Ta’lim menejmenti fanining predmeti, vazifalari va metodlari. Ta’lim
menejmenti nazariyalarining rivojlanish bosqichlari
Reja:
1. Ta’lim menejmenti tushunchasi.
2. Ta’lim menejmentining mohiyati va shakllanishi.
3. Ta’lim menejmentining predmeti, maqsad va vazifalari.
4. Ta’lim menejmentining ilmiy-tadqiqot metodlari.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayonida
ishlab chiqarishni rivojlantirish, tashkilot va korxonalarning iqtisodiy barqarorligini
ta’minlash ko’p jihatdan zamon talablariga javob beradigan rahbar va
mutaxassislarni tayyorlash sifatiga bog’liq. Bugungi kunda ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotini barpo etish sharoitida rahbarlarni tayyorlash, ularning
malakasini oshirish va qayta tayyorlashda menejment fani alohida o’rin tutadi.
Menejment fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari uzoq vaqt davom etib
keleyotgan tarixiy davrlar bilan izohlanadi, menejment alohida, mustaqil fan sifatida
XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida shakllanadi.
Menejment – inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida boshqaruvni tashkil etish
(boshqarish, boshqaruv hokimiyati, tashkil etish), rahbarlik qilish (rejalashtirish,
tartibga solish-muvofiqlashtirish, nazorat qilish) ma’nolarini anglatadi. Menejment
– bu ko’zlangan maqsadlarga erishish uchun faoliyatni, yani insonlar yoki ularning
guruhlari faoliyatini muvofiqlashtirish hamda boshqarish usullari, shakllari va
vositalari majmui.
Sodda qilib aytganda, menejment umumiy holda u yaki bu faoliyat turini tashkil
etishni va unga rahbarlik qilishni, ya’ni turli xil sohalarda faoliyat ko’rsatayotgan
insonlarning xatti-harakatlarini, munosabatlarini muvofiqlashtirish, ularning
imkoniyatlari va qobiliyatlarini muvofiqlashtirish, ularning imoniyatlari va
qobiliyatlaridan to’g’ri foydalanishni tashkil etish, nazorat qilish va boshqarishni
bildiradi. Menejment eng avvolo insonlarni boshqaradi, ularni o’z faoliyatiga
qiziqtirish, tadbirkorlikke, mehnatga ijodiy yondashish, o’ziga ishonsh tuyg’ularini
shakllantirish, sohalar bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni egallashiga
ko’maklashish,yangilikka va ijodkorlikka chorlash, insonlarning faoliyatini
boshqarish demakdir.
Menejment fani ham ijtimoiy, ham tabiiy fanlar bilan bog’liq holda rivojlanib
borib maqsad va vazifalarga, xizmat qilish sohalariga ko’ra bir necha turlarga
bo’linadi: amaliy menejment, innovatsion menejment, strategik menejment,
marketing menejmenti, ta’lim menejmenti va h.k., biz ularni menejment fanining
shohobchalari deb atashimiz mumkin.
Mutaxasislarning fikirga ko’ra, umumiy menejment barcha xo’jalik yuritish
tizimi uchun taaluqli bo’lib, amaliy, innovatsion va strategic menejmentni o’z ichiga
oladi. Amaliy menejment ham barcha boshqaruv sohalariga taaluqli bo’lib,
innovatsion menejment (yangilik yaratishning boshqaruvi) va strategic menejment
(strategik rejalashtirish) amaliy menejmentni takomillashtirishga yo’naltirilgan
boshqaruv faoliyatidan iboratdir.
Menejement fani – bu rahbarlarga boshqaruv faoliyatini to’g’ri amalga oshirish,
xodimlar faoliyatini samarali boshqarish va muvofiqlashtirishda, shuningdek,
korxona va muassasa oldiga qo’yilgan maqsadlarga hamda ko’zlagan natijalarga
erishishda muhim ahamiyat kasb etuvchi qarorlarni qabul qilish va ularning
bajarilishini nazorat va tahlil qilishni o’rgatuvchi fan bo’lib, uning asosiy maqsadi
zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarda boshqaruvning barcha bo’g’inlarida
samarali ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat.
Menejment fan sifatida o’z maqsadiga ko’ra quydagilarni o’rganadi: boshqarish
nazariyasi va amaliyoti; boshqaruv ob’ekti va sub’ekti; boshqarish tamoyillari va
usullari; rahbar madaniyati; rahbar va lider, ularning fazilatlari; rahbar reytingi;
boshqarishda kirishuvchanlik va qaror qabul qilish; boshqarish funktsiyalari;
xodimlarni boshqarish; ishlab chiqarishni boshqarish, samaradorlikni boshqarish;
o’z-o’zini boshqarish; hududiy boshqarish va h.k.
Ma’muriy menejment boshqarishning maxsus qismi bo’lib, boshqaruvchi tizim
ichidagi munosabatlarni, uning rivojlanish qonuniyatlari, tamoyillari, usul va
uslublarini o’rganadi, ya’ni turli soha tashkilotlari mamuriyati faoliyatini tashkil
etish, rejalashtirish, tartibga solish, muvofiqlashtirish, motivatsiya qilish (undash)
hamda rahbarlikni oqilona uyushtirish usullarini o’rganadi.
Ma’muriy menejmentning asosiy maqsadi – tashkilot ma’muriyati rivojlanishida
uyg’inlikni ta’minlashdan, ya’ni tashkilotning barcha ichki va tashqi elementlari
faoliyatining samaradorligini va maqsadga muvofiqligini ta’minlashdan iboratdir.
Ma’muriy menejmentning asosiy sub’ektlari – ma’muriy boshqarish apparatlari,
ularning bo’g’nlari va turli pog’onadagi rahbarlar va xodimlar bo’lib, ularning har
biri tegishli vazifalarga, vakolatlarga va mas’uliyatlarga ega bo’ladi.
Ta’lim menejementi – bu ilmiy asosda tashkil etilgan, o’ziga xos pog’onaviylikka
asoslangan boshqaruv: rahbar, pedagogic jamoa, ta’lim oluvchilar jamoasi. Shunga
ko’ra boshqaruvni turli xil modellar asosida amalga oshirish mumkin: integral
model, birinchi pog’ona – pedagogic jamoa faoliyatini boshqarish, ikkinchi pog’ona
– o’quvchilar faoliyatini boshqarish.
Ta’lim menejmentining asosiy maqsadi – ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan
ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etishda, muassasa oldiga qo’yilgan
maqsadlarga erishish va raqobatbardorsh bitiruvchilar tayyorlashda ta’lim-tarbiya
jarayoni ishtirokchilari bo’lgan rahbarlar, mutaxassislar va ijrochilarning
munosabatlari va faoliyatlarini muvofiqlashtirish, nazorat qilish hamda samarali
boshqarishni ta’minlashdan iborat.
Ta’lim menejmenti fani ta’lim muassasalari rahbarlarining boshqaruv faoliyati,
boshqaruv mas’uliyati va madanaiyati, boshqaruv funktsiyalari va metodlari,
boshqarishning qonun-qoidalari va tamoyillari, rahbar va lider fazilatlari, ta’lim
muassasi rahbarlarining funktsional vazifalari, ta’lim muassasalarini boshqarishda
axborot va kommunikatsiya, rahbarlarning innovatsion faoliyatlari, boshqaruvda
tarbiyaviy munosabatlar va rahbarlik uslublari, ta’lim muassasalarining tashkliy
tuzilishi, strategik boshqaruv va rejalashtirish, rahbarning ish vaqti va undan
foydalanish, personalni boshqarish hamda ta’lim muassasalarini boshqarishda
motivlashtirish va motivlashtirish nazariyalarini tadqiq etadi.
Menejment fanining shakllanish davriga qadar, insoniyat paydo bo’lgan davrdan
boshlab, insonlar u yoki bu shakl va mazmunda faoliyat ko’rsatganlar. Ular hayotiy
ehtiyojlarni qondirish maqsadida mehnat qilishgan va farzandlar tarbiyasi bilan
shug’ullanishgan, shu davrlarda boshqarishga muhtojlik vujudga kelgan, ularning
mehnat faoliyatlari davomida o’zaro munosabatlar shakllanib borgan, mazkur
jarayonlarda o’zaro ta’sir, munosabatlar, boshqarish usullari shakllanib, rivojlanib
borgan bo’lib, bu davrlarni boshqarishning amaliyot davri deb aytish mumkin.
Qadimda va ayniqsa, o’rta asrlarda shakllangan davlatlar, imperiyalar faoliyati
murakkab tashkilotlarni boshqarish amaliyotidan darak beradi. Turkistonda Amir
Temur hukmronligi vaqtida barpo etilgan va bugungi kun gacha saqlanib kelayotgan
tarixiy obidalarning yaratilishi turli kasb egalarining o’zaro munosabatlari rasmiy
tarizda
shakllanganligidan
va
ular
ma’lum
bir
maqsad
yoınalishida
boshqarilganligidan dalolat beradi.
Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamonlarga borib taqalib,
Yu.Tsezar, A.Makedonskiy, Turkistonda esa o’rta asrlarda Amir Temur
hukmronligi vaqtidan boshlab shakllana boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy
bo’lib, asosan harbiy tavsifga ega edi.
Kapitalizm tuzumining boshlang’ich davrida tadbirkor – mulk egasi ishlab
chiqarishni o’zining shaxsiy tajribasiga tayanib boshqargan. XVIII asrning
oxirlarida Angliyada bo’lgan sanoat inqilobi boshqaruvga bo’lgan qiziqishni yanada
kuchaytiradi. Boshqaruv xodimlarini tayyorlashga alohida e’tibor berila boshlanadi.
Ammo XIX asrning ikkinchi yarimida va XX asr chegarasida texnika va
texnologiyaning takomillashuvi, ishlab chiqarishning keskin o’sishi boshqarishni
murakkablashtirib yuboradi va uni faoliyatining maxsus bilimlarni talab etuvchi
maxsus sohasiga aylantiradi. Ushbu muammolarni xal etish uchun boshqaruv
sohasidagi tajribani umumlashtirish, ishlab chiqarish va xodimlarni boshqarishning
samarali usillarini izlashga olib keladi. Natijada boshqaruv to’g’risidagi ilm, fan
vujudga kelgan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarning isboti sifatida boshqarish nazariyasi va
amaliyoti rivojlanishining bir necha tarixiy davrlarga bo’linishini ko’rishimiz
mumkin (1-jadval).
Davrlar
Rivojlanish bosqichlari
I Davr
(Qadimiy
davr)
Birgalikda mehnatni tartibga solish va tashkil qilishning eng
birinchi, oddiy, boshlang’ish shakli ibtidoiy jamoa tuzumi davrida
vujudga kelgan. Bu davrda boshqarish urug’, jamoa, qabila a’zolari
bilan birgalikda maslahatlashib amalga oshirilgan. Qadimiy Misrda
davlat xo’jaligini boshqarish bo’yicha boy tajribalar to’plangan
bo’lib, bu davrda (eramizdan avvalgi 3000-2500 yillar) etarli
darajada rivojlangan davlat boshqarish apparati va unga xizmat
qiluvchi
qatlam
(amaldor-mirzalar)
shakllanadi.
Boshqaruv
faoliyatiga birinchilar qatori tavsif bergan shaxs SUQROTdir
(eramizdan avvalgi 480-397 yillar). U boshqarishning turli
shakllarini taxlil qilish asosida boshqarishning universallik
tamoyilini tadqiq qildi. Platon (eramizdan avvalgi 428-394 yillar)
davlat boshqarish shakli klassifikatsiyasini yaratdi. ALEKSANDR
MAKEDONSKIY (eramizdan avvalgi 365-323 yillar) harbiylarni
boshqarish nazariyasi va amaliyotini rivojlantirdi.
II Davr
(Industrial
davr)
Bu davrda davlat boshqaruvi nazariyasi sohasida Adam Smitning
xizmati katta bo’lib, u boshqarish sohasida mutaxassis sifatida
tanildi, chunki u mehnat taqsimotining turli shakllarini tahlil qilib,
shoh va davlat majburiyatlariga tavsif berdi. Robert Ouenning
ta’limoti menejment maktablarining shakllanishiga katta ta’sir
ko’rsatdi. Uning ishlab chiqarish boshqarishini insonparvarlishtirish,
hamda o’qitish zaruriyatini tan olish, ishchilarning mehnat va
maishiy sharoitlarini yaxshilash bo’yicha g’oyalari bugungi kunda
ham dolzarb masaladir. Boshqarish nazariyasi va amaliyotida
birinchi burilish xisoblash texnikasining yaratilishi va qollanilishi
bilan bag’liqdir.
III Davr
(Tartibga
solish
davri)
Bugungi menejment XIX asrda sodir bo’lgan sanoat inqilobi natijasi
bo’lib, ishlab chiqarishning boshlang’ish tipi bo’lgan fabrikalarning
paydo bo’lishi va katta guruhdagi kishilarni ish bilan ta’minlash
zaruriyati, ularning individual egalarining barcha xodimlar
faoliyatini nazorat qilish va boshqarishni murakkabligi natijasida
eng yaxshi xodimlarni tanlab olib ularni o’qitishlari birinchi
menejerlarning vujudga kelishiga sabab bo’ldi, chunki ular joylarda
korxona egalari manfaatlarini ifodalashi mumkin edi.
IV Davr
(Axborot
davri)
So’ngi boshqarish nazariyalari asosan boshqarishga oid “miqdoriy
maktab” vakillari tomonidan ishlab chiqilgan. Bu maktabning paydo
bo’lishi boshqarishda matematika va kompyuterlarni qo’llash bilan
bog’liqdir. 60-yillarda matematik tahlil va menejerning sub’ektiv
qarorlarining integratsiyasiga erishadigan matematik apparat
yordamida foydalanishga asoslangan boshqarish kontseptsiyasini
ishlab chiqish boshlandi. Bir qator boshqarish funktsiyalarining
formalashuvi, inson va EHM mehnatining birga qo’shilishi, tashkil
qilish elementi tarkibini qayta ko’rb chiqishni talab qila boshladi.
Hozir matematik usullar amalda boshqarish fanining barcha
yo’nalishlarida foydalanilmoqda.
Frederik Teylor (1856-1915) menejmentni o’rganishga kirishgan birinchi
mutaxassislardan, uni inson samaradorligi emas, tashkil qilish faoliyati
samaradorligi qiziqtirgan bo’lib, ilmiy boshqarish maktabining rivojlanishiga asos
soldi va “Ilmiy boshqarish” maktabi asoschisi sifatida mehnatni me’yorlash
asoslarining metodologiyasini ishlab chiqdi,amaliyotga ishchilarni tanlab olish,
joylashtirish va mehnatni rag’batlantirish ilmiy yondashuvini tadbiq qildi.
Boshqarish fanining rivojlanishi Frenk va Lilian Shilbetlar nomi bilan ham
bog’liq, ular mehnat harakatlari sohasida tadqiqotlar o’tkazib, ish joyini tashkil
qilishning ilmiy tamoyillarini ishlab chiqdilar.
Boshqaruv nazariyalari asischilaridan biri Anri Fayol’ boshqarish jarayonining 5
ta asosiy funktsiyalari: rejalashtirish, tashkil qilish, kadrlarni tanlash va joy-joyiga
qo’yish, rahbarlik (motivlash) va nazoratni ajratib ko’rastadi. A.Fayol’ tomonidan
ishlab chiqarilgan tamoyillarning mohiyati quyidagicha: mehnat taqsimoti; avtoritet
va hokimiyat ma’suliyati; intizom; rahbarlik birligi; farmoyish birligi; shaxsiy
manfaatning umumiy manfaatga bo’ysinishi; mehnatni rag’batlantirishning
markazlashgan va markazlashmagan boshqaruv muvozanati; bir turdagi
menejerlarning ishini muvofiqlashtirish; tartib; odillik; samimiylik; xodimlar
qatiyligi; tashabbus.
Robert Ouen birinchi bo’lib kishilarga e’tiborni qaratish zarur degan fikirni olg’a
suradi, uning g’oyasi bo’yicha firmalar stanok va mashinalarga qarashga ko’p vaqt
sarflab odamlar haqida oz g’amxo’rlik qiladi. Uning g’oyasining asosiy mazmuni
insonlarga ham e’tibor qaratish, ular uchun ham vaqt sarflash, ularga g’amxo’rlik
qilish, dam olishlari uchun qulay imkoniyatlar yaratishdan iborat.
Elton Meyo “Inson munosabatlari” maktabining asoschisi hisoblanadi. U
ishchilar guruhi o’z nazorat tizimiga ega bo’lgan ijtimoiy tizim ekanligini asoslagan
holda, mazkur tizimga ma’lum tarzda ta’sir etib, mehnat natijalarini yaxshilash
mumkin, deb hisoblagan edi. “Inson munosabatlari” harakatida esa ishlab
chiqarishga qaratilishi sababli “inson munosabatlari” harakati butun ilmiy harakatga
qarama-qarshi turib qoldi. Asosiy g’oya shundan iboratki, kishilarga oddiy e’tiborni
qaratish mehnat unumdorligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Tashkilot samaradorligini
oshirish, undagi inson resurslari samaradorligini oshirish orqali amalga oshiriladi.
Duglas Mak-Gregor (1906-1964) ta’limoti “inson munosabatlari” maktabida
alohida o’rin tutadi. U “X” va “U” nazariyasi asosida xodimlarga quyidagicha ta’rif
beradi. “X” nazariyasi – bu toifaga mansub insonlarni mehnatga majburlash,
jazolash va jarima solish bilan qo’rqitib turish zarur bo’lib, ular mehnatdan bo’yin
tovlashga intiladi. Ularni nazorat qilib turish, qistash va muntazam ravishda
mehnatga yo’naltirib turish lozim. Bu toifadagi insonlar rahbar nazoratida faoliyat
ko’rsatishni afzal ko’radi, mas’uliyatdan bosh tortishga intiladi, faqat o’z hafzisligi
uchun tashvishlanadi. “U” nazariyasi – mazkur toifaga mansub kishilar tabiatan
passiv bo’lib yaratilmagan. Ular faol, tashbbuskor, g’ayratli va uddaburon bo’lib,
tashkilotdagi ishlar yaxshi tashkil etilmagani tufayli loqayd bo’lib qolgan bo’lishi
mumkin. Bu toifadagi xodimlarda jismoniy va aqliy mehnatga intilish, mas’uliyatni
his etish xislatlari shakllangan bo’ladi. Bunday kishi nafaqat o’ziga mas’uliyat oladi,
balki unga intiladi, ularda o’zini-o’zi nazorat qilishga moyillik bo’lgani uchun
tashqaridan nazoratga va alohida e’tiborga muhtoj emas.
XX asrning 60-80-yillarida G’arbda zamonaviy menejment rivojlana boshladi.
G’arb nazariyotchilari boshqaruvning ijtimoiy tizimlar maktabini tashkil qilish
maqsadida: tizimli yondashuv asoslarini ishlab chiqishgan; yaxlit tizim bilan uning
qismlari munosabatlari masalalarini ko’rib chiqishgan; bir qancha o’zgaruvchan
omillarning boshqaruvga ta’sirini o’rganishgan. Bu maktab namoyandalari
(amerikalik Chester Barnard, Gerbert Saymon) zamonaviy menejmentda quyidagi
to’rtta: tizimli, vaziyatli, funktsional va miqdorli yondashuvlarni asoslab berishgan.
Platon Mixaylovich Kerjentsev (1881-1940) boshqaruv yo’nalishida juda katta
ahamiyat kasb etuvchi ishlarni amalga oshirgan bo’lib, uning boshqarish bo’yicha
“Mehnatni ilmiy tashkil etish”, “Boshqarishni tashkil qilish tamoyillari”, “Vaqt
uchun kurash” kabi asarlari boshqarish yo’nalishida darsliklarni yozishda asos qilib
olingan.
1950-yillarning oxiradan boshlab boshqarish nazariyasining rivojlanishi yanada
kuchaydi va shu yillarda mehnatni ilmiy tekshirish intituti, boshqarish va normativ
bo’yicha markaziy ilmiy tadqiqot institutlari tashkil etiladi. Mazkur oily o’quv
yurtlarining “Mehnatni ilmiy tashkil qilish”, “Boshqarish” kafedralari va
fakul’tetlari tashkil etilib, ular bo’yicha maxsus fanlar o’qitila boshlangan.
