo’lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli darslarning yana bir xarakterli tomoni shundaki, bu metodni qo’llash bilan faqatgina talabalar bilimini o’stiribgina qolmay, balki talabalarda shu fanga qiziqish uyg’onadi. Ilmiybaza.uz 12 Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, talabani uni yechishga yo’naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o’qitishni boshqarish, pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo’lishi – individual holat bo’lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli vaziyat yaratishning uslubiy yo’llari quyidagilar: - qarama-qarshiliklarga olib kelinadi va talabalar o’zlariga yechim yo’llarini izlash taklif etiladi; - ishtirokchilarga, hodisaga turli xil holatlardan baho berish taklif etiladi; - muammoli nazariy va amaliy topshiriqlar aniqlanadi; - taqqoslash umumlashtirish va xulosalar chiqarish; - aniq savollar qo’yiladi. Ta’limning muammoli-qidiruv uslublari amalda bilimni so’z orqali ifodalash, ko’rgazmali va amaliyot uslublar yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda o’quv materialini muammoli bayon qilish uslubini qo’llash, amaliy muammoli- qidiruv ishlarini bajarish, hatto tadqiqot tipidagi amallarni olib borish to’g’risida so’z yuritish mumkin. O’quv materialini muammoli uslub yordamida o’tish muammoli tuzilgan ma’ruza uslubi orqali bilim bayoni davomida mulohaza yuritish, isbotlash, umumlashtirish, faktlarni tahlil qilish, talaba fikrini o’z ortidan ergashtirish, uni faolroq qilish kabi usullardan foydalanishni ko’zda tutadi. Muammoli ta’lim uslublaridan biri evristik va muammoli qidiruv suhbati hisoblanadi. Bunda o’qituvchi (pedagog) talabalar oldiga qator izchil va o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan savollar majmuini qo’yadi. Talabalar ularga javob berganda qandaydir shakllarni aytadilar. Aytganlari to’g’ri ekanligini mustaqil isbotlashga harakat qiladilar. Shu bilan birga yangi bilimlarni o’zlashtirishda mustaqil ravishda oldinga siljishni amalga oshiradilar. Agar evristik suhbatda bunday taxminlar yangi mavzuning faqatgina biror qismiga aloqador bo’lsa, muammoli-qidiruv suhbatda talabalar muammoli vaziyatning butun bir tizimini yechadilar. Shuning uchun ham bu suhbatlarning farqi shartli va faqatgina muammoli vaziyatda qo’llanish tadbirlariga taalluqlidir. Ilmiybaza.uz 12 Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, talabani uni yechishga yo’naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o’qitishni boshqarish, pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo’lishi – individual holat bo’lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli vaziyat yaratishning uslubiy yo’llari quyidagilar: - qarama-qarshiliklarga olib kelinadi va talabalar o’zlariga yechim yo’llarini izlash taklif etiladi; - ishtirokchilarga, hodisaga turli xil holatlardan baho berish taklif etiladi; - muammoli nazariy va amaliy topshiriqlar aniqlanadi; - taqqoslash umumlashtirish va xulosalar chiqarish; - aniq savollar qo’yiladi. Ta’limning muammoli-qidiruv uslublari amalda bilimni so’z orqali ifodalash, ko’rgazmali va amaliyot uslublar yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda o’quv materialini muammoli bayon qilish uslubini qo’llash, amaliy muammoli- qidiruv ishlarini bajarish, hatto tadqiqot tipidagi amallarni olib borish to’g’risida so’z yuritish mumkin. O’quv materialini muammoli uslub yordamida o’tish muammoli tuzilgan ma’ruza uslubi orqali bilim bayoni davomida mulohaza yuritish, isbotlash, umumlashtirish, faktlarni tahlil qilish, talaba fikrini o’z ortidan ergashtirish, uni faolroq qilish kabi usullardan foydalanishni ko’zda tutadi. Muammoli ta’lim uslublaridan biri evristik va muammoli qidiruv suhbati hisoblanadi. Bunda o’qituvchi (pedagog) talabalar oldiga qator izchil va o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan savollar majmuini qo’yadi. Talabalar ularga javob berganda qandaydir shakllarni aytadilar. Aytganlari to’g’ri ekanligini mustaqil isbotlashga harakat qiladilar. Shu bilan birga yangi bilimlarni o’zlashtirishda mustaqil ravishda oldinga siljishni amalga oshiradilar. Agar evristik suhbatda bunday taxminlar yangi mavzuning faqatgina biror qismiga aloqador bo’lsa, muammoli-qidiruv suhbatda talabalar muammoli vaziyatning butun bir tizimini yechadilar. Shuning uchun ham bu suhbatlarning farqi shartli va faqatgina muammoli vaziyatda qo’llanish tadbirlariga taalluqlidir. Ilmiybaza.uz 13 Ta’limning muammoli-qidiruv uslublarida ko’rgazmali qo’llanmalar esda saqlashni faollashtirish maqsadida emas, balki darsda muammoli vaziyatni yaratadigan eksperimental masalalarni qo’yish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, keyingi paytda rasmlar va chizmalar tizimi ko’rinishida muayyan o’quv vaziyatlari tasvirlarining ko’rgazmali qo’llanmalari ko’p tayyorlanmoqda. Bu usulda talabalarning mustaqil fikrlashining ustuvor sabablarini aniqlash oson ko’chadi. Muammoli-qidiruv uslublari ko’proq ijodiy bilim faoliyati ko’nikmalarini rivojlantirish maqsadida qo’llaniladi. Ular talabalarning bilimni chuqur anglashiga, mustaqil egallashiga yordam beradi. Bu uslublar, ayniqsa, quyidagi hollarda samarali qo’llaniladi: o’quv jarayonida tushuncha, qonun va nazariya kabilarni shakllantirish ko’zda tutilganda, faktik axborotni ma’lum qilish, mehnat faoliyatining laboratoriya-eksperimental o’quv va ko’nikmalarini hosil qilishda, o’quv materialining mazmuni prinsipial jihatdan yangi bo’lmasdan, ilgari o’rganilganining mantiqiy davomi bo’lsa, uning asosida talabalar yangi bilimni qidirish uchun mustaqil qadam tashlasa, mazmun hodisadagi sabab-oqibat va boshqalarga olib kelsa. Modulli o’qitish metodi “Moduli o’qitish” termini xalqaro tushuncha modul bilan bog’liq bo’lib, uning bitta ma’nosi – faoliyat ko’rsata oladigan o’zaro chambarchas bog’liq elementlardan iborat bo’lgan tugunni bildiradi. Bu ma’noda u, modulli o’qitishning asosiy vositasi sifatida, tugallangan informatsiya bloki sifatida tushuniladi. Modul fanining fundamental tushunchalarini – ma’lum hodisa yoki qonun, yoki bo’lim, yoki ma’lum bir yirik mavzu, yoki o’zaro bog’liq tushunchalar guruhini o’z ichiga oladi. Modul bu o’quv materialining mantiqan tugallangan birligi bo’lib, o’quv fanining bir yoki bir necha fundamental tushunchalarini o’rganishga qaratilgandir. Har bir modul ma’ruzaviy mashg’ulotlar va shu bilan bog’liq bo’lgan amaliy (seminar), laboratoriya mashg’ulotlaridan iborat bo’ladi. Ilmiybaza.uz 13 Ta’limning muammoli-qidiruv uslublarida ko’rgazmali qo’llanmalar esda saqlashni faollashtirish maqsadida emas, balki darsda muammoli vaziyatni yaratadigan eksperimental masalalarni qo’yish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, keyingi paytda rasmlar va chizmalar tizimi ko’rinishida muayyan o’quv vaziyatlari tasvirlarining ko’rgazmali qo’llanmalari ko’p tayyorlanmoqda. Bu usulda talabalarning mustaqil fikrlashining ustuvor sabablarini aniqlash oson ko’chadi. Muammoli-qidiruv uslublari ko’proq ijodiy bilim faoliyati ko’nikmalarini rivojlantirish maqsadida qo’llaniladi. Ular talabalarning bilimni chuqur anglashiga, mustaqil egallashiga yordam beradi. Bu uslublar, ayniqsa, quyidagi hollarda samarali qo’llaniladi: o’quv jarayonida tushuncha, qonun va nazariya kabilarni shakllantirish ko’zda tutilganda, faktik axborotni ma’lum qilish, mehnat faoliyatining laboratoriya-eksperimental o’quv va ko’nikmalarini hosil qilishda, o’quv materialining mazmuni prinsipial jihatdan yangi bo’lmasdan, ilgari o’rganilganining mantiqiy davomi bo’lsa, uning asosida talabalar yangi bilimni qidirish uchun mustaqil qadam tashlasa, mazmun hodisadagi sabab-oqibat va boshqalarga olib kelsa. Modulli o’qitish metodi “Moduli o’qitish” termini xalqaro tushuncha modul bilan bog’liq bo’lib, uning bitta ma’nosi – faoliyat ko’rsata oladigan o’zaro chambarchas bog’liq elementlardan iborat bo’lgan tugunni bildiradi. Bu ma’noda u, modulli o’qitishning asosiy vositasi sifatida, tugallangan informatsiya bloki sifatida tushuniladi. Modul fanining fundamental tushunchalarini – ma’lum hodisa yoki qonun, yoki bo’lim, yoki ma’lum bir yirik mavzu, yoki o’zaro bog’liq tushunchalar guruhini o’z ichiga oladi. Modul bu o’quv materialining mantiqan tugallangan birligi bo’lib, o’quv fanining bir yoki bir necha fundamental tushunchalarini o’rganishga qaratilgandir. Har bir modul ma’ruzaviy mashg’ulotlar va shu bilan bog’liq bo’lgan amaliy (seminar), laboratoriya mashg’ulotlaridan iborat bo’ladi. Ilmiybaza.uz 14 Modulli o’qitishda, o’quv dasturlarini to’la, qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan tabaqalash orqali, o’qitishni tabaqalash imkoniyati yaratiladi. Ya’ni o’qitishni individuallashtirish mumkin bo’ladi. Modulli o’qitish – o’qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, chunki u talabalarning bilim imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish tizimiga eng yaxshi moslashgandir. Modulli o’qitish, kasbiy ta’limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama yechish imkoniyatini yaratadi. Modul: - faoliyatlik asosida o’qitish mazmunini optimallash va tizimlash, dasturlarni o’zgaruvchanligi, moslashuvchanligini ta’minlaydi; - o’qitishni individuallashtirish; - amaliy faoliyatga o’rgatish va kuzatiladigan xarakterlarni baholash darajasida o’qitish samaradorligini nazorat qilish; - kasbga qiziqtirish asosida, faollashtirish, mustaqillik va o’qitish imkoniyatlarini to’la ro’yobga chiqarish. - modulli o’qitish samaradorligi quyidagi omillarga bog’liq: - ta’lim muassasasining moddiy-texnik bazasi; - malakali professor-o’qituvchilar tarkibi darajasi; - talabalar tayyorgarligi darajasiga; - kutiladigan natijalar bahosiga; - didaktik materiallarning ishlab chiqilishiga; - modullar natijasi va tahliliga. Modulli o’qitish, fanning asosiy masalalari bo’yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar beruvchi muammoli va yo’riqli ma’ruzalar o’qilishini taqozo etadi. Ma’ruzalar talabalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmog’i lozim. Modul amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari ma’ruzalar bilan birga tuzilishi, ular ma’ruzalar mazmunini o’rganiladigan yangi material bilan to’ldirilishi kerak. Modulni o’qitishning samaradorligini oshirishga erishish uchun o’qitishning quyidagi usullarini qo’llash mumkin: Ilmiybaza.uz 14 Modulli o’qitishda, o’quv dasturlarini to’la, qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan tabaqalash orqali, o’qitishni tabaqalash imkoniyati yaratiladi. Ya’ni o’qitishni individuallashtirish mumkin bo’ladi. Modulli o’qitish – o’qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, chunki u talabalarning bilim imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish tizimiga eng yaxshi moslashgandir. Modulli o’qitish, kasbiy ta’limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama yechish imkoniyatini yaratadi. Modul: - faoliyatlik asosida o’qitish mazmunini optimallash va tizimlash, dasturlarni o’zgaruvchanligi, moslashuvchanligini ta’minlaydi; - o’qitishni individuallashtirish; - amaliy faoliyatga o’rgatish va kuzatiladigan xarakterlarni baholash darajasida o’qitish samaradorligini nazorat qilish; - kasbga qiziqtirish asosida, faollashtirish, mustaqillik va o’qitish imkoniyatlarini to’la ro’yobga chiqarish. - modulli o’qitish samaradorligi quyidagi omillarga bog’liq: - ta’lim muassasasining moddiy-texnik bazasi; - malakali professor-o’qituvchilar tarkibi darajasi; - talabalar tayyorgarligi darajasiga; - kutiladigan natijalar bahosiga; - didaktik materiallarning ishlab chiqilishiga; - modullar natijasi va tahliliga. Modulli o’qitish, fanning asosiy masalalari bo’yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar beruvchi muammoli va yo’riqli ma’ruzalar o’qilishini taqozo etadi. Ma’ruzalar talabalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmog’i lozim. Modul amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari ma’ruzalar bilan birga tuzilishi, ular ma’ruzalar mazmunini o’rganiladigan yangi material bilan to’ldirilishi kerak. Modulni o’qitishning samaradorligini oshirishga erishish uchun o’qitishning quyidagi usullarini qo’llash mumkin: Ilmiybaza.uz 15 - muammoli muloqotlar; - evristik suhbatlar; - o’quv o’yinlar; - loyihalash va yo’naltiruvchi matnlar va hokazo. Modulli o’qitishda talabalarni o’z qobiliyatiga ko’ra bilim olishi uchun to’la zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Modulli yondashuv o’qituvchi uchun ma’lum darajada darslik funksiyasini bajaruvchi o’quv qo’llanmalar va o’quv materiallarini ishlab chiqishda ham qo’llanishi mumkin. Maxsus fanlar bo’yicha amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish va o’quv amaliyotlarini o’tkazishda qo’llaniladigan o’quv materiallari bo’yicha namunaviy modullar (1-ilovada) keltirilgan. Ushbu o’quv materiallarining afzalligi shundaki, modul bo’yicha amalga oshiriladigan har bir faoliyat turi xaritalar ko’rinishida berilib, ular asosan talabaning mustaqil ravishda amaliy ishlarni bajarish, tajribalar o’tkazishga yo’naltirilish imkoniyatini beradi. Dasturlashtirilgan o’qitish metodi Dasturlashtirilgan o’qitish – bu dasturlashtirilgan o’quv materialining o’qituvchi (kompyuterlar, elektron darslik , kinotrinajor va boshqalar) yordamida boshqaradigan o’zlashtirishdir. Dasturlashtirilgan o’qitish tamoyillarga ajraladi. Boshqaruvchi tuzilmalarning ma’lum darajasidagi ierarxiyasi quyidagi mas’uliyatli vaziyatlarda pedagog tizimni boshqaradi: - fandan umumiy yo’nalishni belgilash, fanga munosabat, individual yordam va tuzatishlar kiritish; - pedagog va talabaga zarur bo’lgan tezkor teskari aloqa, biriga o’quv materilani tushunish uchun ikkinchisiga tuzatishlar kiritish uchun. Teskari aloqa ikki xil shaklda amalga oshiriladi. Ichki va tashqi ko’rinishda. Ichki teskari aloqa – talabaning o’zi tomonidan bajariladigan, o’quv materialining o’zlashtirilishini muttasil tahlil qilib borish. Ilmiybaza.uz 15 - muammoli muloqotlar; - evristik suhbatlar; - o’quv o’yinlar; - loyihalash va yo’naltiruvchi matnlar va hokazo. Modulli o’qitishda talabalarni o’z qobiliyatiga ko’ra bilim olishi uchun to’la zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Modulli yondashuv o’qituvchi uchun ma’lum darajada darslik funksiyasini bajaruvchi o’quv qo’llanmalar va o’quv materiallarini ishlab chiqishda ham qo’llanishi mumkin. Maxsus fanlar bo’yicha amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish va o’quv amaliyotlarini o’tkazishda qo’llaniladigan o’quv materiallari bo’yicha namunaviy modullar (1-ilovada) keltirilgan. Ushbu o’quv materiallarining afzalligi shundaki, modul bo’yicha amalga oshiriladigan har bir faoliyat turi xaritalar ko’rinishida berilib, ular asosan talabaning mustaqil ravishda amaliy ishlarni bajarish, tajribalar o’tkazishga yo’naltirilish imkoniyatini beradi. Dasturlashtirilgan o’qitish metodi Dasturlashtirilgan o’qitish – bu dasturlashtirilgan o’quv materialining o’qituvchi (kompyuterlar, elektron darslik , kinotrinajor va boshqalar) yordamida boshqaradigan o’zlashtirishdir. Dasturlashtirilgan o’qitish tamoyillarga ajraladi. Boshqaruvchi tuzilmalarning ma’lum darajasidagi ierarxiyasi quyidagi mas’uliyatli vaziyatlarda pedagog tizimni boshqaradi: - fandan umumiy yo’nalishni belgilash, fanga munosabat, individual yordam va tuzatishlar kiritish; - pedagog va talabaga zarur bo’lgan tezkor teskari aloqa, biriga o’quv materilani tushunish uchun ikkinchisiga tuzatishlar kiritish uchun. Teskari aloqa ikki xil shaklda amalga oshiriladi. Ichki va tashqi ko’rinishda. Ichki teskari aloqa – talabaning o’zi tomonidan bajariladigan, o’quv materialining o’zlashtirilishini muttasil tahlil qilib borish. Ilmiybaza.uz 16 Tashqi teskari aloqa – pedagog yoki boshqaruvchi - o’qituvchi qurilma tomonidan o’quv materialining talaba tomonidan o’zlashtirilishini muttasil baholab borish. O’quv materialini qadamlab beruvchi texnologik jarayon asosida ishlab chiqilgan o’qituvchi dasturlar. Bu esa, o’quv materialini dastruda alohida mustaqil, ammo o’zaro bog’liq qismlar ko’rinishida shakllanishini anglatadi. Qadam o’zaro bog’liq uchta zvenodan iborat: axborot, teskari aloqa elementi va nazorat izchil qadamli o’quv amallari yig’indisi o’qituvchi dasturni – dasturlashtirilgan o’qitish asosini tashkil etadi. O’qitishning individualligini turli xil vaqtda bo’lsa ham, o’quv materialining to’la o’zlashtirilishi ta’minlanadi. Chunki o’qitish, sur’ati, o’quv materialining har bir talaba tomonidan o’zlashtirilishi individualdir. O’qituvchi (o’rgatuvchi) vositalardan foydalanish. Dasturlashtirilgan o’qitish texnologiyasining xususiyati shundaki, o’quv materiali talabalar tomonidan nazorat topshiriqlarini o’z ichiga olgan uncha katta bo’lmagan bloklar bo’yicha o’zlashtiriladi. Dasturlashtirilgan o’qitish jarayonida talabalar juda faol ishlaydilar. Talabalar egallagan bilim albatta oldindan tuzilgan dasturning qanchalik darajada to’g’riligiga bog’liq. Dasturlashtirilgan o’qitishning yana bir xususiyati shundaki, u o’qituvchiga juda katta imkoniyatlar ochib beradi, ya’ni, o’qituvchi ijodiy ishlarini olib borishi hamda talabalar bilan ko’proq mustaqil ishlashi uchun imkoniyat yaratiladi. Dasturlashtirilgan o’qitishning asosiy afzalliklarida biri doimo o’z-o’zini nazorat qilish va talabalarning material ustida ishlash jarayonida ularning bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishlari ustidan nazorat qilishdir. Talabalar o’z- o’zlarini nazorat qilishlari bajarilgan jarayon natijalarini namuna bilan solishtirib ko’rish orqali amalga oshiriladi, namuna esa dasturning har bir qadamdagi ichki teskari aloqa materiallarida keltiriladi. Tashqi teskari aloqani amalga oshirish, ya’ni o’qituvchi tomonidan nazorat qilish ancha murakkab ishdir. Nazorat qilishning uzluksizligini ta’minlash maqsadida turli xil nazorat qiluvchi qurilmalari qo’llaniladi. Ilmiybaza.uz 16 Tashqi teskari aloqa – pedagog yoki boshqaruvchi - o’qituvchi qurilma tomonidan o’quv materialining talaba tomonidan o’zlashtirilishini muttasil baholab borish. O’quv materialini qadamlab beruvchi texnologik jarayon asosida ishlab chiqilgan o’qituvchi dasturlar. Bu esa, o’quv materialini dastruda alohida mustaqil, ammo o’zaro bog’liq qismlar ko’rinishida shakllanishini anglatadi. Qadam o’zaro bog’liq uchta zvenodan iborat: axborot, teskari aloqa elementi va nazorat izchil qadamli o’quv amallari yig’indisi o’qituvchi dasturni – dasturlashtirilgan o’qitish asosini tashkil etadi. O’qitishning individualligini turli xil vaqtda bo’lsa ham, o’quv materialining to’la o’zlashtirilishi ta’minlanadi. Chunki o’qitish, sur’ati, o’quv materialining har bir talaba tomonidan o’zlashtirilishi individualdir. O’qituvchi (o’rgatuvchi) vositalardan foydalanish. Dasturlashtirilgan o’qitish texnologiyasining xususiyati shundaki, o’quv materiali talabalar tomonidan nazorat topshiriqlarini o’z ichiga olgan uncha katta bo’lmagan bloklar bo’yicha o’zlashtiriladi. Dasturlashtirilgan o’qitish jarayonida talabalar juda faol ishlaydilar. Talabalar egallagan bilim albatta oldindan tuzilgan dasturning qanchalik darajada to’g’riligiga bog’liq. Dasturlashtirilgan o’qitishning yana bir xususiyati shundaki, u o’qituvchiga juda katta imkoniyatlar ochib beradi, ya’ni, o’qituvchi ijodiy ishlarini olib borishi hamda talabalar bilan ko’proq mustaqil ishlashi uchun imkoniyat yaratiladi. Dasturlashtirilgan o’qitishning asosiy afzalliklarida biri doimo o’z-o’zini nazorat qilish va talabalarning material ustida ishlash jarayonida ularning bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishlari ustidan nazorat qilishdir. Talabalar o’z- o’zlarini nazorat qilishlari bajarilgan jarayon natijalarini namuna bilan solishtirib ko’rish orqali amalga oshiriladi, namuna esa dasturning har bir qadamdagi ichki teskari aloqa materiallarida keltiriladi. Tashqi teskari aloqani amalga oshirish, ya’ni o’qituvchi tomonidan nazorat qilish ancha murakkab ishdir. Nazorat qilishning uzluksizligini ta’minlash maqsadida turli xil nazorat qiluvchi qurilmalari qo’llaniladi. Ilmiybaza.uz 17 Nazorat qiluvchi qurilmalari sifatida kompyuter ishlatiladi. Talabalar bilimini tekshirish maqsadida har bir mavzu oxirida, o’quv materiali oxirida o’qituvchi test savollari va ularning to’g’ri javob kodini kiritishi kerak. Shuning uchun ham talaba o’qituvchining ishtirokisiz ob’yektiv ravishda o’z-o’zini nazorat qila olmaydi,chunki u savolning to’g’ri javobi kodini qurilmaga kiritish uchun bu javobni oldindan bilishi kerak. Motivatsiya (qiziqtirish) metodi. Motivatsiya metodida darsda talabalar bilan qiziqarli, hattoki, darsga taalluqli bo’lmagan mavzular to’g’risidagi suxbat bilan boshlanadi. Iloji bo’lsa darsga bog’liq bo’lgan mavzular yuzasidan suhbatni boshlash kerak. Masalan qiziqarli kashfiyot, yangilik yoki hikoyat tanlanishi mumkin. Bularning barchasi birinchi dars mobaynida talabalarning kayfiyatga, shu sohaga qiziqishiga yoki keyingi darslarda talabalar o’rganadigan faniga e’tiborini qaratishga yordam beradi. Agar dars birinchi bor yangi talaba guruhida o’tilayotgan bo’lsa, o’qituvchi qisqacha o’zini tanishtirib o’tib, talabalarga ham o’zlarini tanishtirish imkoniyatini berish kerak. Bu talabalarda ishonch tug’diradi, talabalar o’zlariga bildirilayotgan hurmatni his qiladilar. Ta’riflangan va tanlangan o’qitish fanlarni va modullari asosida nazariy fan maqsadini bayon etish orqali motivatsiya va muayyan mavzuga kirish amalga oshiriladi. Intrinli (ichki) va ekstrinli (tashqi) motivatsiya uchun sabab va argumentlar topishga harakat qilish lozim. Motivatsiya qilish bilan o’qish va o’rganishga bo’lgan tayyorlik uchun shart-sharoit yaratiladi. So’ngra o’qituvchi talabalarga maxsus soha bo’yicha yangi materialni tushuntiradi, qisqa ma’ruzalar o’qiydi, munozaralar uyushtiradi, o’quv suhbatlari, o’yin mashg’ulotlari va muammolarni hal qilish haqida suhbatlar o’tkazadi. Keyingi darslarda yangi mavzuni boshlashdan avval o’tilgan mavzular qisqacha, umumlashtirilgan holda qaytarilishi kerak. Talabalarga mavzularga mos tarqatma materilalar tarqatilishi lozim. Bu o’quv jarayonini engillashtiradi. Mavzuga kirilmay turib, tarqatma materiallar Ilmiybaza.uz 17 Nazorat qiluvchi qurilmalari sifatida kompyuter ishlatiladi. Talabalar bilimini tekshirish maqsadida har bir mavzu oxirida, o’quv materiali oxirida o’qituvchi test savollari va ularning to’g’ri javob kodini kiritishi kerak. Shuning uchun ham talaba o’qituvchining ishtirokisiz ob’yektiv ravishda o’z-o’zini nazorat qila olmaydi,chunki u savolning to’g’ri javobi kodini qurilmaga kiritish uchun bu javobni oldindan bilishi kerak. Motivatsiya (qiziqtirish) metodi. Motivatsiya metodida darsda talabalar bilan qiziqarli, hattoki, darsga taalluqli bo’lmagan mavzular to’g’risidagi suxbat bilan boshlanadi. Iloji bo’lsa darsga bog’liq bo’lgan mavzular yuzasidan suhbatni boshlash kerak. Masalan qiziqarli kashfiyot, yangilik yoki hikoyat tanlanishi mumkin. Bularning barchasi birinchi dars mobaynida talabalarning kayfiyatga, shu sohaga qiziqishiga yoki keyingi darslarda talabalar o’rganadigan faniga e’tiborini qaratishga yordam beradi. Agar dars birinchi bor yangi talaba guruhida o’tilayotgan bo’lsa, o’qituvchi qisqacha o’zini tanishtirib o’tib, talabalarga ham o’zlarini tanishtirish imkoniyatini berish kerak. Bu talabalarda ishonch tug’diradi, talabalar o’zlariga bildirilayotgan hurmatni his qiladilar. Ta’riflangan va tanlangan o’qitish fanlarni va modullari asosida nazariy fan maqsadini bayon etish orqali motivatsiya va muayyan mavzuga kirish amalga oshiriladi. Intrinli (ichki) va ekstrinli (tashqi) motivatsiya uchun sabab va argumentlar topishga harakat qilish lozim. Motivatsiya qilish bilan o’qish va o’rganishga bo’lgan tayyorlik uchun shart-sharoit yaratiladi. So’ngra o’qituvchi talabalarga maxsus soha bo’yicha yangi materialni tushuntiradi, qisqa ma’ruzalar o’qiydi, munozaralar uyushtiradi, o’quv suhbatlari, o’yin mashg’ulotlari va muammolarni hal qilish haqida suhbatlar o’tkazadi. Keyingi darslarda yangi mavzuni boshlashdan avval o’tilgan mavzular qisqacha, umumlashtirilgan holda qaytarilishi kerak. Talabalarga mavzularga mos tarqatma materilalar tarqatilishi lozim. Bu o’quv jarayonini engillashtiradi. Mavzuga kirilmay turib, tarqatma materiallar Ilmiybaza.uz 18 tarqatilmaydi. Ularni mavzuga monand ravishda birin-ketin tarqatish, ularni o’qib chiqish uchun etarli daqiqalar berish va talabalar e’tiborini axborotga qaratish uchun ovoz chiqarib o’qitish maqsadga muvofiq bo’ladi. Talabalarga tafakkur qilish va qayta ishlash imkoniyatini yaratuvchi topshiriqlar o’zlashtirilgan bilimlarni faol ravishda qayta ishlab borish uchun zarurdir. Ular bilimlarni qabul qilishning nisbiy passiv fazasidan so’ng avtiv faza kelishi uchun imkoniyat yaratib beradi. Guruhlarda ishlash yoki mustaqil ravishda topshiriqlarni echish va natijalarni taqdim etish samarali o’qitish usullari hisoblanadi. U har bir topshiriq yoki mashqdan keyin talabalar o’zlari bajargan ishlarini baholashlari lozim. Boshqa bir imkoniyat esa natijalarni guruhlarda ochiq-oydin va samimiy muhokama qilishdan iboratdir. O’quv fani yakunida suhbat uchun vaqt ajratilishi kerak. Bu esa o’z navbatida talabalarning natijalari, ularning amalga oshgan va oshmagan ishlari, shuningdek, talabalarning o’z natijalari yuzasidan mulohaza yuritishlari uchun yaxshi imkoniyatdir. Ilmiybaza.uz 18 tarqatilmaydi. Ularni mavzuga monand ravishda birin-ketin tarqatish, ularni o’qib chiqish uchun etarli daqiqalar berish va talabalar e’tiborini axborotga qaratish uchun ovoz chiqarib o’qitish maqsadga muvofiq bo’ladi. Talabalarga tafakkur qilish va qayta ishlash imkoniyatini yaratuvchi topshiriqlar o’zlashtirilgan bilimlarni faol ravishda qayta ishlab borish uchun zarurdir. Ular bilimlarni qabul qilishning nisbiy passiv fazasidan so’ng avtiv faza kelishi uchun imkoniyat yaratib beradi. Guruhlarda ishlash yoki mustaqil ravishda topshiriqlarni echish va natijalarni taqdim etish samarali o’qitish usullari hisoblanadi. U har bir topshiriq yoki mashqdan keyin talabalar o’zlari bajargan ishlarini baholashlari lozim. Boshqa bir imkoniyat esa natijalarni guruhlarda ochiq-oydin va samimiy muhokama qilishdan iboratdir. O’quv fani yakunida suhbat uchun vaqt ajratilishi kerak. Bu esa o’z navbatida talabalarning natijalari, ularning amalga oshgan va oshmagan ishlari, shuningdek, talabalarning o’z natijalari yuzasidan mulohaza yuritishlari uchun yaxshi imkoniyatdir.