Tálim mazmunı (didaktika) haqqında túsinik Reje: 1. Tálim processi oqıtıw hám oqıw. 2. Bilimlendiriw processler subiektleriniń baylanıs forması sıpatında tálim processiniń mánisi. 3. Tálim formaları alardıń qásiyetleri belgileri hám funkciyalari. " Óz ǵárezsiz pikirine iye bolǵan, óz kúshine, ózi tańlaǵan joldıń tuwrılıǵına ısengen insan mudami keleshekke isenim menen qaraydı. Ol jámiyettegi pikirler xilma - xilligidan cho'chimaydi, bálki zamanagóy bilim hám filosofiyalıq qarawlarǵa, turmıs haqıyqatına súyengen halda hár qanday nápsiqaw niyet, abay hám umtılıwlardı áshkaralawǵa ılayıq boladı". I. A. Karimov. Didaktika ne? Ol pedagogikanıń qanday tarawı menen shuǵıllanadı? Bilim procesiniń ilimiy, teoriyalıq, stilistik hám ámeliy tiykarların, yaǵnıy tálim, bilim beriw, oqıtıw teoriyası menen pedagogikanıń ǵárezsiz bólimi didaktika- tálim teoriyası shuǵıllanadı. Tálim - insaniyat tájiriybesiniń málim táreplerin, yaǵnıy oqıwshılar social rawajlanıwınıń házirgi talaplarına muwapıq dárejede bilim hám tárbiyaǵa ıyelewlerin támiyinleytuǵın iskerlik bolıp tabıladı. Oqıtıwshı tálim processinde tek bilim beriw menen shegaralanmaydi, bálki bul processda oqıwshı, studentke tásir kórsetedi, bul bolsa olardıń bilim alıwların jáne de aktivlestiredi, nátiyjede oqıwshı tálim procesiniń aktiv qatnaschisiga aylanadı. Tálim degi tabıslar áwele oqıtıwshına baylanıslı. Qánige retinde óz pánin tereń biliwi, pedagogikalıq baylanıs ustası bolıw psixologiyalıq - pedagogikalıq hám stilistik bilim hám ilmiy tájriybelerdi iyelewi, xar qıylı pedagogikalıq jaǵdaylardı asıǵıslıq menen úyreniw hám bahalaw, pedagogikalıq tásir kórsetiwdiń maqul túsetuǵın usıl hám quralların tańlay alıw qábiletine ıyelew kerek. Tálim procesi- maǵlıwmat mazmunı hám de oǵan tiyisli iskerlik usılların oqıwshılardıń ózlestiriwi ushın oqıtıw hám oqıw xızmetleriniń real baylanıslashuvi, sebebiyatli baylanısıwı, bir-birine muwapıqlashuvi tiykarında tálimdiń aktlar, zvenolar, cikller formasında mákan hám zamande háreketlenetuǵın maqsetke muwapıq shirkat iskerligi bolıp tabıladı[1]. Tálimdiń tiykarǵı wazıypaları shaxstı ilimiy bilimler, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler menen qurallandırıwdan ibarat. Tálim insan biliw iskerliginiń bir túri retinde bir neshe mánisti ańlatadı, yaǵnıy tálim alıwshılarda bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler payda etiw, olarda dúńyaǵa kózqaras, pikir hám ıqtıqatlardı qáliplestiriw hám de olardıń qábiletlerin ósiriw bolıp tabıladı. Tálim arqalı jetkinshekke insaniyat tájiriybesi arqalı tóplanǵan bilimler beriledi, zárúrli kónlikpe hám ilmiy tájriybeler hám de ıqtıqatlar qáliplestiredi. Tálim oqıtıwshı hám oqıwshılardıń birgeliktegi iskerligi bolıp, ol óz-ara xarakterge iye, yaǵnıy ol jaǵdayda eki tárep oqıtıwshı hám oqıwshı aktiv qatnas etedi. Oqıtıwshı anıq maqsetti gózlep, joba hám programma tiykarında bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi sińiredi, oqıwshı bolsa onı aktiv ózlestirip aladı. Bildiriw, biliw quramalı, qıyın, qarama-qarsılıqlı process bolıp tabıladı. Bul processda insan psixikasiga tiyisli sezim, aqıl tassavvur hám oylaw sıyaqlı processler aktiv qatnas etedi hám zárúrli rol oynaydı. Tálim beriw, jaslarǵa bilim beriw, olarda kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi payda etiw, yaǵnıy haqıyqatlardı ocha alıwǵa ılayıq bolǵan saldamlı logikalıq oylawdı tárbiyalaw bolıp tabıladı. Oqıtıwshı, oqıwshı hám studentler degi pikirlew processni tuwrı jolǵa salıw ushın ámeliyat hár qanday biliwdiń negizi bolıp tabıladı, degen qaǵıydanı esapqa alıw zárúr. Tálimde oqıtıwshı bilim beriw menen sheklenmeydi, ol oqıwshılardıń pikirlew iskerligine de basshılıq etedi, oqıwshılarda ishdagi ǵárezsizlik, dóretiwshilik qábiletlerin o'stiradi hám nátiyjede úyrenilip atırǵan zattıń sanalı túrde ózlestirip alıwǵa eriwiladi, materialdı aqıl etiwleri hám túsinip alıwları menen birge, onı puqta este saqlap qalıwları tuwrısında da ǵamxorlıq etedi. Oqıtıwshı oqıwshı - studenttiń biliw xızmetlerin shólkemlestiriw maqsetinde oqıw islerdi alıp barar eken, áwele tálim procesi arqalı úsh wazıypanı, yaǵnıy bilim beriw arqalı úsh maqsetti sheshiw kerekligin unutpasligi kerek. Bul maqsetler oqıtıwshı hám oqıwshılar iskerligin birlestiradi. 1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset - oqıw materialınıń mazmunın biliw, yaǵnıy bul pánge tiyisli ilimiy bilimlerdi ózlestiriw hám ámeliyatqa nátiyjeni ámelde qollanıw ete aldılarr. 2. Tárbiyalıq maqset - pán tiykarların ózlestiriw arqalı onıń mazmunında jatqan ideyalar, dúńyaǵa kózqaraslar tásirinde óziniń jeke sapaların, isenim - ıqtıqatların qáliplestiriw bolıp tabıladı. 3. Rawajantiruvchi maqset - tálim procesi tásirinde shaxstıń intellektual kámalatini, biliw qábiletin, oqıwǵa, miynetke bolǵan munosa-batini rawajlandırıwdan ibarat. Bul maqsetlerdi ámelge asırıw nátiyjesinde oqıwshı - studentte ózbetinshe islew uqıpı payda boladı. Onı oylawǵa uyretedi, tálim processinde oylaw húkimranlıq etedi. Házirgi zaman pedagogikasında didaktikaga tálim hám bilim beriw teoriyası menen shuǵıllanatuǵın bólek tarawdıń retinde qaraladı. Tálim mazmunın aniklash, tálim procesi nizamlıqların ashıw hám de oqıtıwdıń eń natiyjelili usıl hám jolların tabıw didaktikaning tiykarǵı máseleleri bolıp tabıladı. Didaktikaning mánisin belgilew, baǵdarın anıqlawda filosofiyalıq -teoriyalıq tıykardıń ornı úlken. Uzaq waqıt dawamında marksizm-leninizm didaktikaning rawajlanıw baǵdarın belgilep beretuǵın metodologik tiykar dep qaray kelindi. Lekin usı táliymattıń ilimiy tiykarları puch, jámiyet hám tábiyaat rawajlanıwı nizamlıqların tuwrı hám de qalıs kórsetiw múmkinshiliginen juda bolǵan tárepkash (tendensioz) qaraw ekenligi málim bo'lgach, oǵan tayanish múmkin bolmay qaldı. Keyingi waqıtta, sóz filosofiyasına milliy didaktikaning metodologik hasası retinde qaralıp atır. Sebebi álemdiń yaralish, rawajlanıw nizamlıqları, insannıń biliw múmkinshilikleri, bilimdiń shaxs kámalı degi, ózin ańǵarıw boyınsha ornı sıyaqlı tárepler áne sol filosofiyalıq tıykarǵa tayanilgandagina túsinikli tárzde anıqlama bernishi múmkinligi ańlap yetildi. Sóz filosofiyası tálim álemdi biliwdiń quralı ekenligin, biliw procesiniń cheki joq, biraq insan biliwi múmkin bolǵan bilimler sheklengenligin kórsetiwi menen dıqqatqa ılayıq. Didaktika ulıwma psixologiya, oqıtıw psixologiyasi hám de biliw teoriyası menen tıǵız baylanıslı. Bul pánlerdiń hár biri balanıń biliw iskerligi jáne onı ámelge asırilish procesi tuwrısında bólek bilim beredi. Tálim mazmunı hám usılların belgilew boyınsha da usı baylanıslılıq úlken áhmiyetke iye. Didaktika hár qanday bólek predmetti oqıtıw jáne onıń mazmunın tayın etiw nizamlıqların anıqlaytuǵın pán retinde tálim hám bilim jumısların nátiyjeli shólkemlestiriwdiń ulıwma usılların belgilep beriwi kerek. Áyne waqıtta, bólek predmetlerdi oqıtıw metodikası mektep ámeliyatınıń anıq tájiriybelerinen kelip shıqqanlıǵı ushın didaktikaning principlerı tálim processinde ushraytuǵın hár túrlı ayrıqsha hádiyselerdiń ayriqshalıǵın esapqa alǵan halda dúziledi. Ózbek milliy pedagogikası tariyxında da didaktikaning tiykarǵı qásiyetlerin sáwlelendiriwge arnalǵan kóplegen izertlewler bar. Eger turkiy oyshıllardıń dóretpelerinde didaktika házirgi at menen atalmagan bolsada, lekin olar tálim procesiniń nizamlıqların belgilewi, onı shólkemlestiriwdiń jol-jobaların kórsetiwi tárepinen kútá úlken áhmiyetke iye. Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ahmad alFarg'oniy, Marg'inoniy, Davoniy, Alisher Navaiy, Munis sıyaqlı oyshıllardıń tálimdi uyushtirish, onıń natiyjeliligin asırıw, oqıtıw processinde oqıtıwshı hám oqıwshı munasábetleri boyınsha qarawları jáhán ped. rawajlanıwınıń ayriqsha basqıshın quraydı. Arnawlı bir jas daǵı balalardı jámáát formasında bir orında oqıtıwdıń natiyjeliligi dáslepki bar Ibn Sino tárepinen kórsetip berilgen bolsa, muǵallımdıń ózinde iygilikli insaniy sapalar bolmasa, balalarda bunday hislatlarni qáliplestiriw múmkin emesligi Navaiy dóretpelerinde sawlelengen. Marg'inoniy bolsa, bilimlerdi ózlestiriw maydanınan ulıwma usınıslar beripgine qalmay, úyrenilgen túsiniklerdi balalar yadında uzaǵıraq saklash maydanınan anıq metodikalıq usıllar da usınıs etken. Ózbek milliy didaktikasining qáliplesiwinde jadidchilik háreketi, atap aytqanda, Jaqtılandırǵanqori Abdurashidxonov, Abduqo bolıp tabıladı Sol kuriy, A. Ibodiyev, M. Salamatiy, A. Avloniy, S. Saidazizov, R. Yusufbekov sıyaqlı bilimparvar-pedagoglardıń iskerligi bólek zárúrli basqısh boldı. 20 -ásir baslarında payda bolǵan jadidchilik turkiy xalıqlardıń kad. shonu shuxratini qayta tiklew ushın onı bilimli etiwden ózge jol yo'kligini tuwrı belgiledi. Jáhán ped. sining eń sońǵı yutuklaridan xabarlı bolǵan, áyne waqıtta tálimdi shólkemlestiriwde kóp ásirlik milliy tájiriybelerdi esapqa alǵan, didaktikaning metodologik hasası retinde islamıy ıqtıqattı belgilegen jadidlar o'qi-tıs boyınsha joqarı nátiyjelerge eristiler. Jadid oyshıllar tálimdi uyushtirishning ámeliy tárepleri b-ngina shuǵıllanıp qalmay, onıń teoriyalıq máselelerin de izertlew etkenliklari dıqqatqa ılayıq. Jadidlarning didaktik karashlari olardıń kóplegen pedagogikalıq dóretpeleri, darelik hám qóllanbalarında sawlelengen. Turkistonda Okt. awdarıspaǵı sebepli qarar tapqan kebirolar zamaninde didaktika avtoritar ped. dıń bir tarmaǵı retinde derlik bárháma tárbiyaǵa qarsı qoyıp kelindi. Milliy tájiriybelerge tayanmagan, tálim procesiniń mazmunın jańalawǵa uqıplı bolmaǵan, mektep didaktikasini ideologiya zug'umidan qutıltıra almaǵan sotsialistok ped. onıń sırtqı táreplerin párdazlap, yaltiratib kórsetiwge bólek itibar berdi. Hár túrli usıllar oylap tapildi, kópden-kóp „ilg'or“ tájiriybeler yoyildi. Lekin tálimde kutilgan nátiyjege eriwilmadi. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriwtandan keyin ózbek ped.páni hám ámeliyatı milliy tiykarlarǵa tayanǵan halda didaktikaning birotala jańasha jóneliste taraqqiy etiwine jay házirladi. Social sananıń ózgeriwi pedagogikalıq oylawdıń sawlashuviga, ol bolsa, óz gezeginde, didaktikaning milliy tiykarlarda rawajlana baslawına alıp keldi. Bunda milliy didaktikaning tiykarǵı principlerıni tuwrı belgilew sheshiwshi áhmiyetke iye. Milliy didaktikaning tiykarǵı principlerıden biri tálimdiń insaniylashuvi bolıp tabıladı. Usı princip tálim procesi ushın bilim emes, bálki oqıwshı shaxsı tiykarǵı kadriyat ekenligin ańlatadı. Bunda oqıwshı shaxsın qáliplestiriwge ústin turatuǵın orın beriledi. Tálimdiń adamgershiliklilashuvi principi ózbek didaktikasining tiykarǵı talaplarınan bolıp, tálim mazmo'nini belgilew hám pedagogikalıq ámeliyattı shólkemlestiriwde shaxs ruwxıylıqın qáliplestiriwge jóneltirilgen oqıw pánlerine ústin turatuǵın áhmiyet beriliwin kuzda tutadı. Estetik, kórkem gruppa daǵı predmetlerdi oqıtıwǵa bólek itibar qaratıw jolı menen balalardıń sezimin qáliplestiriwge erisiw, olarda shıdamlılıq qásiyetlerin quram taptırıw zárúrli bolıp tabıladı. Oqıwshı ruwxıylıqı menen onıń ózlestiriwi ortasında ajıralmas baylanıs bar ekenligi zamanagóy psixologiya páni tárepinen tiykarlab berilgen. Bul jaǵdaydı esapqa almay jumıs kórgen ped. áwmetsizlikke mahkum bolıp tabıladı. Milliy didaktika rawajlanıwın támiyinleytuǵın principlerden taǵı biri tálimdiń pútinligi bolıp tabıladı. Dúnyadaǵı zat -hádiyseler pútin hám bir-birinen ajralmagan halda ámeldegi eken, onı urǵanıw da múmkinshiligi barınsha pútin tárzde ámelge asırılıwı kerek. Tálim processinde oqıw predmetleri muǵdarın kóbeytiw emes, bálki álemdi biliw quralı bolǵan oqıw pánlerin múmkinshiligi barınsha ulıwmalastırıw jolınan barıw kerek. Sol sebepli de ǵárezsiz Ózbekstannıń jańalanǵan oqıw jobalarında tálimdiń tiykarǵı jeti tarmaǵı belgilengen bolıp, oqıw pánleri muǵdarın zárúriyatqa qaray ózgerip turıwı názerde tutılǵan. Tálim processinde oqıwshılardıń bólek táreplerin esapqa alıw da didaktikaning tiykarǵı principlerıden esaplanadi. Ol oqıtıw procesin hár bir oqıwshına tán ayrıqshalıqlardı názerde tutqan halda shólkemlestiriwdi talap etedi. Ekenin aytıw kerek, hár qanday shaxs arnawlı bir geografiyalıq ortalıqta qáliplesedi. Onıń tábiyaatında sol ortalıqqa tán tárepler mórlengen boladı. Sol sebepli de oqıtıw processinde regionlıq ayrıqshalıqlardı esapqa alıw principi de didaktikaning zárúr talaplarınan biri bolıp tabıladı. O'zRning „Kadrlar tayarlaw milliy programması“de usı principke bólek itibar qaratılǵan. Tárbiyanıń ústinligi de búgingi ózbek didaktikasining tiykarǵı principlerıden esaplanadi. Kámal shaxstı tárbiyalaw hár qanday tálim shólkeminiń tiykarǵı waziypasına aylandı. Ruwxıylıqtı qáliplestiriw maksad dárejesine kóterilgen sharayatta tárbiyaǵa ústin turatuǵın mártebe beriliwi tábiyiy bolıp tabıladı. Milliy didaktika oqıwshılardı tálim procesiniń qatnasıwshılarigina emes, bálki atqarıwshıları dep qarawdı da názerde tutadı. Tálim oqıwshılardıń ishki mútajligine aylanbasa, olar bul processda aktiv qatnas etpesalar, hesh qanday unamlı nátiyjege erisip bolmaydı. Didaktika tálim usılları mashqalasın da óz ishine aladı. Oqıtıwshı qandayda bir predmet boyınsha oqıwshılardıń sistemalı bilim alıwın támiyinlew maqseti tárepke intilar eken, málim islerdiń atqarılıw úlgisin kórsetedi. Áyne waqıtta, ol tálimdiń barlıq basqıshlarında uquvchining aktivligi hám ǵárezsizligin támiyinleydi. Oqıwshılar oqıtıwshı baslıqlıǵında tájiriybe hám gúzetisleri tiykarında jańa bilimlerdi ózlestiredi. Olarǵa tereń hám ǵárezsiz ózlestiriwleri, úyrengen bilimlerin ámeliyatda dóretiwshilik qóllawları ushın arnawlı tapsıriklar beriledi. Didaktika haqqında túsinik. Uzaq waqıt dawamında tálimdi teoriyalıq analiz qılıw hám úyreniw jumısları alıp barilmadi, sol sebepli óz teoriyasına iye bo'lmadi. Tek ǵana XvII ásir bul tarawda zárúrli ózgerisler alıp keldi: áyne sol waqıtta tálim bólek at aldı hám tariyxda birinshi didaktik iskerliginiń ilimiy tiykarlanǵan sistemasına tiykar solindi. Didaktika grekshe “didaktikos” “úyretiwshi”, “didasko” - “uyreniwshi” mánisin ańlatadı tálimdiń teoriyalıq tárepleri (tálim procesiniń mánisi, principlerı, nizamlıqları, oqıtıwshı hám oqıwshı iskerligi mazmunı, tálim maqseti, forma, metod, quralları, nátiyjesi, tálim procesin jetilistiriw jolları hám taǵı basqa máseleler) ni uyreniwshi pán. Didaktika terminin nemis pedagogı 1571-1635 jıllarda jasap dóretiwshilik etken volfgang Ratke pánge 1613-jılda “Didaktika yamasa tálim kórkem óneri” dep atalǵan lekciyasında qollanılǵan dep esaplanadı. Didaktika atı astında pánni teoriyalıq hám metodologik tiykarların izertlew etetuǵın ilimiy pánni tushundi. Didaktikaning fundamental ilimiy tiykarları dáslepki bar chex pedagogı 1592-1670 jıllarda jasap dóretiwshilik etken Ya. A. Komenskiy tárepinen 1657-jılda chex tilinde “Ullı didaktika” shıǵarmasın jazdı. Didaktikani Komenskiy “hámmeni hámme zatqa úyretiw kórkem óneri” dep túsintirdi. Didaktikada tálimdi shólkemlestiriwdiń ulıwma máseleleri, oqıtıw procesiniń mánisi, tálimdiń mazmunı, oqıtıw nizamlıqları, oqıtıw principlerı, metodları, onıń shólkemlestirilgen formaları yoritiladi. Nemis pedagogı A. Disterveg óziniń „Nemis oqıtıwshıların maǵlıwmatlı etiwge basshılıq“ (1834—35) shıǵarmasında didaktikaning ped. de tálim teoriyasın aytıwshı bólek bólim ekenligin aytıp ótken. Sonnan keyin didaktikaga tálim teoriyası haqqındaǵı pán retinde qaraw keń yoyildi. 19 -ásirdiń aqırı hám 20 - ásirdiń baslarında didaktikaga tiyisli arnawlı monografiyalar payda bóle basladı. 2. Didaktikaning predmeti hám wazıypası. Házirgi dáwirde didaktika oqıtıwdıń mazmunı, metodları hám shólkemlestirilgen formaların ilimiy tiykarlab beretuǵın pedagogika tarawı retinde túsiniledi. Ulıwma didaktikaning predmeti sabaq ótiw (oqıtıwshı iskerligi) hám bilim alıw (oqıwshınıń úyreniw iskerligi) dıń óz-ara baylanıslılıǵı hám baylanıslılıǵı esaplanadı. Ulıwma didaktikadan tısqarı menshikli didaktikalar yamasa bólek pánler bo'ycha tálim metodikası dep atalıwshı didaktikalar da bar. Olardıń mazmunı tálimdiń málim bosqchlarida ol yamasa bul pánlerdi úyreniw hám tálim beriwdiń teoriyalıq tiykarların belgileydi. Hár bir oqıtıwshı didaktika tiykarların puqta biliwi hám olarǵa tayanǵan halda iskerlikti qurawı zárúr. Didaktika predmetin anıqlaw bo'ycha túrli qarawlar ilgeri surilgan. qarawlardıń túrlishe bolıwı didaktikaning metodologik kategoriyalarini anıq ajratilmaganligi menen baylanıslı. Kópshilik ilimpazlar tálim ob'ekti dep oqıtıw procesiniń maqseti, mazmunı, nizamlıqları, metodları hám principlerıni kórsetediler. Didaktika tálimdi social tájiriybeni beriw quralı retinde tán alıw etedi. Haqıyqattan da, oqıw, úyreniwi tálim procesiniń ajıralmaytuǵın ózgesheligi bolıp tabıladı. Tálimge psixologiya kózqarasınan yondashilsa, bul munasábettiń ústinligine shubha qalmaydı. Biraq, tálimge pedagogikalıq, yaǵnıy, social tájiriybeni beriw, úyretiw kózqarasınan qaralsa iskerlik ushın tiykarǵı sanaluvchi munasábet - eki shaxs (oqıwshı hám oqıtıwshı ) ortasındaǵı munasábetler jetekshi orın iyelewi kerek ekenligi anglanadi. Didaktikaning wazıypaları tómendegilerden ibarat : - tálim processleri hám olardı ámelge asırıw shártlerin tariyplew hám túsindiriw; - tálim procesin jáne de jetilisken shólkemlestiriw, yaǵnıy, tálim sistemaları hám texnologiyaların islep shıǵıw ; - tálim procesi ushın tán bolǵan ulıwma nizamlıqlardı anıqlaw, faktorların analiz qılıw hám tariyplew. Didaktika teoriyalıq hám bir waqtıniń ózinde normativ-ámeliy pán. Didaktikaning ilimiy-teoriyalıq wazıypası tálimdiń ámeldegi processlerin úyreniw, onıń túrli tárepleri ortasındaǵı baylanıslılıqlar, olardıń mánisin ashıp beriw, rawajlanıw tendensiyalari hám keleshegin anıqlawdan ibarat esaplanadi. Ózlestirilgen teoriyalıq bilimler tálim ámeliyatın jóneltiriw, tálimin jámiyet tárepinen qóyılıp atırǵan social talaplarǵa muwapıq jetilistiriwge múmkinshilik beredi. Tálim mazmunın ańlap alıw, tálim principlerı, tálim metod hám quralların qóllaw normaların anıqlaw tiykarında didaktika ámeliy-normativ hám de shólkemlestirilgen-texnologiyalıq wazıypanı atqaradı. 3. Didaktikaning tiykarǵı kategoriyalari hám didaktik túsinikler sisteması. Arnawlı bir pánge tán bolǵan túsiniklerde insaniyat tárepinen social rawajlanıw processinde tóplanǵan bilimler sawlelenedi. Ámeldegi ilimiy túsinikler eki tiykarǵı gruppaǵa ajratıladı : filosofiyalıq túsinikler; menshikli ilimiy, yaǵnıy, arnawlı bir pángegine tán bolǵan túsinikler. Didaktika ushın “ulıwma hám bólek”, “mánisi hám hádiyse”, “qarama-qarsılıq”, “baylanıslılıq” sıyaqlı filosofiyalıq túsinikler de zárúrli áhmiyetke iye. Didaktikada qollanılatuǵın ulıwma -ilimiy túsinikler arasında “sistema”, “struktura”, “wazıypa”, “element” sıyaqlılar bólek orın tutadı. Pedagogikaǵa tán didaktik túsinikler taypasına tómendegiler kiredi: tálim - oqıwshılarǵa teoriyalıq bilimlerdi beriw tiykarında olarda ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi qáliplestiriw, olardıń biliw qábiletlerin ósiriw hám dúńyaǵa kózqarasların tárbiyalawǵa jóneltirilgen process; sabaq - tikkeley oqıtıwshı baslıqlıǵında arnawlı bir oqıwshılar toparı menen alıp barılatuǵın tálim procesiniń tiykarǵı forması ; bilim alıw - aqıl etiw, úyreniw, shınıǵıw qılıw hám arnawlı bir tájiriybe tiykarında minez-qulıq hám de iskerlik kónlikpe, ilmiy tájriybeleriniń bekkemlenip, ámeldegi bilimlerdiń rawajlanıwlasıp, boyib barıw procesi; tálim procesi - oqıtıwshı hám oqıwshılar ortasında tashkil etiletuǵın hám de ilimiy bilimlerdi ózlestiriwge jóneltirilgen pedagogikalıq process. oqıw páni - tálim mákemelerinde oqıtılıwı jolǵa qoyılǵan hám de ózinde arnawlı bir pán tarawı bo'ycha ulıwma yamasa qánigelik bilim tiykarların jıynaǵan derek. tálim mazmunı - mámleket tálim standartları tiykarında belgilep berilgen hám de málim sharayatta arnawlı bir pánler bo'ycha ózlestiriliwi názerde tutılǵan ilimiy bilimler mánisi. Didaktikada “aqıl etiw”, “ózlestiriwi”, “uqıp”, “rawajlanıw” hám basqalar (psixologiya) hám de “basqarıw”, “qayta baylanıs” (kibernetika) sıyaqlı turdosh pánlerge tán bolǵan túsinikler de qollanıladı. Tiykarǵı didaktik principler Ápiwayılastırılgan mániste bul termindi oqıtıwdı shólkemlestiriw ushın qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar dizimi retinde túsiniw múmkin. Tiykarǵı didaktik principler tómendegilerden ibarat : 1. Baǵdarlanǵanlıq principi jámiettiiń hár tárepleme rawajlanǵan hám quramalı shaxstı óndiriske bolǵan mútajliginen kelip shıǵadı. Ol keń qamtılǵan oqıw programmaların dúziw hám olardı ámeliyatqa qollanıw etiw arqalı ámelge asıriladı, bul oqıw procesin intensivlestiriwge, natiyjeliligin asırıwǵa hám sabaqtaǵı keń kólemli wazıypalardı sheshiwge járdem beredi. 2. Ilimiy princip sabaqta alınǵan bilimlerdiń ilimiy faktlarga muwapıqlıǵın shama etedi. Buǵan fanda júz berip atırǵan ózgerislerdi esapqa alǵan halda sabaqlıqlar hám qosımsha materiallar jaratıw arqalı eriwiladi. Sabaq waqtı sheklengenligi hám oqıwshılar jasına qaray quramalı maǵlıwmatlardı aqıl eta almaǵanlıqları sebepli, sabaqlıq ushın tiykarǵı talaplardan biri bahsli hám tastıyıqlanmagan teoriyalerdi shıǵarıp taslaw bolıp tabıladı. 3. Tálim hám turmıs ortasındaǵı baylanıslılıq principi, yaǵnıy oqıwshılarǵa keyinirek olar kúndelik turmısda yamasa islep shıǵarıw iskerliginde ámelge asıratuǵın maǵlıwmattı usınıw. 4. Erkinlik principi tálim processinde klasstıń jası hám psixologiyalıq qásiyetlerin esapqa alıwın názerde tutadı. Da quramalı túsinikler menen artıqsha toyınǵanlıq, da kózaba ápiwayılastırılgan til studenttiń motivatsiyası hám qızıǵıwshılıǵınıń tómenlewine alıp keledi, sol sebepli tiykarǵı wazıypa zárúr bolǵan quramalılıq dárejesin tabıw bolıp tabıladı. 5. Oqılıwındaǵı aktivlik principi. Didaktik kózqarastan student oqıw procesiniń sub'ekti retinde háreket etiwi kerek hám ózbetinshe islew processinde jańa bilimler eń nátiyjeli ózlestiriledi. Usınıń sebepinen, klassta student óz kózqarasın bayanlawǵa hám ol ushın tartısıwǵa májbúr bolatuǵın jaǵdaylardı jaratıw kerek kórinedi. 6. Tekǵana plakatlar, diagrammalar hám illyustratsiyalarni kórsetiwdi, bálki hár qıylı eksperimentlar hám laboratoriya jumısların aparıwdı óz ishine alǵan kóriw principi, bul birgelikte abstrakt pikirlewdi qáliplestiriwge alıp keledi. 7. Onıń mazmunı hám odaǵı wazıypalarǵa muwapıq túrde ámelge asırilatuǵın temaǵa kompleks jantasıw principi. Tálim procesiniń natiyjeliligi didaktik oqıtıw principleriniń pútkil sistemasın qóllaw menengine eriwiladi. Menshiktiń ayriqsha salmaǵı úyrenilip atırǵan tema yamasa temaǵa qaray kemrek yamasa kóp bolıwı múmkin, biraq ol ol yamasa bul formada bolıwı kerek. Didaktikaning túsinikli-terminologik sisteması úzliksiz jańalanıp hám toldırılıp barılmaqta. Didaktikaning tiykarǵı kategoriyalari tómendegilerden ibarat : Sońǵı payıtlarda tiykarǵı didaktik kategoriyalar taypasına tálimdiń didaktik sisteması hám tálim texnologiyası sıyaqlı túsiniklerdi de kirgiziw usınısı ilgeri jılısıp atır. 1) bilim-shaxstıń sanasında túsinikler, sxemalar, málim obrazlar kórinisinde hákis etiwshi bolmıs haqqındaǵı sistemalastırılgan ilimiy maǵlıwmatlar kompleksi; 2) bilim alıw -aqıl etiw, úyreniw, shınıǵıw qılıw hám arnawlı bir tájiriybe tiykarında minez-qulıq hám de iskerlik kónlikpe, ilmiy tájriybeleriniń bekkemlenip, ámeldegi bilimlerdiń rawajlanıwlasıp, boyib barıw procesi; 3) kónlikpe-alınǵan bilimlerge tıykarlanıp qoyılǵan wazıypalar hám shártlerge qaray atqarılatuǵın háreketler jıyındısı ; 4) ilmiy tájriybe-sanalı minez-qulıqtıń avtomatlastırılgan strukturalıq bólegi; 5) tálim-oqıwshılarǵa teoriyalıq bilimlerdi beriw tiykarında olarda ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi qáliplestiriw, olardıń biliw qábiletlerin ósiriw hám dúńyaǵa kózqarasların tárbiyalawǵa jóneltirilgen process; 6 ) tálim metodları -tálim processinde qollanilib, onıń nátiyjesin támiyinleytuǵın usıllar kompleksi; 7) tálim mazmunı -shaxstıń intellektual hám fizikalıq qábiletin hár tárepleme rawajlandırıw, dúnyaǵa kóz qarası, odobi, xulqi, socialliq ómir hám miynetke tayınlıq dárejesin qáliplestiriw procesiniń mánisi; 8) tálim quralları -tálim natiyjeliligin támiyinleytuǵın ob'ektiv (sabaqlıq, oqıw qóllanbaları, oqıw quralları, karta, diagramma, plakat, súwret, sızılma, dioproektor, magnitafon, videomagnitafon, úskene, televizor, radio, kompyuter hám basqalar ) hám sub'ektiv (oqıtıwshınıń sóylewi, úlgisi, arnawlı bir shaxs turmısı hám iskerligine tiyisli mısallar hám taǵı basqalar ) faktorlar ; 9 ) tálim procesi-oqıtıwshı hám oqıwshılar ortasında tashkil etiletuǵın hám de ilimiy bilimlerdi ózlestiriwge jóneltirilgen pedagogikalıq process; 10 ) tálim mazmunı -mámleket tálim standartları tiykarında belgilep berilgen hám de málim sharayatta arnawlı bir pánler bo'ycha ózlestiriliwi názerde tutılǵan ilimiy bilimler mánisi; 11) tálim maqseti (oqıw, bilim alıw maqseti) - tálimdiń anıq baǵdarın belgilep beretuǵın jetekshi ideya ; 12) tálim nátiyjesi (tálim jemisi) - tálim juwmaǵınıń mánisin belgilengenler etiwshi túsinik; oqıw procesiniń áqibeti; belgilengen maqsetti ámelge asırıw dárejesi; 13) tálimdi basqarıw -tálim mákemeleriniń iskerligin jolǵa qoyıw, basqarıw, baqlaw hám de kelesheklerin belgilew; 14) tálim sisteması -jetkinshekke tálim-tárbiya beriw jolında mámleket principlerı tiykarında iskerlik júrgizeip atırǵan barlıq túrdegi oqıw -tárbiya mákemeleri kompleksi. 4. Didaktik teoriya (konsepsiya ) lar hám olardıń filosofiyalıq tiykarları. Tálim procesi psixologiyalıq -pedagogikalıq konsepsiyalar (olar kóbinese didaktik sistemalar da dep ataladı ) tiykarında shólkemlestiriledi. Didaktik sistema (grekshe “systema” pútin bólimlerden shólkemlesken, birlestiriw) - málim kriteryaları tiykarında tálim procesiń pútin jaǵdayın belgilew, ajıratıp kórsetiw bolıp esaplanadı. Ol tálimdiń maqseti, principlerı, mazmunı, forması, metod hám qurallarınıń birligi tiykarında islengen strukturalardıń ishki pútinligin ańlatadı. Izertlewshilerdiń ámeldegi didaktik konsepsiya (sistema ) larni ulıwmalastırıp tómendegi gruppalarǵa ajratadılar : dástúriy; progressiv; zamanagóy. Tálim teoriyasında YA. A. Komenskiy, I. Pestallosi hám I. Gerbartlarning didaktik konsepsiyaları zárúrli áhmiyetke iye. Dástúriy didaktik sistemasınıń jaratılıwı nemis filosofi, psixolog hám pedagog I. F. Gerbart (1776 -1841 jıllar ) atı menen baylanıslı. Ol YA. A. Komenskiyning klass-sabaq dástúriy sistemasın sın kózqarastan nuqati názerden qayta tiykarlab, etika hám psixologiyaning teoriyalıq jetiskenliklerine tayanǵan halda tálim sistemasın jarattı. I. F. Gerbart tálim sistemasınıń tiykarǵı belgisi tómendegilerden ibarat. oqıwshılardıń intellektuallıq rawajlanıwın támiyinlew mekteptiń tiykarǵı waziypası ; balanı tárbiyalaw bolsa shańaraqtıń wazıypası bolıp tabıladı. Progressiv (pedosentrik) sistema balanıń bilim alıwında iskerliginiń tiykarǵı rol oynawın tán alıw etedi. Usı sistema tiykarın D. Dyui sisteması, G. Kershteynning miynet mektep, v. Lay teoriyaleri quraydı. Zamanagóy didaktik sistema XX ásirdiń 50-jıllarında psixolog hám pedagog B. Skinner bólimlerge bólingen informaciyalardı jetkiziw, bul processni úzliksiz baqlaw tiykarında materialdı ózlestiriwde nátiyjelililikke erisiw ideyasın ilgeri suradi. Usı ideya keyinirek programmalıq tálim dep ataladı. Keyinirek N. Krauder qadaǵalaw nátiyjelerine qaray oqıwshına ózbetinshe islew ushın túrli materiallardı usınıs etetuǵın tarmaqlastırılgan programmalardı jarattı. D. Dyuining teoriyalıq ideyaları mashqalalı tálimdiń hasası bolıp qaldı. Búgingi kúnde mashqalalı tálim dep atalıwshi, bul ideya oqıtıwshı baslıqlıǵı astında mashqalalı jaǵdaynı jaratıw hám olardı sheshiwde oqıwshılardıń aktivlik hám ǵárezsizliklerin támiyinlewge erisiwdi názerde tutadı. Mashqalalı tálimdiń wazıypası aktiv úyreniw procesin xoshametlestiriw, oqıwshılarda pikirlew, izertlewshilik kónlikpelerin qáliplestiriwden ibarat esaplanadi. L. v. Zankovning (1901-1977 jıllar ) rawajlantıratuǵın tálim konsepsiyası XX ásirdiń 50-jıllarında keń tarqaldı. Onıń ideyaların ámelge asırıw tálim procesine adamgershilik ideyasın sıńırıw, shaxstı bárkámal rawajlanıwı ushın zárúr shárt- shárayatlardı jaratılıwma múmkinshilik beredi. Psixolog L. S. vo'gotskiy (1896 -1934 jıllar ) tárepinen 30 -jıllarda ilgeri surilgan “Jaqın rawajlanıw zonasi” ideyası da zárúrli áhmiyetke iye. Oǵan kóre bala úlkenler járdeminde bilim alıp, ózi ǵárezsiz atqara almaǵan islerdi atqara baslaydı. Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında”gi nızamında tálim hám tárbiyanı adamgershilik, demokratiyalıq ideyalarǵa muwapıq dúziliwi tán alıw etilgen. Tálimdi adamgershiliklilestiriw tálim processinde oqıwshı shaxsın húrmet qılıw, onıń sha'ni, abıraysı, salawatın ayaq astı etpeslik, ámeldegi uqıpın rawajlandırıwdı názerde tutadı. Demokratiyalastırıw bolsa pedagogikalıq processda keńsepazlıqqa jol qoymaw, tálim programmaların tańlawda oqıwshılardıń pikirlerin inabatqa alıwdı ańlatadı. Respublika úzliksiz tálim sisteması social buyırtpanı orınlawǵa xızmet etedi, bárkámal shaxs hám jetik qánigeni tárbiyalaw wazıypasın atqaradı. 5. Zamanagóy pedagogikada tálim paradigma (modeli) lari. Pedagogikalıq paradigma (grekshe “paradeigma”- mısal, úlgi) pedagogika páni rawajlandiriwdiń málim bosqchida bilimlendiriwge tiyisli hám tárbiyalıq mashqalalardi sheshiw úlgisi (modeli, standartı ) retinde ilimiy pedagogikalıq jámiyetshilik tárepinen tán alıw etilgen teoriyalıq hám de metodologik kórsetpeler kompleksi bolıp, ol tálimdiń konseptual modeli retinde qollanıladı. Búgingi kúnde tálimdiń tómendegi paradigmaları keń tarqalǵan : Dástúriy - konservativ paradigma (bilim paradigması ). Rasionalistik (bixevioristik) paradigma. Fenomenologik (gumanistik) paradigma. Texnokratik paradigma. Ezoterik paradigma. Áyne waqıtta tálim paradigmaların belgilewge salıstırǵanda úsh qıylı jantasıw ámeldegi: 1. qádiriyatlı (hákisiologik) jantasıw - mádeniyat insannıń ómiriniń mazmunı retinde túsiniledi. 2. iskerlikli jantasıw tiykarlanıp mádeniyat materiallıq hám ruwxıy baylıqların jaratılıwma jóneltirilgen iskerliginiń sınalǵan usılları retinde aytiladi. 3.jeke jantasıw - mádeniyat arnawlı bir shaxs tımsalında kórinetuǵın boladı. Mádeniyatqa salıstırǵanda túrli jantasıwlardıń bar ekenligi bir qatar paradigmalardıń jaratılıwına jay jaratadı. Hár bir paradigma arnawlı bir bilimlendiriwge tiyisli mashqalalardi sheshiwge jóneltiriledi. Atap aytqanda : - social institut retinde oqıw mákemeleriniń wazıypaları ; - tálimdiń nátiyjeli sisteması ; - oqıw orınları aldında turǵan eń zárúrli, ústin turatuǵın másele; - tálimdiń social áhmiyetli maqsetleri; - arnawlı bir bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdiń qımbatlı esaplanıwı. Áyne waqıtta tómendegi paradigmalar ámeldegi: 1. Bilim alıwdıń dástúriy paradigması (modeli) (J. Majo, L. Kro, J. Kapel hám basqalar ) Oǵan kóre tálimdiń tiykarǵı maqseti - “Bilim, qanshellilik qıyın bolmaydıin bilim alıw”. Dástúriy paradigma mekteptiń maqseti jetkinshekke individual rawajlanıwı hám de social tártipti saqlap qalıwǵa járdem beretuǵın materiallıq miyraslardıń zárúrli elementleri - bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler, aldıńǵı ideyalar hám qádiriyatlardı saqlap qalıw hám de olardı jaslarǵa jetkiziw zárúrli ekenligin yoritadi. Bilim alıw paradigmasınıń tiykarǵı maqseti: tálim alıw, rawajlanıw hám mádeniyat eń zárúrli elementlerin áwladdan -áwladqa jetkiziw. 2. Rasionalistik (bixevioristik) paradigma (P. Blum, R. Gane, B. Skinner hám basqalar ). Rasionalistik paradigma dıqqat orayında tálim mazmunı emes, bálki oqıwshılar tárepinen túrli bilimlerdi ózlestirilishini támiyinleytuǵın nátiyjeli usılları jatadı. Tálimdiń rasionalistik modeli tiykarın B. Skinerning social injeneriya bixevioristik (anglichan behavior - xulqi) konsepsiyası quraydı. Mekteptiń maqseti - oqıwshılarda batıs mádeniyatı social qaǵıydaları, talapları hám gózlegen maqsetlerine sáykes keletuǵın beyimlestiriwshi “xulqiy repertuar”ni qáliplestiriw bolıp tabıladı. Usınıń menen bir waqıtta, “xulqi” termini menen “insanǵa tán hámme tásirlanishlar - onıń pikirleri, sezim hám háreketleri” ańlatıladı (R. Tayler). Bunda tálimdiń tiykarǵı metodları, úyretiw, trening, test sınaqları, individual tálim, ońlawları bolıp qaladı. Bunıń áqibetinde, tálimninggina emes, bálki sabaq beriwdiń de dóretiwshilik xarakterin anıqlaw mashqalası talqılaw etińmeydi. P. Blum barlıq oqıwshılar tek ózlestiribgina qalmay, bálki tabıslı oqıwları múmkin dep esaplaydı. Oqıwshınıń optimal qábiletleri málim sharayatlarda, oqıwshına tálim beriw nátiyjesi onıń páti menen anıqlanadı. Alımdıń fircha, tálim alıwshılardıń 95 procenti tálim múddetlerine bolǵan sheklewler alıp taslanǵanda oqıw stuldıń pútkil muzmunini ózlestirip alıwǵa ılayıqlar. Áne sol kózqarastan oqıwshılar tárepinen bilimlerdiń tabıslı ózlestiriwin támiyinleytuǵın metodika islep shıǵıladı, onıń mánisi tómendegcha bolıp tabıladı: Pútkil klass yamasa kurs ushın tolıq ózlestiriw etaloni, kriteryanini anıq belgilep alıw tiykarında, oqıtıwshı tálim juwmaǵında eriwiliwi kerek bolǵan anıq nátiyjelerdiń dizimi hám oǵan muwapıq keliwshi testlerdi dúzedi. Oqıw birlikleri, yaǵnıy, oqıw materiallarınıń pútin bólimleri kórsetiledi, olardı ózlestiriw nátiyjeleri anıqlanadı, juwmaqlawshı bahoga tásir kórsetpeytuǵın náwbettegi testler dúziledi. Bul testlerdiń wazıypaları - ońlaw, korreksiyalashdan ibarat. Tolıq ózlestiriwge jóneltirilgen hár bir oqıw kurs materialların ózlestiriw dárejesin bahalaw ushın test sınaqların ótkeriw. Bul orında hár bir oqıwshına baha hám tálim maqsetleriniń áhmiyetin túsindiriw zárúrli. Predmetlerdi bos hám ortasha ózlestiriwshi oqıwshılardıń qábiletlerin jedel rawajlandırıw P. Blum konsepsiyasınıń tiykarǵı mazmunın quraydı. Túrli mámleketlerdiń (Avstriya, Belgiya, AQSH hám basqalar ) tálim sistemaları tájiriybesi rasionalistik (bixevioristik) paradigma ideyalarına muwapıq jumıs kórilgende 70 % oqıwshılar joqarı nátiyjelerdi belgilegenliklarini kórsetedi. Joqarıda belgilengen tálim baǵdarları ózinde adamgershilik ideyaların ańlatpaǵan, olar bala dúnyaǵa kóz qarasınıń rawajlanıwı, shaxstıń rawajlanıwda shaxslararo munasábetlerdiń zárúrli orın tutıwın názerde tutmaydi. 3. Gumanistik (fenomenologik) paradigmaǵa kóre (A. Maslou, A. Kombs, K. Rodjers, L. S. vo'godskiy hám basqalar ) tálim alıwshı erkin shaxs, social munasábetler sub'ekti retinde ayriqsha rawajlanıw múmkinshiliklerine iye. Olar balanı rawajlandırıw maqsetinde onı shaxslararo munasábetler procesine jóneltiredi. Tálimdiń fenomenologik (fenomen grekshe “phainomenon” - esaplanǵan, yaǵnıy, ataqlı, bólek kemde-kem ushraytuǵın adam ) modeli oqıwshılardıń individual -psixologiyalıq qásiyetlerin esapqa alıp, olardıń talap hám qızıǵıwshılıqlarına húrmet menen munasábette bolıwdı názerde tutadı. Onıń wákilleri oqıwshın kemde-kem ushraytuǵın shaxs dep esaplaydilar. Gumanistik paradigma sheńberinde iskerlik alıp baratuǵın hár bir tálim sisteması dóretiwshilik rawajlanadı hám oqıwshı hám de oqıtıwshınıń erkinshegi hám dóretiwshiligin yoqlaydi. Gumanistik paradigma ideyaları 1991 jıldan keyin respublika úzliksiz tálim sistemasına engizila baslandı. Paradigmanıń dıqqat orayında oqıwshınıń bárkámal rawajlanıwı, onıń intellektuallıq mútajlikleri, “erkin pikir júritetuǵın shaxstı tárbiyalaw” máselesiniń unamlı hal etiliwi jatadı. Áyne waqıtta, respublika tálim mákemelerinde qoyındaǵı ideyalarǵa ámel etińip atır : “Demokratiyalıq jámiyette balalar, ulıwma hár bir insan erkin pikir júritetuǵın etip tárbiyalanadı. Eger balalar erkin pikirlewge úyrenmasa, berilgen tálim nátiyjesi tómen bolıwı anıq.... Ǵárezsiz pikirlew - da úlken baylıqdir”1. Ezoterik paradigma (grekshe “esoterikos” ishki, sırlı, jasırın, tek ǵana biluvchilar ushın mólsherlengen insannıń dúnya menen óz-ara baylanısları joqarı dárejelerin sáwlelendiredi). Modeldiń mánisi haqıyqat máńgi hám ózgermeytuǵın, turaqlı ekenligin atap ótiwden ibarat. Paradigma tárepdarları haqıyqattı bilip bolmawi, oǵan tek ǵana fahmlash tiykarında erisiw múmkinligin aytıp otediler. Pedagogikalıq iskerliginiń joqarı maqseti kosmos menen baylanıs, oqıwshınıń tábiyiy kúshlerin azat etiw hám rawajlandırıwdan ibarat. SHu menen birge, oqıtıwshınıń qorǵaw wazıypası zárúrli bolıp tabıladı, ol oqıwshınıń ámeldegi múmkinshiliklerin onı ruwxıy, fizikalıq, psixik tárepten rawajlandırıwǵa jóneltiredi. Ilimiy-texnikalıq, texnokratik paradigmanıń tiykarǵı maqseti ámeliyattı jetilistiriw tiykarında tálim alıwshılarǵa “anıq” ilimiy bilimlerdi beriw hám olardıń ózlestirilishini támiyinlew bolıp tabıladı. Bilim - kúsh bolıp tabıladı, sol sebepli shaxs qımbatı onıń úyreniw, bilim alıw, múmkinshilikleri menen belgilenedi. SHaxs arnawlı bir (ortasha, standartlastırılgan ) bilim yamasa minez-qulıq iyesi bolsaǵana qádiriyat retinde tán alıw etiledi degen ideya bul paradigmanıń tiykarın quraydı. Sońǵı jıllarda noinstitusional paradigma rawajlana basladı. Ol tálimdi social institutlar, yaǵnıy, mektep hám joqarı tálim mákemelerinden sırtda shólkemlestiriw ideyasın ilgeri suradi. Bul tálim “tábiyaatda” - Internet, “ashıq mektepler” - kompyuterler jardeminde tálim programmalarına (aralıqtan oqıtıw ) muwapıq oqıtıw nátiyjeli dep esaplaydı. ni ańlatadı. Didaktika - tálim procesi, mazmunı, nizamlıq hám principlerı, forma, metod hám quralların ilimiy tiykarlab beretuǵın tálim teoriyası, pedagogikanıń bólek tarawı. Didaktikada tálimdi shólkemlestiriwdiń ulıwma máseleleri, oqıtıw procesiniń mánisi, tálimdiń mazmunı, oqıtıw nizamlıqları, oqıtıw principlerı, metodları, onıń shólkemlestirilgen formaları yoritiladi. Pedagog - ilimpazlar jıllar dawamında tálim sistemasında Nege oqıtamız? Neni oqıtamız? Qanday oqıtamız? Qayda oqıtamız? sıyaqlı sorawlarǵa juwap izladilar. Didaktika " nege oqıtıw? ", " neni oqıtıw? ", " qayda oqıtıw? ", " qanday oqıtıw? " sıyaqlı sorawlarǵa juwap beredi. Bul jaǵdayǵa tiykarlanıp 1990 jıllardıń ortalarında bilimlendiriw tarawına tiyisli teoriyalar hám olardıń tiykarlawshileri, sol dáwir ámeliy sabaqları hám oqıtıw tariyxı, aytıw sıyaqlılar tikkeley tásir kórsetedi. Men óz kásipleslerimga qarata ózinde " qanday oqıtıw" sıyaqlı sorawlarǵa juwap tabıw múmkinshiligine iye bolǵan qóllanbalar aldın da, xozir da tálim processinde tiykarǵı ústin bolıp kelgen hám studentler, ızlenuvchilarga ámeliy máslahát kórsete alǵan dep ayta alaman. Didaktikaning ob'yekti - ósip kiyatırǵan áwladqa social tájiriybelerdi, milliy hám ulıwma insanıylıq mádeniyattı quram taptırıwǵa jóneltirilgen iskerliginiń tiykarıu túri esaplanǵan ta 'lim beriw bolıp tabıladı. Didaktikaning predmeti retinde úyretiw (oqıtıwshı iskerligi) hám úyreniw (oqıwshılardıń biliw iskerligi), olardıń óz-ara háreketi sawlelenedi. Oqıtıw procesi pedagogdıń úyretiwshilik iskerligin hám oqıwshılardıń arnawlı islengen biliw iskerligin óz ishine aladı. Sol orında bul processlerdiń analizine itibar qarataylik. Tálimde oqıtıwshınıń basqarıwshılıq roli óz kásipiniń social tiykarlarınan kelip shıǵıp, ájdadlarınıń bay tájiriybesin, insaniyattıń ásirler dawamındaǵı biliw, miynet, baylanıs, ulıwma baylanıslar, estetik hám de etikalıq qarawlar processinde qolǵa kirgizgen tabıslardı iyelewdi shárt etip qóyadı. Bulardıń barlıǵı o' qituvchining ta' limiy, tárbiyalıq, rawajlantıratuǵın wazıypaların ámelge asırıwında óz hákisin tapmog'i kerek. Áne sol tiykardan kelip shıǵıp aytıw múmkin, tálim processinde oqıtıwshı oqıwshılarına qolǵa kiritilgen bilimlerdi uyretedi. Oqıw iskerliginde olardı kónlikpe hám ilmiy tájriybeler menen qurallantıradı. Usınıń menen bir waqıtta ol oqıwshılarda dúńyaǵa kózqaras hám etika normalarini payda etedi, qızıǵıwshılıq hám qábiletlerdi formaantiradi, olardıń biliw aktivligin asıradı. Oqıtıwshınıń iskerligi oqıwshı shaxsınıń maqsetke muwapıq qáliplesiwine úlken múmkinshilikler ashıp beredi. Jáne de anıq etip aytsak, pútkil oqıw procesin joybarlawtiradi, bul processda oqıwshılar menen birgeliktegi iskerlikti quraydı. Oqıwshılarǵa qıyınshılıqlardı jeńip ótiwde járdem beredi hám de olardıń bilimlerin hám pútkil tálim procesin kesellikti anıqlaw etedi. Óz gezeginde oqıwshılardıń iskerligi oqıw processinde úyreniwge, bilim, kónlikpe hám de ilmiy tájriybelerdi iyelewge, ózin jámiyetke paydalı iskerlikke tayarlawǵa jóneltiredi. Tálim processinde oqıwshılardıń iskerligi kóp qırlı jónelgen háreketti ańlatadı jáne bul háreket biliwge tiyisli wazıypalardı sheshiwde olarǵa úlken járdem beredi. Didaktika hám metodika bekkem baylanıs hám o' zaro baǵ liqlikda jaylasadı. Didaktika o' qitishning ulıwma nizamlıqların úyrenedi. Anıq bir predmetti o'qtishning ayriqsha qásiyetleri menshikli metodikalarda islep shıǵıladı. Didaktikaning tiykarǵı kategoriyalari. Arnawlı bir pánge tán bolǵan túsiniklerde insaniyat tárepinen social rawajlanıw processinde tóplanǵan bilimler sawlelenedi. 2. Didaktikaning tiykarǵı kategoriyalari tómendegilerden ibarat : úyretiw, úyreniw, oqıtıw, tálim, bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybe, kompetensiya, maqset, mazmun, shólkemlestiriw, forma, metod, qural, nátiyje. Úyretiw - oqıtıw maqsetin ámelge asırıw boyınsha pedagogdıń tártiplengen iskerligi. Úyreniw - ańǵarıw, shınıǵıw qılıw, hám iyelengen tájiriybeler tiykarında minez- qulıq hám iskerliginiń jańa formaların iyelew procesi, aldın iyelenganlari ózgeredi. Oqıtıw - qoyılǵan maqsetke erisiwge jóneltirilgen pedagog menen oqıwshılardıń tártiplengen óz-ara háreketi. Tálim - oqıtıw processinde iyeleniptuǵın bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybeler, kompetensiya hám pikirlew usılları sisteması. Bilim - málim bir pánni teoriyalıq ózlestiriwdi sáwlelendiretuǵın insan g' oyalari yig' indisi; Kónlikpe - iyelengen bilimlerdiń anıq minez-qulıqtaǵı ańlatpası, ózlestirilgen bilimlerdi ámeliyatqa qóllaw usılların iyelew. Ilmiy tájriybe - avtomatlasqan, qandayda bir bir usıl menen bexato orınlaw, kónlikpediń jetilisken dárejesi. Kompetensiya - iyelengen bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi kúndelik hám kásiplik iskerlikte qollay alıw uqıpı. Maqset - o' qitishning nege qaratılǵanlıǵı, onıń kúshleri kelesinde qaysı tártipte saparbar etiliwi. Mazmun - oqıtıw processinde iyelenishi kerek bolǵan ilimiy bilim, ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybeler, iskerlik, pikirlew usılları sisteması. Shólkemlestiriw - qoyılǵan maqsetti nátiyjeli ámelge asırıw ushın oǵan zárúrli formanı usınıs etetuǵın, anıq kriteryalar boyınsha tártiplengen didaktik process. Forma - oqıw procesiniń sırtqı ańlatpası, onıń ishki mánisi, mantig'i, mazmunı ushın qabıq. Metod - o' qitishning maqset hám wazıypalarına erisiw (ámelge asırıw ) jolı. qural - oqıw procesiniń predmetli qollap -quwatlanıwı, jańa materialdı ózlestiriw processinde oqıtıwshı hám studentler tárepinen paydalaniletuǵın ob' yekt. Nátiyje - oqıw procesiniń sońǵı jemisi, belgilengen maqsetlerdiń ámelge asqanlıq dárejesi. 1. Didaktikaning tiykarǵı kategoriyalari. 2. Zamanagóy tálim paradigmaları. 3. Oqıtıw procesi mánisi jáne onıń wazıypaları. 4. Oqıtıw procesi basqıshları. 5. Oqıwshılardıń biliw iskerligi jáne onıń dúzilisi. 6. Tálim principlerı hám nizamlıqları. 3. Zamanagóy tálim paradigmaları. Paradigma (grekshe, paradeigma) sóziniń ózi keń mániste turmıs hám pikirlewiniń qandayda bir salasınıń fundamental tiykarların anıqlap beretuǵın ayriqsha dúzılıwǵa iye teoriya dep anıqlama bernedi. Paradigma - anıq waqıt sheńberinde ilimiy jámiyetshilikke mashqalalardi anıqlaw hám olardı sheshiw modeli retinde usınıs etiletuǵın barlıq ilimiy jetiskenliklerge tiyisli izertlew wazıypaların sheshiw úlgisi retinde qabıl etilgen teoriya. Tálimdiń jańa paradigmasınıń payda bolıwı tek social - ekonomikalıq ózgerisler menen baylanıslı bolmaydıden, ol pútkil materiallıq rawajlanıw processinde júzege kelgen. Onıń qáliplesiwinde adamgershilik filosofiyası hám psixologiyasi tiykarǵı orın iyeleydi. Usı koncepciyanıń tiykarǵı kózqarası - hár bir bólek insannıń ómiriniń o' ziga xosligi, hár bir shaxs kem ushraytuǵın, individual, shártsiz qádiriyat ekenligin tán alıw etiw. Adamgershilikli filosofiya hám psixologiya óz- ózin realizatsiyalash, óz-ózin rawajlandırıw zárúriyatın insannıń joqarı mútajligi dep tán alıw etip, insannıń óz kem ushraytuǵınlıǵın asıraw hám rawajlandırıw, insannıń erkinlikke erisiw mexanizmi retinde individual jeke tańlawdı ámelge asırıwdı ózinde kórinetuǵın etiw, etilgen tańlaw ushın juwapkerlikti moynına alıwda olardı ámelge asırıwdıń zárúrli shártini kóredi. Sol sebepli shaxstıń rawajlanıwı hám insannıń qáliplesiwi basqalar menen awızbirshilikte, isenim, áshkaralıq, muhabbatqa tiykarlanǵan adamgershilikli munasábetlerdi ornatıw processinde júz boladı. Tiykarında tálimge jańasha jantasıw jatatuǵın ideyalardıń rawajlanıwda psixologlar da zárúrli úles qosıwǵan : jaqın zonadan rawajlanıw hám insan rawajlanıwda birgeliktegi iskerlikti roli haqqındaǵı táliymat, shaxstıń turmıslıq iskerliktegi wazıypaları, pikiriy tarawdıń, insannıń reflektiv múmkinshilikleriniń rawajlanıwı, oqıw iskerligi processinde onıń psixik rawajlanıw nizamlıqları haqqındaǵı izertlewler, usılar gápinen bolıp tabıladı. Zamanagóy pedagogikalıq pánler degi maqsetine (bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq ), tálimdiń bas maqseti - mádeniyatqa jantasıwǵa, oqıw -tárbiya procesi sheńberinde sheshiletuǵın wazıypalarına, pedagog hám studentler arasındaǵı óz-ara tásir etiw xarakteristikaına kóre paradigmalar parıq etedi. Tálimdiń keń tarqalǵan besew paradigması ámeldegi: dástúriy (bilimge jóneltirilgen paradigma ); fenomenologik (adamgershilik paradigması ); ratsionalistik (bixevioristik, qulıq- atvorga tiyisli); texnokratik; ezoterik. Dástúriy (bilimge jóneltirilgen) paradigma. Bilimge jóneltirilgen paradigmada tálimdiń bas maqseti: " Qálegen baha daǵı bilim, bilim hám taǵı bilimdir". Sol sebepli tálim shólkeminiń roli insaniyat civilizatsiyası materiallıq miyraslarınıń kóbirek ámeldegi elementleri - da individual, tap sonday social tártipti saqlap qoluvchi, individual rawajlanıwǵa múmkinshilik beretuǵın zárúrli, túrme-túr, zárúrli bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler, bunnan tısqarı ideal hám qádiriyatlardı uzatıw hám saqlawda kórinetuǵın boladı. Sol sebepli oqıw programmaları mazmunı tayansh, tiykarǵı, bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi iyelew waqtında sınaqtan ótetuǵın, shaxstıń funksional sawatlı adamlıǵı jáne sociallıǵın támiyinlewge tiykarlanadı. Bixevioristik (ratsionalistik) paradigma. Ratsionalistik paradigma dástúriy paradigmaǵa keri bolıp esaplanıw, óziniń dıqqat orayında mazmunni emes, oqıwshılardıń túrli túrdegi bilimlerdi ózlestiriwiniń nátiyjeli usılların qóyadı. Ratsionalistik tálim paradigması tiykarında social injeneriya bixevioristik konsepsiyası turadı. Tálim shólkeminiń maqseti - tálim alıwshılarda social normalar, milliy mádeniyat talapları hám nátiyjelerine muwapıq, kelisiwli " minez- qulıq kompleksi" ni qáliplestiredi. Suning ushın " minez-qulıq" termini " barlıq túrdegi reaksiyalar, insaniy ayrıqshalıqlar - onıń pikirlewi, sezim-sezimi hám háreketi" ni ańlatadı. Usı paradigma tálim shólkemine tálim alıwshılardıń maqul túsetuǵın turpayın qáliplestiriw maqsetinde bilimlerdi ózlestiriw jolı retinde qaraydı, yaǵnıy hár qanday tálim shólkemi - bul jasaw ortalıǵına maslastırıwdıń bilimlendiriwge tiyisli mexanizmi. Bunday oqıtıwdıń tiykarǵı metodlarına úyretiw, trening, test qadaǵalawı, individual oqıtıw, korrektsiyalaw kiredi. Adamgershilik (fenomenologik) paradigmasınıń dıqqat orayında óz-ózin rawajlandırıw mútajligine iye bolǵan, turmıs sub'ekti, shaxs erkinshegi hám ruwxıylıqı retindegi tálim alıwshı turadı. Ol balanıń ishki dúnyasın rawajlandırıw, shaxslararo baylanıs, dóretiwshilik, dialog, shaxs ósiwi ushın járdemge jóneltirilgen. Adamgershilik paradigması wákilleri birden-bir qaraw menen ajralıp turmaydı. Onıń sheńberinde tálimdiń túrme-túr modeli ámelge asadı. Olardı bala hám insannıń ómiriniń teńsiz dáwiri retinde balalıqqa qádiriyatlı munasábet, yaǵnıy tálim shólkeminiń bas wazıypası balanı rawajlandırıw (intellektual, etikalıq, fizikalıq, estetik) ekenligin tán alıw etiw birden-bir jóneliste birlestiriledi. Adamgershilik paradigması sheńberinde háreketleniwshi hár bir tálim sisteması dóretiwshilik izertlewge tıykarlanıp, tálim hám tárbiyanıń sap mazmunı, metod hám qurallarından jay aladı. Adamgershilik paradigması da o' qituvchi, da oqıwshılardıń erkinshegi hám dóretiwshiligin talap etedi. Pedagogikalıq iskerliginiń adamgershilik principine tiykarlanıwshı paradigması tómendegi kriteryalarǵa tayanadi: - tálimdiń sociallashuvi - oqıtıwshılarn tayarlaw procesine salıstırǵanda texnokratik jantasıwdan waz keshiw, olar tárepinen salıstırǵanda ózlestiriletuǵın bilimler kompleksiniń pedagogikalıq hám de psixologiyalıq ózgeshelik kásip etiwin támiyinlew, oqıtıwshılarda ulıwma insanıylıq, umummadaniy qádiriyatlar mazmunında ilgeri surilgan ideyalarǵa tiykarlanǵan social oylawdı qáliplestiriw; - milliy hám de jáhán mádeniyatı tiykarları hám olardıń mánisinen xabarlı bolıw ; - tálim hám tárbiya procesin shólkemlestiriwde milliy ǵárezsizlik ideyalarına tıykarlanıw ; - shaxstıń óz-ózin rawajlandırıw hám de ǵárezsiz tálim alıwǵa bolǵan uqıpına tayanish jáne onı jetilistiriw; - oqıtıwshılardıń kásiplik tárepten qáliplestiriw processinde oqıtıwshı hám de studentlerdiń óz-ara sheriklikte iskerlik aparıwlarına erisiw; - tálim (atap aytqanda, kasiplik tálimi) processinde oqıw programmalarınıń studentler qábileti hám de qızıǵıwshılıqlarına kóre tańlap alınıwı boyınsha múmkinshiliktiń bar ekenligi; - pedagogikalıq tálimdiń fundamental ózgeshelik kásip etiwi, yaǵnıy, studentler tárepinen ózgeriwshen sharayatlarda shaxs dóretiwshilik rawajlanıwı tiykarın támiyinleytuǵın invariant bilimlerdiń ózlestiriliwine erisiw; - miynet bazarı hám de social processlerde júzege keliwshi hám de turaqlı túrde ózgerip turıwshı mútajliklerge tolıqqonli juwap bere alatuǵın tálimdi qáliplestiriw sol tiykarda kásiplik maslasıwshı qánigelerdi tárbiyalaw ; - tálimdiń úzliksizligi, tálimdiń hár bir process basqıshınıń nátiyjeleniwin támiyinleytuǵın kasiplik tálim (kadrlar mamanlıǵın asırıw hám de olardı qayta tayarlaw ) programmalarınıń sistemasınıń jaratıw hám rawajlandırıw, arnawlı bir programmanı tálimdiń ol yamasa bul basqıshında o' qitilishi yamasa oqıwdı basqa tipdagi oqıw muassasida dawam ettira alıw múmkinshiligin bere alıwı ; - tálimdiń ekvivalentligi, yaǵnıy onıń mámleket tálim standartı, milliy mádeniyatı hám mentalitet, sonıń menen birge, xalıq aralıq normalarǵa muwapıq dárejesi. Ilimiy-texnikalıq, texnokratik paradigmanıń bas maqseti ámeliy jetilistiriw ushın zárúr " anıq" ilimiy bilimlerdi uzatıw hám ózlestiriwden kelip shıǵadı. " Bilim - kúsh", sol sebepli insan salawatın onıń biliw múmkinshilikleri anıqlap beredi. Insan o' zini o' zicha emes, tek anıq belgilengen etalon (o' rtacha úlgi, standartlasqan ) dagi biliw yamasa minez-qulıq iyesi retindegine bahalaydı. Texnokratik paradigma sharayatında oqıw -tárbiya procesiniń qálegen nátiyjesi " awa - joq", " biladi - bilmaydi", " ádeli - tárbiyasız", " iyelegen - iyelemagan" sistemasında bahalanishi múmkin. Bul jerde tayarlıq, ma' lumotlilik, tárbiyalanganlik dárejesi tekserip anıqlanatuǵın qanday da etalon, ideal ámeldegi boladı. Ezoterik paradigma. Bul biziń planetamızdaǵı eń áyyemgi bilimlendiriwge tiyisli paradigmalardan biri. Usı sózdiń greksheden sózbe-sóz awdarması " sırlı", " jasırın" mánislerin ańlatadı. Onıń mánisin máńgi hám ózgermeytuǵın Haqıyqatqa munasábet quraydı. Bul paradigma tárepdarlarınıń pikrine qaraǵanda, haqıyqattı jaysha biliw múmkin emes, oǵan hújdan pákligi arqalı erisiw múmkin. Pedagogikalıq iskerliginiń joqarı maqseti oqıwshınıń tabiiiy kúsh hám múmkinshiliklerin joqarı dárejedegi ongga ıyelew, Kosmos menen baylanısıw ushın sarp etiw etiw hám rawajlandırıwda kórinetuǵın boladı. Sol sebepli oqıtıwshınıń zárúrli qáwipsizlik etiwshi funkciyası tálim alıwshılardıń etikalıq, fizikalıq, psixik tayınlıǵın ámelge asırıw hám ámeldegi kúshlerin rawajlandırıw bolıp tabıladı. 4. Oqıtıw procesi mánisi jáne onıń wazıypaları. Oqıtıw - oqıtıwshı hám oqıwshılardıń maqsetke qaratılǵan birgeliktegi iskerligi procesi bolıp, bul processda oqıwshılardı rawajlandırıwdı ámelge asıratuǵın bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybe hám kompetensiyalar júzege shıǵadı. Oqıtıw (didaktik) procesiniń mánisin tómendegi formula járdeminde tolıq ańǵarıw múmkin: DJ=M+Ao'f + Ao'fb Bul jerde: DJ - didaktik process. M - motivatsiya. Ao'f - oqıwshılardıń ózlestiriw iskerligi algoritmı. Ao'fb - oqıwshılardıń billish iskerligin basqarıw. Oqıtıw procesi ush wazıypanı atqaradı : bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq hám rawajlantiruvchi. Oqıtıw procesiniń bilimlendiriwge tiyisli wazıypası oqıwshılarda bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybe hám kompetentsiyalarni qáliplestiriwden ibarat. Oqıtıw nátiyjesi retinde bilimleriniń tolıqlıǵı, tereńligi, sistemalılıǵı, anglanganligi, bekkemligi hám ámeliy ózgeshelik kásip etiwi zárúrli bolıp tabıladı. Bul sıyaqlı jaǵdaylar tálim procesiniń metodikalıq tárepten tuwrı islengenligin ańlatadı. Tálim processinde oqıwshılarda olar tárepinen ózlestirilgen teoriyalıq bilimler tiykarında payda etińan ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybeler hám de kompetensiyaning qáliplesiwi de bólek áhmiyetke iye. Oqıtıwdıń tárbiyalıq wazıypası tálim processinde shaxstıń ruwxıy -etikalıq hám estetik qıyalları, turpayı hám dúnyaǵa kóz qarası qáliplestirilishida óz ańlatpasın tabadı. Tálimdiń tárbiyalıq ózgesheligi, bárinen burın, tálim mazmunında sawlelenedi. Oqıtıw processinde tárbiyanıń ekinshi faktorı oqıtıwshı hám oqıwshılardıń munasábetleri, klasstaǵı psixologiyalıq ortalıq, oqıw procesi qatnasıwshılarınıń óz-ara munasábetleri, oqıwshılardıń aqıl etiw xızmetlerine oqıtıwshınıń baslıqlıǵı esaplanadı. Oqıtıwdıń rawajlantıratuǵın wazıypası oqıwshı sóylewiniń, pikirlewi, shaxstıń sensorlı hám háreketleniw tarawları, emotsional- shıdamlılıqlik, intellectual tarawların rawajlandırıwda óz hákisin tabadı. Oqıtıw processinde oqıwshın intellektual rawajlandırıw, intellektual iskerlik usılları, analiz qılıw, salıstırıwlaw, klassifikaciyalaw, baqlaw, juwmaq shıǵarıw, ob'yektlarning zárúrli belgilerin ajrata biliw, iskerlik maqseti hám usılların anıqlawdı biliwge úyretiw, onıń nátiyjelerin tekseriwdi mamanlıǵın rawajlandırıwǵa eriwiladi. 5. Oqıtıw procesiniń basqıshları. Oqıtıw oqıtıwshı baslıqlıǵında oqıwshınıń oqıw materialların rejeli túrde bilip alıw procesi bolıp tabıladı. Bul processni biliw basqıshından ibarat bolǵan strukturalıq bólimlerge (yamasa komponentarga) ajıratıw múmkin. Oqıwshı bilmewden biliw, uddasidan chiqa almaslikdan uddulay alıw, ilmiy tájriybeler payda etiw jolınan barıp, bul basqıshlardan ótiwi kerek. Oqıtıw procesi 4 tiykarǵı basqıshdan ibarat : 1) ózlestiriliwi kerek bolǵan materialdı aqıl etiw; 2) onı fahmlab alıw, túsiniklerdiń payda bolıwı ; 3) bilimlerdi bekkemlew hám jetilistiriw, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdiń payda bolıwı ; 4) payda etińan kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi ámeliyatda qóllaw (kompetentsiyalarni quram taptırıw ). Hár bir basqısh ushın oqıwshılardıń arnawlı bir xarakter degi biliw iskerligi xarakterli bolıp tabıladı. Bul iskerlik oqıtıwshı tárepinen bólek basshılıqtı talap etedi.