Ta’lim menejmenti fanining predmeti, vazifalari va metodlari. Ta’lim menejmenti nazariyalarining rivojlanish bosqichlari Reja: 1. Ta’lim menejmenti tushunchasi. 2. Ta’lim menejmentining mohiyati va shakllanishi. 3. Ta’lim menejmentining predmeti, maqsad va vazifalari. 4. Ta’lim menejmentining ilmiy-tadqiqot metodlari. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayonida ishlab chiqarishni rivojlantirish, tashkilot va korxonalarning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash ko’p jihatdan zamon talablariga javob beradigan rahbar va mutaxassislarni tayyorlash sifatiga bog’liq. Bugungi kunda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etish sharoitida rahbarlarni tayyorlash, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlashda menejment fani alohida o’rin tutadi. Menejment fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari uzoq vaqt davom etib keleyotgan tarixiy davrlar bilan izohlanadi, menejment alohida, mustaqil fan sifatida XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida shakllanadi. Menejment – inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida boshqaruvni tashkil etish (boshqarish, boshqaruv hokimiyati, tashkil etish), rahbarlik qilish (rejalashtirish, tartibga solish-muvofiqlashtirish, nazorat qilish) ma’nolarini anglatadi. Menejment – bu ko’zlangan maqsadlarga erishish uchun faoliyatni, yani insonlar yoki ularning guruhlari faoliyatini muvofiqlashtirish hamda boshqarish usullari, shakllari va vositalari majmui. Sodda qilib aytganda, menejment umumiy holda u yaki bu faoliyat turini tashkil etishni va unga rahbarlik qilishni, ya’ni turli xil sohalarda faoliyat ko’rsatayotgan insonlarning xatti-harakatlarini, munosabatlarini muvofiqlashtirish, ularning imkoniyatlari va qobiliyatlarini muvofiqlashtirish, ularning imoniyatlari va qobiliyatlaridan to’g’ri foydalanishni tashkil etish, nazorat qilish va boshqarishni bildiradi. Menejment eng avvolo insonlarni boshqaradi, ularni o’z faoliyatiga qiziqtirish, tadbirkorlikke, mehnatga ijodiy yondashish, o’ziga ishonsh tuyg’ularini shakllantirish, sohalar bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni egallashiga ko’maklashish,yangilikka va ijodkorlikka chorlash, insonlarning faoliyatini boshqarish demakdir. Menejment fani ham ijtimoiy, ham tabiiy fanlar bilan bog’liq holda rivojlanib borib maqsad va vazifalarga, xizmat qilish sohalariga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi: amaliy menejment, innovatsion menejment, strategik menejment, marketing menejmenti, ta’lim menejmenti va h.k., biz ularni menejment fanining shohobchalari deb atashimiz mumkin. Mutaxasislarning fikirga ko’ra, umumiy menejment barcha xo’jalik yuritish tizimi uchun taaluqli bo’lib, amaliy, innovatsion va strategic menejmentni o’z ichiga oladi. Amaliy menejment ham barcha boshqaruv sohalariga taaluqli bo’lib, innovatsion menejment (yangilik yaratishning boshqaruvi) va strategic menejment (strategik rejalashtirish) amaliy menejmentni takomillashtirishga yo’naltirilgan boshqaruv faoliyatidan iboratdir. Menejement fani – bu rahbarlarga boshqaruv faoliyatini to’g’ri amalga oshirish, xodimlar faoliyatini samarali boshqarish va muvofiqlashtirishda, shuningdek, korxona va muassasa oldiga qo’yilgan maqsadlarga hamda ko’zlagan natijalarga erishishda muhim ahamiyat kasb etuvchi qarorlarni qabul qilish va ularning bajarilishini nazorat va tahlil qilishni o’rgatuvchi fan bo’lib, uning asosiy maqsadi zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarda boshqaruvning barcha bo’g’inlarida samarali ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Menejment fan sifatida o’z maqsadiga ko’ra quydagilarni o’rganadi: boshqarish nazariyasi va amaliyoti; boshqaruv ob’ekti va sub’ekti; boshqarish tamoyillari va usullari; rahbar madaniyati; rahbar va lider, ularning fazilatlari; rahbar reytingi; boshqarishda kirishuvchanlik va qaror qabul qilish; boshqarish funktsiyalari; xodimlarni boshqarish; ishlab chiqarishni boshqarish, samaradorlikni boshqarish; o’z-o’zini boshqarish; hududiy boshqarish va h.k. Ma’muriy menejment boshqarishning maxsus qismi bo’lib, boshqaruvchi tizim ichidagi munosabatlarni, uning rivojlanish qonuniyatlari, tamoyillari, usul va uslublarini o’rganadi, ya’ni turli soha tashkilotlari mamuriyati faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish, tartibga solish, muvofiqlashtirish, motivatsiya qilish (undash) hamda rahbarlikni oqilona uyushtirish usullarini o’rganadi. Ma’muriy menejmentning asosiy maqsadi – tashkilot ma’muriyati rivojlanishida uyg’inlikni ta’minlashdan, ya’ni tashkilotning barcha ichki va tashqi elementlari faoliyatining samaradorligini va maqsadga muvofiqligini ta’minlashdan iboratdir. Ma’muriy menejmentning asosiy sub’ektlari – ma’muriy boshqarish apparatlari, ularning bo’g’nlari va turli pog’onadagi rahbarlar va xodimlar bo’lib, ularning har biri tegishli vazifalarga, vakolatlarga va mas’uliyatlarga ega bo’ladi. Ta’lim menejementi – bu ilmiy asosda tashkil etilgan, o’ziga xos pog’onaviylikka asoslangan boshqaruv: rahbar, pedagogic jamoa, ta’lim oluvchilar jamoasi. Shunga ko’ra boshqaruvni turli xil modellar asosida amalga oshirish mumkin: integral model, birinchi pog’ona – pedagogic jamoa faoliyatini boshqarish, ikkinchi pog’ona – o’quvchilar faoliyatini boshqarish. Ta’lim menejmentining asosiy maqsadi – ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etishda, muassasa oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishish va raqobatbardorsh bitiruvchilar tayyorlashda ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilari bo’lgan rahbarlar, mutaxassislar va ijrochilarning munosabatlari va faoliyatlarini muvofiqlashtirish, nazorat qilish hamda samarali boshqarishni ta’minlashdan iborat. Ta’lim menejmenti fani ta’lim muassasalari rahbarlarining boshqaruv faoliyati, boshqaruv mas’uliyati va madanaiyati, boshqaruv funktsiyalari va metodlari, boshqarishning qonun-qoidalari va tamoyillari, rahbar va lider fazilatlari, ta’lim muassasi rahbarlarining funktsional vazifalari, ta’lim muassasalarini boshqarishda axborot va kommunikatsiya, rahbarlarning innovatsion faoliyatlari, boshqaruvda tarbiyaviy munosabatlar va rahbarlik uslublari, ta’lim muassasalarining tashkliy tuzilishi, strategik boshqaruv va rejalashtirish, rahbarning ish vaqti va undan foydalanish, personalni boshqarish hamda ta’lim muassasalarini boshqarishda motivlashtirish va motivlashtirish nazariyalarini tadqiq etadi. Menejment fanining shakllanish davriga qadar, insoniyat paydo bo’lgan davrdan boshlab, insonlar u yoki bu shakl va mazmunda faoliyat ko’rsatganlar. Ular hayotiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida mehnat qilishgan va farzandlar tarbiyasi bilan shug’ullanishgan, shu davrlarda boshqarishga muhtojlik vujudga kelgan, ularning mehnat faoliyatlari davomida o’zaro munosabatlar shakllanib borgan, mazkur jarayonlarda o’zaro ta’sir, munosabatlar, boshqarish usullari shakllanib, rivojlanib borgan bo’lib, bu davrlarni boshqarishning amaliyot davri deb aytish mumkin. Qadimda va ayniqsa, o’rta asrlarda shakllangan davlatlar, imperiyalar faoliyati murakkab tashkilotlarni boshqarish amaliyotidan darak beradi. Turkistonda Amir Temur hukmronligi vaqtida barpo etilgan va bugungi kun gacha saqlanib kelayotgan tarixiy obidalarning yaratilishi turli kasb egalarining o’zaro munosabatlari rasmiy tarizda shakllanganligidan va ular ma’lum bir maqsad yoınalishida boshqarilganligidan dalolat beradi. Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamonlarga borib taqalib, Yu.Tsezar, A.Makedonskiy, Turkistonda esa o’rta asrlarda Amir Temur hukmronligi vaqtidan boshlab shakllana boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy bo’lib, asosan harbiy tavsifga ega edi. Kapitalizm tuzumining boshlang’ich davrida tadbirkor – mulk egasi ishlab chiqarishni o’zining shaxsiy tajribasiga tayanib boshqargan. XVIII asrning oxirlarida Angliyada bo’lgan sanoat inqilobi boshqaruvga bo’lgan qiziqishni yanada kuchaytiradi. Boshqaruv xodimlarini tayyorlashga alohida e’tibor berila boshlanadi. Ammo XIX asrning ikkinchi yarimida va XX asr chegarasida texnika va texnologiyaning takomillashuvi, ishlab chiqarishning keskin o’sishi boshqarishni murakkablashtirib yuboradi va uni faoliyatining maxsus bilimlarni talab etuvchi maxsus sohasiga aylantiradi. Ushbu muammolarni xal etish uchun boshqaruv sohasidagi tajribani umumlashtirish, ishlab chiqarish va xodimlarni boshqarishning samarali usillarini izlashga olib keladi. Natijada boshqaruv to’g’risidagi ilm, fan vujudga kelgan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarning isboti sifatida boshqarish nazariyasi va amaliyoti rivojlanishining bir necha tarixiy davrlarga bo’linishini ko’rishimiz mumkin (1-jadval). Davrlar Rivojlanish bosqichlari I Davr (Qadimiy davr) Birgalikda mehnatni tartibga solish va tashkil qilishning eng birinchi, oddiy, boshlang’ish shakli ibtidoiy jamoa tuzumi davrida vujudga kelgan. Bu davrda boshqarish urug’, jamoa, qabila a’zolari bilan birgalikda maslahatlashib amalga oshirilgan. Qadimiy Misrda davlat xo’jaligini boshqarish bo’yicha boy tajribalar to’plangan bo’lib, bu davrda (eramizdan avvalgi 3000-2500 yillar) etarli darajada rivojlangan davlat boshqarish apparati va unga xizmat qiluvchi qatlam (amaldor-mirzalar) shakllanadi. Boshqaruv faoliyatiga birinchilar qatori tavsif bergan shaxs SUQROTdir (eramizdan avvalgi 480-397 yillar). U boshqarishning turli shakllarini taxlil qilish asosida boshqarishning universallik tamoyilini tadqiq qildi. Platon (eramizdan avvalgi 428-394 yillar) davlat boshqarish shakli klassifikatsiyasini yaratdi. ALEKSANDR MAKEDONSKIY (eramizdan avvalgi 365-323 yillar) harbiylarni boshqarish nazariyasi va amaliyotini rivojlantirdi. II Davr (Industrial davr) Bu davrda davlat boshqaruvi nazariyasi sohasida Adam Smitning xizmati katta bo’lib, u boshqarish sohasida mutaxassis sifatida tanildi, chunki u mehnat taqsimotining turli shakllarini tahlil qilib, shoh va davlat majburiyatlariga tavsif berdi. Robert Ouenning ta’limoti menejment maktablarining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. Uning ishlab chiqarish boshqarishini insonparvarlishtirish, hamda o’qitish zaruriyatini tan olish, ishchilarning mehnat va maishiy sharoitlarini yaxshilash bo’yicha g’oyalari bugungi kunda ham dolzarb masaladir. Boshqarish nazariyasi va amaliyotida birinchi burilish xisoblash texnikasining yaratilishi va qollanilishi bilan bag’liqdir. III Davr (Tartibga solish davri) Bugungi menejment XIX asrda sodir bo’lgan sanoat inqilobi natijasi bo’lib, ishlab chiqarishning boshlang’ish tipi bo’lgan fabrikalarning paydo bo’lishi va katta guruhdagi kishilarni ish bilan ta’minlash zaruriyati, ularning individual egalarining barcha xodimlar faoliyatini nazorat qilish va boshqarishni murakkabligi natijasida eng yaxshi xodimlarni tanlab olib ularni o’qitishlari birinchi menejerlarning vujudga kelishiga sabab bo’ldi, chunki ular joylarda korxona egalari manfaatlarini ifodalashi mumkin edi. IV Davr (Axborot davri) So’ngi boshqarish nazariyalari asosan boshqarishga oid “miqdoriy maktab” vakillari tomonidan ishlab chiqilgan. Bu maktabning paydo bo’lishi boshqarishda matematika va kompyuterlarni qo’llash bilan bog’liqdir. 60-yillarda matematik tahlil va menejerning sub’ektiv qarorlarining integratsiyasiga erishadigan matematik apparat yordamida foydalanishga asoslangan boshqarish kontseptsiyasini ishlab chiqish boshlandi. Bir qator boshqarish funktsiyalarining formalashuvi, inson va EHM mehnatining birga qo’shilishi, tashkil qilish elementi tarkibini qayta ko’rb chiqishni talab qila boshladi. Hozir matematik usullar amalda boshqarish fanining barcha yo’nalishlarida foydalanilmoqda. Frederik Teylor (1856-1915) menejmentni o’rganishga kirishgan birinchi mutaxassislardan, uni inson samaradorligi emas, tashkil qilish faoliyati samaradorligi qiziqtirgan bo’lib, ilmiy boshqarish maktabining rivojlanishiga asos soldi va “Ilmiy boshqarish” maktabi asoschisi sifatida mehnatni me’yorlash asoslarining metodologiyasini ishlab chiqdi,amaliyotga ishchilarni tanlab olish, joylashtirish va mehnatni rag’batlantirish ilmiy yondashuvini tadbiq qildi. Boshqarish fanining rivojlanishi Frenk va Lilian Shilbetlar nomi bilan ham bog’liq, ular mehnat harakatlari sohasida tadqiqotlar o’tkazib, ish joyini tashkil qilishning ilmiy tamoyillarini ishlab chiqdilar. Boshqaruv nazariyalari asischilaridan biri Anri Fayol’ boshqarish jarayonining 5 ta asosiy funktsiyalari: rejalashtirish, tashkil qilish, kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish, rahbarlik (motivlash) va nazoratni ajratib ko’rastadi. A.Fayol’ tomonidan ishlab chiqarilgan tamoyillarning mohiyati quyidagicha: mehnat taqsimoti; avtoritet va hokimiyat ma’suliyati; intizom; rahbarlik birligi; farmoyish birligi; shaxsiy manfaatning umumiy manfaatga bo’ysinishi; mehnatni rag’batlantirishning markazlashgan va markazlashmagan boshqaruv muvozanati; bir turdagi menejerlarning ishini muvofiqlashtirish; tartib; odillik; samimiylik; xodimlar qatiyligi; tashabbus. Robert Ouen birinchi bo’lib kishilarga e’tiborni qaratish zarur degan fikirni olg’a suradi, uning g’oyasi bo’yicha firmalar stanok va mashinalarga qarashga ko’p vaqt sarflab odamlar haqida oz g’amxo’rlik qiladi. Uning g’oyasining asosiy mazmuni insonlarga ham e’tibor qaratish, ular uchun ham vaqt sarflash, ularga g’amxo’rlik qilish, dam olishlari uchun qulay imkoniyatlar yaratishdan iborat. Elton Meyo “Inson munosabatlari” maktabining asoschisi hisoblanadi. U ishchilar guruhi o’z nazorat tizimiga ega bo’lgan ijtimoiy tizim ekanligini asoslagan holda, mazkur tizimga ma’lum tarzda ta’sir etib, mehnat natijalarini yaxshilash mumkin, deb hisoblagan edi. “Inson munosabatlari” harakatida esa ishlab chiqarishga qaratilishi sababli “inson munosabatlari” harakati butun ilmiy harakatga qarama-qarshi turib qoldi. Asosiy g’oya shundan iboratki, kishilarga oddiy e’tiborni qaratish mehnat unumdorligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Tashkilot samaradorligini oshirish, undagi inson resurslari samaradorligini oshirish orqali amalga oshiriladi. Duglas Mak-Gregor (1906-1964) ta’limoti “inson munosabatlari” maktabida alohida o’rin tutadi. U “X” va “U” nazariyasi asosida xodimlarga quyidagicha ta’rif beradi. “X” nazariyasi – bu toifaga mansub insonlarni mehnatga majburlash, jazolash va jarima solish bilan qo’rqitib turish zarur bo’lib, ular mehnatdan bo’yin tovlashga intiladi. Ularni nazorat qilib turish, qistash va muntazam ravishda mehnatga yo’naltirib turish lozim. Bu toifadagi insonlar rahbar nazoratida faoliyat ko’rsatishni afzal ko’radi, mas’uliyatdan bosh tortishga intiladi, faqat o’z hafzisligi uchun tashvishlanadi. “U” nazariyasi – mazkur toifaga mansub kishilar tabiatan passiv bo’lib yaratilmagan. Ular faol, tashbbuskor, g’ayratli va uddaburon bo’lib, tashkilotdagi ishlar yaxshi tashkil etilmagani tufayli loqayd bo’lib qolgan bo’lishi mumkin. Bu toifadagi xodimlarda jismoniy va aqliy mehnatga intilish, mas’uliyatni his etish xislatlari shakllangan bo’ladi. Bunday kishi nafaqat o’ziga mas’uliyat oladi, balki unga intiladi, ularda o’zini-o’zi nazorat qilishga moyillik bo’lgani uchun tashqaridan nazoratga va alohida e’tiborga muhtoj emas. XX asrning 60-80-yillarida G’arbda zamonaviy menejment rivojlana boshladi. G’arb nazariyotchilari boshqaruvning ijtimoiy tizimlar maktabini tashkil qilish maqsadida: tizimli yondashuv asoslarini ishlab chiqishgan; yaxlit tizim bilan uning qismlari munosabatlari masalalarini ko’rib chiqishgan; bir qancha o’zgaruvchan omillarning boshqaruvga ta’sirini o’rganishgan. Bu maktab namoyandalari (amerikalik Chester Barnard, Gerbert Saymon) zamonaviy menejmentda quyidagi to’rtta: tizimli, vaziyatli, funktsional va miqdorli yondashuvlarni asoslab berishgan. Platon Mixaylovich Kerjentsev (1881-1940) boshqaruv yo’nalishida juda katta ahamiyat kasb etuvchi ishlarni amalga oshirgan bo’lib, uning boshqarish bo’yicha “Mehnatni ilmiy tashkil etish”, “Boshqarishni tashkil qilish tamoyillari”, “Vaqt uchun kurash” kabi asarlari boshqarish yo’nalishida darsliklarni yozishda asos qilib olingan. 1950-yillarning oxiradan boshlab boshqarish nazariyasining rivojlanishi yanada kuchaydi va shu yillarda mehnatni ilmiy tekshirish intituti, boshqarish va normativ bo’yicha markaziy ilmiy tadqiqot institutlari tashkil etiladi. Mazkur oily o’quv yurtlarining “Mehnatni ilmiy tashkil qilish”, “Boshqarish” kafedralari va fakul’tetlari tashkil etilib, ular bo’yicha maxsus fanlar o’qitila boshlangan. Menejment nazaiyalarining rivojlanish tarixi rejalashtirish, tashkil qilish, kadrlar tanlash, boshqarish va nazorat qilish kabi boshqaruv faoliyatlarining rivojlanishi bilan uzviy bog’liqdir. Yuqorida keltirilgan ilmiy-nazariy ma’lumotlar asosida bugungi kun menejmenti shakllanib, rivojlanib bormoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida rahbarlar faoliyatini takomillashtirish, boshqaruv tizimini isloh qilish va rivojlantirishga ham juda katta e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimizda menejment nazariyasi va amaliyotining rivojlanishiga hissa qo’shgan akademiklar M.Sharifxo’jaev, S.S.G’ulomov, qishloq xojaligi fanlari akademiyasining a’zosi S.S.G’ulomov, professorlar Sh.M.Zaynuddinov, Yo.A.Abdullaev, Q.A.Abdyrahmonov, ta’lim menejmentining rivojlantirish yo’nalishida professorlar Sh.Qurbanov, J.G’.Yo’ldashev, R.Sh.Ahlidinov, E.Seytxalilov, M.Qurbanov, L.V.Peregudov, M.X.Saidov, U.I.Inoyatov, X.F.Rashidov, akademin, R.X.Djoraev va boshqa qator olimlarning mazkur sohadagi tadqiqotlari va ilmiy ishlarini o’rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotan ta’lim tizimidagi islohotlar ta’lim tizimini boshqarish mexanizmlarini o’zgartirish, takomillashtirishni, ya’niy boshqaruvning ma’muriy buyruqbozlik metodlaridan voz kechib, ijtimiy-iqtisodiy, zamonaviy talablarga mos keladigan, demokratik tamoyillarga asoslangan boshqaruv tizimini shakllantirishni taqozo etmoqda. Bu bugungi kunning eng asosiy talablaridan biri bo’lib, nafaqat boshqaruv muammolari, balki sub’ektlarning boshqaruv faoliyatini taskil etish va ularni shakllantirish zamirida, eng avvalo, boshqaruv tizimining turli bo’g’ini rahbarlarning boshqaruv faoliyatini takomillashtirishning yo’l-yo’riqlarini aniqlash, yangi sharoitlarga muvofiqlashtirish va amaliyotga joriy etish vazifalarini belgilaydi. Shundan kelib chiqib, ta’lim tizimini rivojlantirish yo’nalishida amalga oshirilayotgan islohotlar barcha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini ilmiy asosda tashkil etish va boshqarishda fan-texnika yutiqlariga asoslangan boshqaruvning eng samarali, innovatsion metodlaridan foydalanishni, boshqaruv yo’nalishida bilim, ko’nikma va malakalarni, yangi shaxsiy va kasbiy sifatlarni talab qiladi. Boshqarish amaliyotidan ma’lumki, rahbarlik faoliyati o’ziga xos murakkab jarayon bo’lib, u rahbardan nafaqat oily ma’lumotga, balki etarli kasbiy tayyorgarlikka, boshqaruv yo’nalishida bilim, ko’nikma va malakalarga, shuningdek, ma’lum tajribaga ham ega bo’lishni talab etadi. Ta’lim muassasalarini boshqarish jarayonida rahbarlarning eng asosiy va muhum ahamiyat kasb etuvchi funktsiyalaridan biri – bu qaror qabul qilish funktsiyasi bo’lib, ularning sifati ta’lim muassasasi salohiyatiga, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligiga, xodimlar bilan bir qatorda ta’lim muassasi faoliyatiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Menejment fanidan ma’lumki, tashkilotlarni boshqarish tizimi ikki mustaqil, lekin bevosita bog’liqlikda bo’lgan boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlardan iborat bo’ladi. Ta’lim muassasasi rahbarlarining boshqaruv faoliyatini ikkita sub’ektning, ya’ni rahbar bilan ta’lim tizimining o’zaro bog’liq faoliyati sifatida qarash mumkin. Bunday holatda rahbarning boshqaruv ob’ekti boshqarish va o’zini- o’zi boshqarish kabi zaruriy hususiyatlarga ega bo’lgan ta’lim tizimi hisoblanadi, turli xil o’z ta’sirlar asosida boshqarilayotgan ta’lim muassasasi ham o’z o’rnida boshqaruv natijalariga va boshqaruv sub’ektiga ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim menejmenti boshqarishning maxsus qismi sifatida ana shu ikki tizim orasidagi munosabatlarni, ularning rivojlanish qonuniyatlari, tamoyillari, usul va uslublarini, ya’ni ta’lim muassasalari rahbarlarining faoliyatlarini tashkil etish usullarini o’rganadi. So’nggi yillarda boshqaruv g’oyalarining rivojlanishi pedagogic menejment muammolarini hal etish bilan bog’liqdir. Ko’pgina ilmiy adabiyotlarda pedagogic menejment atamasi orqali maqsadga erishish hamda qo’yilgan vazifalarni bajaraishda insoniy, iqtisodiy va samarali yo’llar bilan insonlarni boshqarish va vositalardan foydalanish tushunchalari keltiriladi. Ba’zan “pedagogic menejment” iborasi maktabni boshqarish yoki ta’limni boshqarish sinonimlari sifatida tushuntiriladi. Bunday tushuncha unchalik to’g’ri emas, ta’lim menejmenti, shuningdek, umumiy o’rta ta’lim menejmenti tushunchalari sinonim sifatida ko’proq to’g’ri keladi. “Pedagogik” so’zi keng qamrovli bo’lib, o’ziga biroz boshqacha vazifalarni yuklaydi. Maktabni boshqarish mazmuni-mohiyatiga ko’ra ta’limni boshqarishdan farq qiladi, chunki maktabda faqat ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va uni boshqarish vazifalari amalga oshirilmaydi, balki ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etishning o’ziyoq bir qancha vazifalarning bajarilishini, ya’ni ta’lim- tarbiya jarayoni ishtirokchilariga zaruriy sharoitlarni yaratish, ularning faoliyatini tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish, tahlil qilish va baholash, shuningdek, mazkur jarayonni amalga oshirish uchun moddiy-texnika bazasini yaratish va mustahkamlab borish, yangi pedagogic va axborot texnologiyalari bilan qurollantirish, yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash kabi qator boshqa vazifalarni ham amalga oshirishni nazarda tutadi. Shunday ekan, maktabda boshqaruv faoliyatini tashkil etuvchi rahbarlar nafaqat pedagogic tajribaga, balki boshqaruv funktsiyalari va ularning vazifalari, boshqaruv metodlari va ulardan foydalanish, boshqaruv algoritmi va uning mohiyati, boshqaruv qarorlari va ularni qabul qilish yo’llari hamda rahbarlik uslublari va ularni qo’llash kabi qator tushunchalarga ham ega bo’lmog’i lozim. Ko’rinib turibdiki, ta’lim muassasalarini boshqarishda ta’lim menejmenti fanining o’rni beqiyos bo’lib, u rahbarlarga menejmentning asosiy tushunchalari va ularning vazifalarini, boshqaruvning maqsadi va vazifalari, zamonaviy maktabning tashkiliy tuzilishi, strategic boshqaruv va rejalashtirish qoidalarini, zamonaviy boshqaruvning usullarini, rahbarlik san’ati sirlarini o’rgatadi. Mazkur fan zamonaviy maktab rahbarlarining boshqaruv faoliyatini tadqiq va tahlil qilishda tizimli yondashuv, kompleks yondashuv, tarkibiy yondashuv, vaziyatli yondashuv, iqtisodiy-matematik yondashuv uslublaridan hamda modellashtirish, kuzatish (axborotlar to’plash), tajriba-sinov (eksperiment), sotsiologik kuzatuv (so’rovnoma, testlar, suhbat) usullaridan foydalanadi. “Ta’lim menejmenti” kursning bosh maqsadi zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy shart- sharoitlarda rahbarlik qila oladigan malakali boshqaruvchilarni tayyorlash, ya’ni rahbarlar malaksini oshirish kurslari tinglovchilarida zamonaviy fikrlarni shakllantira oladigan, shuningdek, rahbarlik san’ati sirlarini o’rgana oladigan darajada nazariy va amaliy bilimlar berishdir. Nazorat uchun savollar: 1. Ta’lim menejmenti haqida tushuncha bering? 2. Ta’lim menejmentining mohiyati va shakllanishi bo’yicha ma’lumot bering? 3. Ta’lim menejmentining predmeti, maqsad va vazifalari? 4. Ta’lim menejmentining ilmiy-tadqiqot metodlarini ko’rsatib o’ting? 5. Ma’muriy menejment haqida tushincha bering? Mustaqil o’qish uchun adabiyotlar: 1. Xodjaev B. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. – T.: Sano- Standart, 2017. 2. Dilorom Qosimova. Menejment nazariyasi. T.: “Tafakkur bo’stoni” 2011. 3. R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, Innovatsion menejment. T.: O‘zbekis-ton Faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 4. Djuraev R.X., Turg‘unov S.T. Ta’lim menejmenti. – Toshkent., “Voris- Nashriyot”., 2006. 5. SHarifxo‘jaev M., Abdullaev YO. Menejment. Darslik. –T.: O‘qituvchi, 2001. Alex Moore. Teaching and Learning: Pedagogy, Curriculum and Culture. USA, 2012 Routledge.