Ta’lim metodlari va vositalari. Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari

Yuklangan vaqt

2024-09-27

Yuklab olishlar soni

9

Sahifalar soni

48

Faytl hajmi

180,5 KB


 
 
 
 
 
 
Ta’lim metodlari va vositalari. Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari 
 
 
 
Reja: 
1. Ta’lim metodlari va usullari tushunchalari.  
2. Zamonaviy didaktikada ta’lim metodlari tasnifiga turlicha yondashuvlar. 
3. Ta’lim metodlarining mohiyati. Ta’lim metodlarini tanlab olish shartlari. 
Ta’lim vositalari va ularning funktsiyalari. 
4. Ta’limni tashkil etish shakllari tushunchasi va ta’lim turlari. Darsning turlari 
va tuzilishi.  
5. Nostandart darslar. Ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllari.  
6. O‘qituvchining darsga tayyorlanishi. 
 
Tayanch iboralar: ta’lim, metod, motivatsiyali, izohli-tasvirli, reproduktiv, 
evristik, amaliy, illyustratsiya, ko’rgazmali, labaratoriya. Arxaik, qadimgi, avestiy, 
yunon, dogmatik, sxolastik, tushuntirish, tushuntirish-namoyish, muammoli o'qitish, 
dasturlashtirilgan ta'lim, komputerli o'qitish, innovatsio, masofaviy ta'lim, 
individual, individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli, sinfdan tashqari, 
auditoriyadan tashqari, maktab va maktabdan tashqari, ommaviy, guruhli, asosiy, 
qo'shimcha va yordamchi ta'lim, aralash (kombinatsiyalashgan), o'qitish, tarbiyalash, 
rivojlantirish, 
nostandart 
darslar, 
tashxislash, 
bashoratlash, 
loyihalashtirish 
(reialashtirish). 
 
Ta'lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. «Metod» so'zining yunoncha 
tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo'li» kabi ma'nolarni anglatadi. 
Filosofiya lug'atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari*1 
deya sharhlangan. 
Ta’lim metodlari va vositalari. Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari Reja: 1. Ta’lim metodlari va usullari tushunchalari. 2. Zamonaviy didaktikada ta’lim metodlari tasnifiga turlicha yondashuvlar. 3. Ta’lim metodlarining mohiyati. Ta’lim metodlarini tanlab olish shartlari. Ta’lim vositalari va ularning funktsiyalari. 4. Ta’limni tashkil etish shakllari tushunchasi va ta’lim turlari. Darsning turlari va tuzilishi. 5. Nostandart darslar. Ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllari. 6. O‘qituvchining darsga tayyorlanishi. Tayanch iboralar: ta’lim, metod, motivatsiyali, izohli-tasvirli, reproduktiv, evristik, amaliy, illyustratsiya, ko’rgazmali, labaratoriya. Arxaik, qadimgi, avestiy, yunon, dogmatik, sxolastik, tushuntirish, tushuntirish-namoyish, muammoli o'qitish, dasturlashtirilgan ta'lim, komputerli o'qitish, innovatsio, masofaviy ta'lim, individual, individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli, sinfdan tashqari, auditoriyadan tashqari, maktab va maktabdan tashqari, ommaviy, guruhli, asosiy, qo'shimcha va yordamchi ta'lim, aralash (kombinatsiyalashgan), o'qitish, tarbiyalash, rivojlantirish, nostandart darslar, tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (reialashtirish). Ta'lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. «Metod» so'zining yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo'li» kabi ma'nolarni anglatadi. Filosofiya lug'atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari*1 deya sharhlangan.  
 
Ayni vaqtda, pedagogik manbalarda «ta'lim metodi» tushunchasiga berilgan 
ta'riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo'lish mumkin. Mazkur o'rinda ularning 
ayrimlarini keltiramiz: 
Ta’lim 
metodlari-
zamonaviy 
darajada o’quv-
tarbiyaviy 
maqsadlarga 
erishishga 
yo’naltirilgan 
pedagog va 
o’quvchilarning 
o’zaro bog’liq 
faoliyat usullaridir. 
(V.I.Zagvyazinskiy
) 
Ta’lim 
metodlari- o’quv 
jarayonining 
murakkab tarkibiy 
unsuri (komponenti) 
bo’lib, o’qituvchi va 
o’quvchi faoliyatining 
barcha yo’nalishlarini 
yoritishga xizmat 
qiladi, ular o’rtasida 
ko’p sonli aloqa va 
bog’lanishlarni 
yuzaga keltiradi. 
(G.I.Shukina) 
Ta’lim metodlari 
deganda o’qituvchining 
o’rgatuvchanligi va 
o’quvchilarning o’quv 
materialini egallashga 
yo’naltirilgan turli 
didaktik masalalar 
yechimini topishga oid 
o’quv-bilish 
faoliyatlarini tashkil 
etish usullari 
tushuniladi. 
(I.F.Xarlamov) 
Ta’lim 
metodi-
belgilangan 
maqsadga 
erishishni 
ta’minlovchi 
algoritmlashtiril
gan, muayyan 
mazmunga ega 
harakatlar 
tizimidir. 
(P.I.Podlas
iy) 
1-rasm. “Ta’lim metodi” tushunchasining mohiyatini yorituvchi qarashlar 
Shuningdek, ta'lim metodlarining o'qituvchi va o'quvchilarning o'zaro 
hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to'g'risidagi fikrlar ham mavjud. 
«Ta'lim metodlari dastlab pedagog ongida, muayyan yo'nalishdagi faoliyatning 
umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo'ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o'qituvchi 
va o'quvchilar faoliyatining o'zaro tutashuvi, o'qitish va o'qishga qaratilgan aniq 
harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa 
shakllarda namoyon bo'lmaydi, buning boisi ta'lim metodi o'zida, umumiy holda 
faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi». 
1. Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to'laqonli yorituvchi ta'rifni 
aniqlashga bo'lgan urinish bugun ham davom etayapti, yangi-yangi ta'riflar ilgari 
surilmoqda. Biroq, «ta'lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan 
turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o'zaro yaqinlashtiruvchi 
umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta'lim metodlari o'quvchilarning o'quv-
bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta'lim 
Ayni vaqtda, pedagogik manbalarda «ta'lim metodi» tushunchasiga berilgan ta'riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo'lish mumkin. Mazkur o'rinda ularning ayrimlarini keltiramiz: Ta’lim metodlari- zamonaviy darajada o’quv- tarbiyaviy maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan pedagog va o’quvchilarning o’zaro bog’liq faoliyat usullaridir. (V.I.Zagvyazinskiy ) Ta’lim metodlari- o’quv jarayonining murakkab tarkibiy unsuri (komponenti) bo’lib, o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining barcha yo’nalishlarini yoritishga xizmat qiladi, ular o’rtasida ko’p sonli aloqa va bog’lanishlarni yuzaga keltiradi. (G.I.Shukina) Ta’lim metodlari deganda o’qituvchining o’rgatuvchanligi va o’quvchilarning o’quv materialini egallashga yo’naltirilgan turli didaktik masalalar yechimini topishga oid o’quv-bilish faoliyatlarini tashkil etish usullari tushuniladi. (I.F.Xarlamov) Ta’lim metodi- belgilangan maqsadga erishishni ta’minlovchi algoritmlashtiril gan, muayyan mazmunga ega harakatlar tizimidir. (P.I.Podlas iy) 1-rasm. “Ta’lim metodi” tushunchasining mohiyatini yorituvchi qarashlar Shuningdek, ta'lim metodlarining o'qituvchi va o'quvchilarning o'zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to'g'risidagi fikrlar ham mavjud. «Ta'lim metodlari dastlab pedagog ongida, muayyan yo'nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo'ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o'qituvchi va o'quvchilar faoliyatining o'zaro tutashuvi, o'qitish va o'qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo'lmaydi, buning boisi ta'lim metodi o'zida, umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi». 1. Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to'laqonli yorituvchi ta'rifni aniqlashga bo'lgan urinish bugun ham davom etayapti, yangi-yangi ta'riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta'lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o'zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta'lim metodlari o'quvchilarning o'quv- bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta'lim  
 
metodlari ta'lim jarayonida qo'llanilib, uning samarasini ta'minlovchi usullar 
majmuidir. 
Ta'lim metodlari ta'lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta'lim 
mazmunini o'zlashtirish yo'llari ifoda etiladi, o'qituvchi va o'quvchilarning o'zaro 
harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta'lim maqsadiga erishish 
vositasi sifatida namoyon bo'lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o'qish 
faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. 
Ta'lim metodlari doimo u yoki bu o'qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu 
bois ularning o'zaro shartlanganligini ta'kidlash joiz. Ta'lim metodi tuzilmasi 
chizmada quyidagicha namoyon bo'ladi (M.N.Skatkin qarashlariga ko'ra): 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.Rasm. Ta’lim metodi tuzilmasi 
 Chizmadan anglanib turibdiki, ta'lim metodi tuzilmasida quyidagilar ajralib 
turadi: maqsadli tarkib: faoliyatli tarkib; ta'lim vositalari. 
Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o'qituvchining dars 
boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta'lim maqsadi o'qituvchi va 
o'quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta'lim vositalari yordamida natijalanadi, 
ushbu jarayonda aniq maqsadga yo'naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta'lim 
tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm 
asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini 
ifodalashga xizmat qiladi. Ta'lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: 
 
 
 
 
 
O’quv  faoliyati 
O’qituvchi faoliyati 
O’quvchining vositali faoliyati 
Maqsad sari harakatlanish 
mexanizmi 
O’quvchi faoliyati 
Erishilga
n maqsad 
Ta’lim 
metodi 
Ta’lim 
maqsadi 
Ta’lim metodlari 
Motivatsiyali 
Tashkiliy 
Tarbiyaviy 
Ta’limiy 
Rivojlantiruvchi 
metodlari ta'lim jarayonida qo'llanilib, uning samarasini ta'minlovchi usullar majmuidir. Ta'lim metodlari ta'lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta'lim mazmunini o'zlashtirish yo'llari ifoda etiladi, o'qituvchi va o'quvchilarning o'zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta'lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo'lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o'qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. Ta'lim metodlari doimo u yoki bu o'qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o'zaro shartlanganligini ta'kidlash joiz. Ta'lim metodi tuzilmasi chizmada quyidagicha namoyon bo'ladi (M.N.Skatkin qarashlariga ko'ra): 2.Rasm. Ta’lim metodi tuzilmasi Chizmadan anglanib turibdiki, ta'lim metodi tuzilmasida quyidagilar ajralib turadi: maqsadli tarkib: faoliyatli tarkib; ta'lim vositalari. Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o'qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta'lim maqsadi o'qituvchi va o'quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta'lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo'naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta'lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Ta'lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: O’quv faoliyati O’qituvchi faoliyati O’quvchining vositali faoliyati Maqsad sari harakatlanish mexanizmi O’quvchi faoliyati Erishilga n maqsad Ta’lim metodi Ta’lim maqsadi Ta’lim metodlari Motivatsiyali Tashkiliy Tarbiyaviy Ta’limiy Rivojlantiruvchi  
 
 
 
 
3.Rasm. Ta’lim metodlarining asosiy funksiyalari 
Bu funksiyalar ta'lim metodini qo'llash jarayonida, bir-biridan ajratilgan holda 
yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o'zaro singib ketadi. Misol uchun, 
tashxisli funksiya o'qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga 
bajariladi. 
«Ta'lim metodi» atamasi bilan birga ko'p hollarda «metodik usul» (sinonimlari 
- pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham Qo'llaniladi. U ta'lim metodining 
tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida 
ta'riflanadi. Har bir ta'lim metodi muayyan ta'lim usullarini chog'ishtirish orqali joriy 
etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq 
o'qituvchi faoliyatida tez-tez qo'llaniladigan usullarni ajratib ko'rsatish mumkin: 
 
 
 
 
 
 
 
 
4.rasm. Metodik usullarning turlari 
Har bir metod ma'lum ta'limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa 
birmuncha samarasiz bo'lishi mumnkin. Universal ta'lim metodiari mavjud emas, shu 
bois darsda turli ta'lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish 
mumkin. Ta'lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlar asosida aniqlanadi: 
—didaktik maqsad asosida; 
—ta'lim mazmuni asosida; 
—o'quvchilarning o'quv ko'nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; 
—o'qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. 
 O'qituvchi tomonidan qo'llanilayotgan ta'lim metodlari majmuasi boshlang'ich 
Metodik usullar 
Namoyish (ko’rgazmali, obektiv-tajriba, 
amaliy va aqliy harakatni namoyish etish 
hakozolar ) 
Topshiriq berish 
Yo’l-yo’riq ko’rsatish 
Masalani organish 
3.Rasm. Ta’lim metodlarining asosiy funksiyalari Bu funksiyalar ta'lim metodini qo'llash jarayonida, bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o'zaro singib ketadi. Misol uchun, tashxisli funksiya o'qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi. «Ta'lim metodi» atamasi bilan birga ko'p hollarda «metodik usul» (sinonimlari - pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham Qo'llaniladi. U ta'lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta'riflanadi. Har bir ta'lim metodi muayyan ta'lim usullarini chog'ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o'qituvchi faoliyatida tez-tez qo'llaniladigan usullarni ajratib ko'rsatish mumkin: 4.rasm. Metodik usullarning turlari Har bir metod ma'lum ta'limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo'lishi mumnkin. Universal ta'lim metodiari mavjud emas, shu bois darsda turli ta'lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Ta'lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlar asosida aniqlanadi: —didaktik maqsad asosida; —ta'lim mazmuni asosida; —o'quvchilarning o'quv ko'nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; —o'qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. O'qituvchi tomonidan qo'llanilayotgan ta'lim metodlari majmuasi boshlang'ich Metodik usullar Namoyish (ko’rgazmali, obektiv-tajriba, amaliy va aqliy harakatni namoyish etish hakozolar ) Topshiriq berish Yo’l-yo’riq ko’rsatish Masalani organish  
 
sinflardan yuqori sinflarga o'tish asosida o'zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta 
boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo'llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni 
qo'llashga bo'lgan ehtiyoj kamayadi. Ta'lim metodlaridan foydalanish ko'Iami, 
holati o'qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog'liq holda 
o'zgaradi. 
Didaktikada munozaralarga sabab bo'layotgan yana bir muhim obyekt ta'lim 
metodlarining tasnifidir. «Ta'lim metodlari tasnifi ularning ma'lum belgilari bo'yicha 
tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o'nlab ta'lim metodlari ma'lum», — 
ekanligini ta'kidlagan holda I.P.Podlasiy fikrini quyidagicha davom ettiradi, — «Biroq 
bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g'oya yagona va o'zgarmas metodlar 
majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. 
O'qitish - favqulodda harakatchan, didaktik jarayon. Metodlar tizimi ham bu 
harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo'shqin bo'lishi, metodlarni qo'llash 
amaliyotidagi doimiy o'zgarishlarni hisobga olishi kerak»'. 
Ta'lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib 
kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko'p bo'lsada, bu borada yagona to'xtamga 
kelinmagan. Ushbu o'rinda, ta'lim amaliyotida qo'llanilib kelayotgan metodlar tizimi 
(tasnifi)ga to'xtalib o'tamiz. 
Ta'lim 
metodlarining 
tasnifi 
asosiy 
didaktik 
maqsadlar 
bo'yicha 
tizimlashtiriladi2. 
M.A.Danilov va B.P.Yesipovlarning qarashlariga ko'ra 
1. Bilimlami egallash metodlari. 
2. Ko'nikma va malakalarni shakllantirish metodlari. 
3. Bilimlarni qo'llash metodlari. 
4. Nazorat (bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlash va tekshirish) 
metodlari 
Mualliflar tavsiya etilayotgan metodlarni quyidagi chizma bo'yicha qo'llash 
maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydilar: 
1. Materialni og'zaki bayon qilish (hikoya, suhbat, tushuntirish. maktab 
ma'ruzasi). 
O'quvchilar 
tomonidan 
bilimlarni 
o'zlashtirish 
o'qituvchining 
tushuntirishini faol qabul qilish va puxta o'ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni 
uzatish vositasi sifatida o'qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o'rinda 
sinflardan yuqori sinflarga o'tish asosida o'zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo'llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo'llashga bo'lgan ehtiyoj kamayadi. Ta'lim metodlaridan foydalanish ko'Iami, holati o'qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog'liq holda o'zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo'layotgan yana bir muhim obyekt ta'lim metodlarining tasnifidir. «Ta'lim metodlari tasnifi ularning ma'lum belgilari bo'yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o'nlab ta'lim metodlari ma'lum», — ekanligini ta'kidlagan holda I.P.Podlasiy fikrini quyidagicha davom ettiradi, — «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g'oya yagona va o'zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O'qitish - favqulodda harakatchan, didaktik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo'shqin bo'lishi, metodlarni qo'llash amaliyotidagi doimiy o'zgarishlarni hisobga olishi kerak»'. Ta'lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko'p bo'lsada, bu borada yagona to'xtamga kelinmagan. Ushbu o'rinda, ta'lim amaliyotida qo'llanilib kelayotgan metodlar tizimi (tasnifi)ga to'xtalib o'tamiz. Ta'lim metodlarining tasnifi asosiy didaktik maqsadlar bo'yicha tizimlashtiriladi2. M.A.Danilov va B.P.Yesipovlarning qarashlariga ko'ra 1. Bilimlami egallash metodlari. 2. Ko'nikma va malakalarni shakllantirish metodlari. 3. Bilimlarni qo'llash metodlari. 4. Nazorat (bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlash va tekshirish) metodlari Mualliflar tavsiya etilayotgan metodlarni quyidagi chizma bo'yicha qo'llash maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydilar: 1. Materialni og'zaki bayon qilish (hikoya, suhbat, tushuntirish. maktab ma'ruzasi). O'quvchilar tomonidan bilimlarni o'zlashtirish o'qituvchining tushuntirishini faol qabul qilish va puxta o'ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni uzatish vositasi sifatida o'qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o'rinda  
 
o'qituvchining o'quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo'yish, rejani e'lon qilish, 
o'quvchilar faoliyatini boshqarishdan iborat bo'ladi. 
2. Suhbat. O'quvchilar tomonidan bilimlarni o'zlashtirish jarayoni: ular e'tiboriga 
havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani 
safarbar qilish, savolga oid obyektlarni o'zaro taqqoslash, puxta o'ylash va savollarga 
to'g'ri javob tayyorlashdan iborat. 
O'qituvchining rahbarligi: mavzuni qo'yish, savollarni ifodalash, berilgan 
javoblarni tuzatish, to'ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo'ladi. 
Suhbat metodi yordamida bilimlarni o'zlashtirishda o'quvchilar mavjud bilimlari va 
tajribalariga tayanadilar. 
3. Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash, 
ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi). 
Bilimlarni o'zlashtirish manbayi bo'Iib bosma matn xizmat qiladi. 
O'qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, 
o'quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o'rgatish, o'zlashtirilgan 
bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko'rinishlarda aks 
ctadi. 
4. O'qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan. sayohat 
va ekskursiyalar) jaravonlarda. 
O'quvchilarning o'quv predmetlari bo'yicha o'zlashtirish holati va hodisalarni 
kuzata borib, turli fan o'qituvchilarining ko'rsatmalari bo'yicha ularni qismlarga 
taqsimlab har bir o'quvchining o'ziga xos, o'xshash va muhim jihatlarini aniqlashga 
yo'naltiriladi. 
Bilimlarni o'zlashtirish manbayi bo'Iib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, 
model, xaritalar xizmat qiladi. O'qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, 
uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, obyektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib 
borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir. 
5. Laboratoriya ishlari. Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya'ni, ma'lum sharoitda 
muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O'quvchilar hodisalarni kechish jarayonini 
kuzatadilar va tahlil qiladilar. 
Bilimlar manbayi kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. 
O'qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o'quvchilarni nazariy bilimlar bilan 
o'qituvchining o'quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo'yish, rejani e'lon qilish, o'quvchilar faoliyatini boshqarishdan iborat bo'ladi. 2. Suhbat. O'quvchilar tomonidan bilimlarni o'zlashtirish jarayoni: ular e'tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid obyektlarni o'zaro taqqoslash, puxta o'ylash va savollarga to'g'ri javob tayyorlashdan iborat. O'qituvchining rahbarligi: mavzuni qo'yish, savollarni ifodalash, berilgan javoblarni tuzatish, to'ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo'ladi. Suhbat metodi yordamida bilimlarni o'zlashtirishda o'quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga tayanadilar. 3. Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi). Bilimlarni o'zlashtirish manbayi bo'Iib bosma matn xizmat qiladi. O'qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, o'quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o'rgatish, o'zlashtirilgan bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko'rinishlarda aks ctadi. 4. O'qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan. sayohat va ekskursiyalar) jaravonlarda. O'quvchilarning o'quv predmetlari bo'yicha o'zlashtirish holati va hodisalarni kuzata borib, turli fan o'qituvchilarining ko'rsatmalari bo'yicha ularni qismlarga taqsimlab har bir o'quvchining o'ziga xos, o'xshash va muhim jihatlarini aniqlashga yo'naltiriladi. Bilimlarni o'zlashtirish manbayi bo'Iib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O'qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, obyektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir. 5. Laboratoriya ishlari. Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya'ni, ma'lum sharoitda muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O'quvchilar hodisalarni kechish jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar. Bilimlar manbayi kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. O'qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o'quvchilarni nazariy bilimlar bilan  
 
qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo'llari hamda yakuniy 
xulosa chiqarishni o'rgatadi. 
6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O'quvchilar tomonidan bilimlarni 
o'zlashtirish jarayonining o'ziga xosligi, nazariy asoslar o'zlashtirilgach, ayrim 
materiallardagi o'xshash harakatlarning ko'p bora takrorlanishi kuzatiladi. 
Bilimlar manbayi: o'zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi. O'qituvchi 
mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni 
bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy 
natijalarni tekshiradi. 
7. Ijodiy mashq. Ushbu metod o'ziga xos xususiyatga ega bo'Iib, o'ziga xoslik 
masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, 
dalillarni saralash va o'qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish 
jarayonida bilimlarni qo'llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi. 
Bilimlar manbayi va materiali sifatida avval egallangan ijodiy ishlar tajribasi, 
mavjud bilimlar, kuzatuvlar, shaxsiy tajriba, o'qilgan hikoya, ijtimoiy-foydali ishlarni 
boshqarish kabilar qayd etiladi. 
O'qituvchining rahbarligi: nazariy materiallarni o'zlashtirilishining ta'minlash, 
mavzuni ifodalash, ijodiy ishlar xarakterini belgilash, ularning bajarilishini nazorat 
va tahlil qilish, sintezlash, xatoni ko'rsatish hamda to'g'rilash kabi holatlarda namoyon 
boiadi1. 
Keltirilgan tasnif «bilimlar manbayi» bo'yicha tizimlashtirilgan metodlar — 
og'zaki, ko'rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o'zida 
mujassamlashtiradi. Biroq, M.A.Danilov va B.P.Yesipovlar asosiy e'tiborni «ta'lim 
metodini to'g'ri tanlash»ga qaratishadi. Gap shundaki, sobiq Sho'ro umumta'lim 
maktablarining o'quv jarayonida metodlarning cheksiz ko'pligi, xatto ularni bir necha 
tasnif bilan ham qamrab olish mumkin emasligi, shu boisdan ham o'quv-tarbiyaviy 
ishlar muvaffaqiyatining bosh omili va eng muhimi to'g'ri, asoslangan metodni 
tanlash hisoblangan, Ana shu «g'oya» mohiyat jihatidan noto'g'ri bo'lishiga qaramay, 
o'n yillar davomida didaktika «rivoji»da muhim o'rin tutib keldi. Nihoyat, har ikki 
tasnif bilimlar manbayi bo'yicha ham, didaktik maqsadlar bo'yicha aniqlangan ta'lim 
metodlari tizimi maktab amaliyotining asosiy muammosini hal eta olmasligiga 
tanqidiy yondashildi, ularni qo'llash ta'lim sifatining yuqori darajasini 
qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo'llari hamda yakuniy xulosa chiqarishni o'rgatadi. 6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O'quvchilar tomonidan bilimlarni o'zlashtirish jarayonining o'ziga xosligi, nazariy asoslar o'zlashtirilgach, ayrim materiallardagi o'xshash harakatlarning ko'p bora takrorlanishi kuzatiladi. Bilimlar manbayi: o'zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi. O'qituvchi mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy natijalarni tekshiradi. 7. Ijodiy mashq. Ushbu metod o'ziga xos xususiyatga ega bo'Iib, o'ziga xoslik masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, dalillarni saralash va o'qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish jarayonida bilimlarni qo'llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi. Bilimlar manbayi va materiali sifatida avval egallangan ijodiy ishlar tajribasi, mavjud bilimlar, kuzatuvlar, shaxsiy tajriba, o'qilgan hikoya, ijtimoiy-foydali ishlarni boshqarish kabilar qayd etiladi. O'qituvchining rahbarligi: nazariy materiallarni o'zlashtirilishining ta'minlash, mavzuni ifodalash, ijodiy ishlar xarakterini belgilash, ularning bajarilishini nazorat va tahlil qilish, sintezlash, xatoni ko'rsatish hamda to'g'rilash kabi holatlarda namoyon boiadi1. Keltirilgan tasnif «bilimlar manbayi» bo'yicha tizimlashtirilgan metodlar — og'zaki, ko'rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o'zida mujassamlashtiradi. Biroq, M.A.Danilov va B.P.Yesipovlar asosiy e'tiborni «ta'lim metodini to'g'ri tanlash»ga qaratishadi. Gap shundaki, sobiq Sho'ro umumta'lim maktablarining o'quv jarayonida metodlarning cheksiz ko'pligi, xatto ularni bir necha tasnif bilan ham qamrab olish mumkin emasligi, shu boisdan ham o'quv-tarbiyaviy ishlar muvaffaqiyatining bosh omili va eng muhimi to'g'ri, asoslangan metodni tanlash hisoblangan, Ana shu «g'oya» mohiyat jihatidan noto'g'ri bo'lishiga qaramay, o'n yillar davomida didaktika «rivoji»da muhim o'rin tutib keldi. Nihoyat, har ikki tasnif bilimlar manbayi bo'yicha ham, didaktik maqsadlar bo'yicha aniqlangan ta'lim metodlari tizimi maktab amaliyotining asosiy muammosini hal eta olmasligiga tanqidiy yondashildi, ularni qo'llash ta'lim sifatining yuqori darajasini  
 
ta'minlaganligi anglab yetildi va bu boradagi izlanishlar davom ettirildi. O'tgan 
asrning 80-yillaridan boshlab o'quvchilarning bilish faoliyati xarakteriga mos ta'lim 
tasnifi yaratildi. 
I.Ya.Lerner va M.N.Skatkinlarning qarashlariga ko’ra 
1. Izohli-tasvirli 
2. Reproduktiv 
3. Evristik yoki qisman-izlanuvchan muammoli bayon 
4. Tadqiqotchilik 
5.rasm. Ta’lim metodlarining tasnifi 
 Ushbu metodlar, mualliflarning ta'kidlashlaricha, bir-biridan o'quvchilarning 
ta'lim mazmuni turlarini o'zlashtirishda amalga oshadigan bilish faoliyatlari 
xarakteri va o'quvchilarning xilma-xil faoliyatlarini tashkil etuvchi o'qituvchi holati 
... bo'yicha farqlanadi1. 
Izohli-tasvirli ta'lim metodlari (boshqa nomlanishi axborotli-repsepsiya)ning 
mohiyati: odatda nazariy bilimlar tayyor holda uzatiladi, o'quvchilar esa ularni qabul 
qiladilar (repsepsiya). Bu yo'lda turli ta'lim vositalari (shu jumladan, ko'rgazmali 
vositalar)dan foydalaniladi. O'qituvchi faoliyati bunda nafaqat axborotlarni uzatish, 
balki ularning o'quvchilar tomonidan qabul qilinishini ham tashkil etishdan iborat 
bo'ladi. 
Izohli-tasvirli metoddan ta'lim jarayonlarida foydalanishda quyidagi holatlar 
yuzaga keladi: 
O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi 
O'quvchi faoliyatining tuzilmasi 
- tusuntirish 
- harakatni ko’rsatish 
- dalillardan xabardor qilish 
- o’quvchining materialni anglab 
yetishini 
rag’batlantirishga 
yo’naltiruvchi usullar 
- turli didaktik materiallardan 
foydalanish 
 
- axborotlarni qabul qilish 
 
- o’quv materialini tushunib 
olishga intilish va dastlabki ma’lumotlarni 
yodda saqlash 
 
O’quv materialini tushunish 
 
Reproduktiv ta'lim metodlari yuqorida keltirilgan metodlardan quyidagi 
unsurlarning mavjudligi bilan farqlanadi: o'qituvchining bilimlarni tushuntirishi, 
ularni o'quvchilarning yodida saqlanishini ta'minlashi va qayta ishlab chiqishi 
(reproduksiya). O'zlashtirilgan bilimlarning mustahkam bo'Iishiga ularni ko'p marta 
takrorlash evaziga erishiladi. Mazkur metod ta'limning barcha bosqichlari, asosan, 
boshlang'ich sinflarda o'qish va yozish, arifmetik harakatlarni amalga oshirish 
ta'minlaganligi anglab yetildi va bu boradagi izlanishlar davom ettirildi. O'tgan asrning 80-yillaridan boshlab o'quvchilarning bilish faoliyati xarakteriga mos ta'lim tasnifi yaratildi. I.Ya.Lerner va M.N.Skatkinlarning qarashlariga ko’ra 1. Izohli-tasvirli 2. Reproduktiv 3. Evristik yoki qisman-izlanuvchan muammoli bayon 4. Tadqiqotchilik 5.rasm. Ta’lim metodlarining tasnifi Ushbu metodlar, mualliflarning ta'kidlashlaricha, bir-biridan o'quvchilarning ta'lim mazmuni turlarini o'zlashtirishda amalga oshadigan bilish faoliyatlari xarakteri va o'quvchilarning xilma-xil faoliyatlarini tashkil etuvchi o'qituvchi holati ... bo'yicha farqlanadi1. Izohli-tasvirli ta'lim metodlari (boshqa nomlanishi axborotli-repsepsiya)ning mohiyati: odatda nazariy bilimlar tayyor holda uzatiladi, o'quvchilar esa ularni qabul qiladilar (repsepsiya). Bu yo'lda turli ta'lim vositalari (shu jumladan, ko'rgazmali vositalar)dan foydalaniladi. O'qituvchi faoliyati bunda nafaqat axborotlarni uzatish, balki ularning o'quvchilar tomonidan qabul qilinishini ham tashkil etishdan iborat bo'ladi. Izohli-tasvirli metoddan ta'lim jarayonlarida foydalanishda quyidagi holatlar yuzaga keladi: O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi O'quvchi faoliyatining tuzilmasi - tusuntirish - harakatni ko’rsatish - dalillardan xabardor qilish - o’quvchining materialni anglab yetishini rag’batlantirishga yo’naltiruvchi usullar - turli didaktik materiallardan foydalanish  - axborotlarni qabul qilish  - o’quv materialini tushunib olishga intilish va dastlabki ma’lumotlarni yodda saqlash  O’quv materialini tushunish Reproduktiv ta'lim metodlari yuqorida keltirilgan metodlardan quyidagi unsurlarning mavjudligi bilan farqlanadi: o'qituvchining bilimlarni tushuntirishi, ularni o'quvchilarning yodida saqlanishini ta'minlashi va qayta ishlab chiqishi (reproduksiya). O'zlashtirilgan bilimlarning mustahkam bo'Iishiga ularni ko'p marta takrorlash evaziga erishiladi. Mazkur metod ta'limning barcha bosqichlari, asosan, boshlang'ich sinflarda o'qish va yozish, arifmetik harakatlarni amalga oshirish  
 
ko'nikmalarini o'zlashtirishda muhim o'rin tutadi. 
Reproduktiv metoddan foydalanishda o'qituvchi va o'quvchilar tomonidan 
quyidagi harakatlar tashkil etiladi: 
 
O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi 
O'quvchi faoliyatining tuzilmasi 
- avval o'zlashtirilgan mavzu, 
paragraf yoki bob bo'yicha so'rov; 
- o'quvchilar 
uchun 
turli 
mashqlarni saralash va taklif qilish; 
- masalalarni 
yechishdagi 
o'quv harakatlarining namunasi va 
algoritmini namoyish qilish;  
- o'quv harakatlari ko'nikmasi 
va 
malakasini shakllantirish 
—turli 
konteksda 
bilimlarni 
qayta ishlash; 
—namuna bo'yicha topshiriqlarni 
bajarish; 
—mashqlarni bajarish; 
—namunaviy masalalarni yechish 
usullarini egallash; 
— 
namunaviy 
masalalarni 
yechish algortmini egallash 
Evristik ta'lim metodini qo'llashda o'qituvchi tomonidan turli vositalar 
yordamida yangi bilimlarni izlab topish talab etiladi. O'qituvchi bilimlarning bir 
qismini o'quvchilarga ma'lum qiladi, qolganini esa o'quvchilar bilish topshiriqlarini 
yechish jarayonida savollarga javoblar topish asosida o'zlashtiradi, o'zlari bilimlarni 
mustaqil egallashadi. O'qituvchi tomonidan qo'yilgan masalani bir necha qarashlarga 
ajratilishi, ularni bajarishda o'quvchilarning ketma-ketlikka rioya etishlari muhim 
metodik jihat sanaladi. Shu bois mazkur metod qisman izlanuvchan metod ham deb 
ataladi. 
Evristik metodni qo'llashda o'qituvchi va o'quvchilar tomonidan quyidagi 
harakatlar amalga oshiriladi: 
Muammoli 
metodning 
mohiyati 
mashg'ulotlar 
jarayonida 
muammoli 
vaziyatlarni yaratish va yechishdan iborat bo'lib, uning asosida didaktik ziddiyatlar 
yotadi. Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish yo'li balki, shu bilan birga 
o'quv yo'li hamdir. Bu metodni quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin: 
 
 
 
 
 
 
 
O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi 
O'quvchi faoliyatining tuzilmasi 
-oquvchilarni masalaning mohiyatini 
o’rganishga jalb etish 
 
-evristik suhbatda qatnashish 
-yechim rejasini aniqlashda mulohaza 
yuritish namunasini ko’rsatish 
-masalani yechish rejasini olg’a surish 
-masalani bosqichlarga ajratish 
-izlanuvchan 
harakat 
usullarini 
egallash 
-evristik suhbat 
-masalalar yechish yo’llarini izlab 
topish 
Muammoli tizim 
usullar 
Muammoli vaziyat 
Vaziyat 
Ziddiyatlar 
ko'nikmalarini o'zlashtirishda muhim o'rin tutadi. Reproduktiv metoddan foydalanishda o'qituvchi va o'quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar tashkil etiladi: O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi O'quvchi faoliyatining tuzilmasi - avval o'zlashtirilgan mavzu, paragraf yoki bob bo'yicha so'rov; - o'quvchilar uchun turli mashqlarni saralash va taklif qilish; - masalalarni yechishdagi o'quv harakatlarining namunasi va algoritmini namoyish qilish; - o'quv harakatlari ko'nikmasi va malakasini shakllantirish —turli konteksda bilimlarni qayta ishlash; —namuna bo'yicha topshiriqlarni bajarish; —mashqlarni bajarish; —namunaviy masalalarni yechish usullarini egallash; — namunaviy masalalarni yechish algortmini egallash Evristik ta'lim metodini qo'llashda o'qituvchi tomonidan turli vositalar yordamida yangi bilimlarni izlab topish talab etiladi. O'qituvchi bilimlarning bir qismini o'quvchilarga ma'lum qiladi, qolganini esa o'quvchilar bilish topshiriqlarini yechish jarayonida savollarga javoblar topish asosida o'zlashtiradi, o'zlari bilimlarni mustaqil egallashadi. O'qituvchi tomonidan qo'yilgan masalani bir necha qarashlarga ajratilishi, ularni bajarishda o'quvchilarning ketma-ketlikka rioya etishlari muhim metodik jihat sanaladi. Shu bois mazkur metod qisman izlanuvchan metod ham deb ataladi. Evristik metodni qo'llashda o'qituvchi va o'quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: Muammoli metodning mohiyati mashg'ulotlar jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish va yechishdan iborat bo'lib, uning asosida didaktik ziddiyatlar yotadi. Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish yo'li balki, shu bilan birga o'quv yo'li hamdir. Bu metodni quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin: O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi O'quvchi faoliyatining tuzilmasi -oquvchilarni masalaning mohiyatini o’rganishga jalb etish -evristik suhbatda qatnashish -yechim rejasini aniqlashda mulohaza yuritish namunasini ko’rsatish -masalani yechish rejasini olg’a surish -masalani bosqichlarga ajratish -izlanuvchan harakat usullarini egallash -evristik suhbat -masalalar yechish yo’llarini izlab topish Muammoli tizim usullar Muammoli vaziyat Vaziyat Ziddiyatlar  
 
6.rasm. Muammoli o’qitish metodining tuzilmasi 
Muammoli ta'lim konsepsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli vaziyat», 
«muammo», «muammoni topish» kabilar hisoblanadi. Chizmadan anglanadiki, 
muammoli vaziyat bu metodning dastlabki ko'rinishi hisoblanib, o'zida subyektning 
aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni ifodalaydi, uni bartaraf etish yangi 
bilimlar, usullar va harakat ko'nikmalarini o'zlashtirishni taqozo etadi. Agar 
o'quvchida qiyinchiliklarni yo'qotish yo'llarini izlab topish uchun boshlang'ich 
ma'lumotlar bo'lmasa, shubhasiz, muammoli vaziyat yechimini u qabul qilmaydi, 
ya'ni, muammoning yechimi uning ongida aks etmaydi. Fikrlash muammo 
mohiyatini tushunib yetilishi, ifodalanishi, mavjud bilim va ko'nikmalar majmuasi va 
izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu 
holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi. Har bir muammo muammoli 
vaziyatni o'zida namoyon etadi, biroq, barcha muammoli vaziyat muammoga 
aylanavermaydi. 
Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga yordam 
beruvchi yo'nalishlar ko'rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat muammoli 
masalaga xosdir. Muammoda yechimning qandaydir parametrlari ko'rsatilsa, u 
muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq ma'lum muammoni, 
demak, muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq, yuqorida ta'kidlanganidek, 
barcha muammoli vaziyat muammo bo'la olmaydi. Inson har doim muammoli 
masalalarni hal yetadi. Agar uning oldida muammo paydo bo'lsa, uni muammoli 
masalaga aylantiradi, ya'ni, uning yechimi uchun o'zidagi bilimlar tizimiga tayanadi 
va ma'lum ko'rsatkichlarni belgilab oladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda u 
boshqa ko’rsatkichlarni qidiradi va shu muammo bo’yicha yangi variantlardagi 
masalalarni loyhalaydi. Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo’llashga o’qituvchi 
va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: 
 
O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi 
O'quvchi faoliyatining tuzilmasi 
— o'quv materialiga oid 
— o'quv materiali mohiyatining 
tafovutlarning taklif etilishi; 
anglab yetilishi; 
— muammoli vaziyatlarni tuzish; 
- muammoli vaziyat yuzasidan 
— muammoning mavjudligini 
fikrlash; 
aniqlab berish; 
— mavjud bilimlar va tajribani 
— muammoli topshiriqlarni 
qayta tiklash; 
Loyihalash 
— muammoli masalaga o'tkazish; 
6.rasm. Muammoli o’qitish metodining tuzilmasi Muammoli ta'lim konsepsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli vaziyat», «muammo», «muammoni topish» kabilar hisoblanadi. Chizmadan anglanadiki, muammoli vaziyat bu metodning dastlabki ko'rinishi hisoblanib, o'zida subyektning aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni ifodalaydi, uni bartaraf etish yangi bilimlar, usullar va harakat ko'nikmalarini o'zlashtirishni taqozo etadi. Agar o'quvchida qiyinchiliklarni yo'qotish yo'llarini izlab topish uchun boshlang'ich ma'lumotlar bo'lmasa, shubhasiz, muammoli vaziyat yechimini u qabul qilmaydi, ya'ni, muammoning yechimi uning ongida aks etmaydi. Fikrlash muammo mohiyatini tushunib yetilishi, ifodalanishi, mavjud bilim va ko'nikmalar majmuasi va izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi. Har bir muammo muammoli vaziyatni o'zida namoyon etadi, biroq, barcha muammoli vaziyat muammoga aylanavermaydi. Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga yordam beruvchi yo'nalishlar ko'rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat muammoli masalaga xosdir. Muammoda yechimning qandaydir parametrlari ko'rsatilsa, u muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq ma'lum muammoni, demak, muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq, yuqorida ta'kidlanganidek, barcha muammoli vaziyat muammo bo'la olmaydi. Inson har doim muammoli masalalarni hal yetadi. Agar uning oldida muammo paydo bo'lsa, uni muammoli masalaga aylantiradi, ya'ni, uning yechimi uchun o'zidagi bilimlar tizimiga tayanadi va ma'lum ko'rsatkichlarni belgilab oladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda u boshqa ko’rsatkichlarni qidiradi va shu muammo bo’yicha yangi variantlardagi masalalarni loyhalaydi. Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo’llashga o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi O'quvchi faoliyatining tuzilmasi — o'quv materialiga oid — o'quv materiali mohiyatining tafovutlarning taklif etilishi; anglab yetilishi; — muammoli vaziyatlarni tuzish; - muammoli vaziyat yuzasidan — muammoning mavjudligini fikrlash; aniqlab berish; — mavjud bilimlar va tajribani — muammoli topshiriqlarni qayta tiklash; Loyihalash — muammoli masalaga o'tkazish;  
 
 
— topshiriqni bajarish 
 
 
 
 
Tadqiqotchilik o'qitish metodini qo'llashda, o'qituvchi o'quvchilar bilan 
hamkorlikda hal etilishi zarur bo'lgan masalani aniqlab oladi, o'quvchilar esa mustaqil 
ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni o'zlashtirib 
oladilar va uning yechimi bo'yicha boshqa vaziyatlar bilan taqqoslaydi. O'rnatilgan 
masalani yechish davomida o'quvchilar ilmiy bilish metodlarini o'zlashtirib 
tadqiqotchilik faoliyatini olib borish ko'nikmasi, tajribasini egallaydilar. 
Ta'lim jarayonida tadqiqotchilik o'qitish metodini qo'llashda o'qituvchi va 
o'quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: 
 
O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi 
O'quvchi faoliyatining tuzilmasi 
- o'quvchilarga 
o'quv 
muammosini taklif etish; 
- o'quvchilar bilan hamkorlikda 
tadqiqot 
masalasini 
o'rnatish; 
o'quvchilarning 
ilmiy 
faoliyatini 
tashkil etish 
- o'quv 
muammolari 
mohiyatini anglab olish; 
- tadqiqot 
muammosini 
o'qituvchi 
va o'quvchilar bilan birgalikda 
o'matishda faollik ko'rsatish; 
- ularni 
yechish 
usullarini 
topish; 
- tadqiqiy masalalarni yechish 
usullarini o'zlashtirish 
Evristik va tadqiqotchilik metodlari o'quvchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi 
yuqori darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko'nikma va malakalariga ega 
bo'lishni taqozo etadi. Buning natijasida o'quvchilar mustaqil ravishda yangi 
bilimlami o'zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf o'quvchilarining o'zlashtirish 
darajalarini hisobga olgan holda ma'lum holatlarda qo'llaniladi. Ushbu metodlardan 
boshlang'ich sinflarda foydalanish amaliyotchi-o'qituvchilarning flkrlariga ko'ra 
birmuncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz ta'Iim tizimiga shaxsga yo'naltirilgan 
ta'limni faol joriy etishga yo'naltirilgan ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan 
inavjud sharoitda ushbu yo'nalishdagi loyihalarni tayyorlash o'ziga xos dolzarb 
ahamiyatga ega bo'lib bormoqda. 
Shunga qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va 
pedagogik hamjamiyat tomonidan e'tirof etilgan. Shuningdek, buyuk didakt 
— topshiriqni bajarish Tadqiqotchilik o'qitish metodini qo'llashda, o'qituvchi o'quvchilar bilan hamkorlikda hal etilishi zarur bo'lgan masalani aniqlab oladi, o'quvchilar esa mustaqil ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni o'zlashtirib oladilar va uning yechimi bo'yicha boshqa vaziyatlar bilan taqqoslaydi. O'rnatilgan masalani yechish davomida o'quvchilar ilmiy bilish metodlarini o'zlashtirib tadqiqotchilik faoliyatini olib borish ko'nikmasi, tajribasini egallaydilar. Ta'lim jarayonida tadqiqotchilik o'qitish metodini qo'llashda o'qituvchi va o'quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: O'qituvchi faoliyatining tuzilmasi O'quvchi faoliyatining tuzilmasi - o'quvchilarga o'quv muammosini taklif etish; - o'quvchilar bilan hamkorlikda tadqiqot masalasini o'rnatish; o'quvchilarning ilmiy faoliyatini tashkil etish - o'quv muammolari mohiyatini anglab olish; - tadqiqot muammosini o'qituvchi va o'quvchilar bilan birgalikda o'matishda faollik ko'rsatish; - ularni yechish usullarini topish; - tadqiqiy masalalarni yechish usullarini o'zlashtirish Evristik va tadqiqotchilik metodlari o'quvchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi yuqori darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko'nikma va malakalariga ega bo'lishni taqozo etadi. Buning natijasida o'quvchilar mustaqil ravishda yangi bilimlami o'zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf o'quvchilarining o'zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda ma'lum holatlarda qo'llaniladi. Ushbu metodlardan boshlang'ich sinflarda foydalanish amaliyotchi-o'qituvchilarning flkrlariga ko'ra birmuncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz ta'Iim tizimiga shaxsga yo'naltirilgan ta'limni faol joriy etishga yo'naltirilgan ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan inavjud sharoitda ushbu yo'nalishdagi loyihalarni tayyorlash o'ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo'lib bormoqda. Shunga qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va pedagogik hamjamiyat tomonidan e'tirof etilgan. Shuningdek, buyuk didakt  
 
I.Ya.Lerner asarlari asosida ilmiy tadqiqot' ham amalga oshirilgan. 
Didaktikada ta'Iim metodiarining binar (ikki)li va ko'pbinarli omil asosida 
tizimlashtirishga bo'lgan urinishlarni ham kuzatish mumkin. Chunonchi, 
M.I.Maxmutov tomonidan ta'Iim metodlari va o'qish metodlari aj'ratiladi: 
 
 
 
 
 
 
7- rasm. Ta ‘lim metodiarining tasnifi  
Shunday qilib, juft (binar)li metodlar vujudga keldi: 
1. Axborotli-ma'lumotli va bajaruvchi. 
2. Tushuntiruvchi va reproduktiv (nomahsul). 
3. Yo'riqli-amaliy va produktiv (mahsuldor)-amaliy. 
4. Tushuntiruvchi-undovchi va qisman izlanuvchi. 
5. Undovchi va izlanuvehi. 
Shuningdek, V.F.Palamarchuk va V.l.Palamarchuklar ta'Iim metodlarining uch 
o'lchovli modelini taklif qilishgan. Unda bilimlar manbayi, o'quvchilarning bilish 
faolligi va mustaqillik darajasi hamda o'quv-bilishning mantiqiy yo'li yaxlit tarzda 
chog'ishtiriladi. 
S.G.Shopavalenko ta'Iim metodlari tasnifini to'rt belgi asosida asoslovchi 
quyidagi tetroeddik yondashuvni taklif etadi: 
1) mantiqiy-mazmunli; 
2) manbali; 
3) mazmunli; 
4) tashkiliy boshqaruvchi. 
I.P.Podlasiy birmuncha keng tarqalgan ta'Iim metodlari tasnifiga yaqinlashar 
ekan, quyidagi fikrni ta'kidlaydi: «Boshqa bir qator ta'Iim metodlari tasnifi ham 
mavjud. Masalan, nemis didakti L.Klinberg ta'Iim jarayonida metodlarni hamkorlik 
shakllari bilan uyg'unlashtirishga alohida urg'u beradi»' va quyidagi metodlarni 
ko'rsatadi: 
M.I.Maxmutovning binarli ta'Iim metodlari 
 
O'qish metodlari 
1. Bajaruvchi. 
2. Reproduktiv (nomahsul). 
3. Produktiv (mahsuldor) — amaliy. 
4. Qisman izlanuvchi. 
5. Izlanuvchi 
 
Ta'Iim metodlari 
1. Axborotli — ma'lumotli. 
2. Tushuntiruvchi. 
3. Yo'riqli — amaliy. 
4. Tushuntirish — undovchi. 
5. Undovchi 
 
I.Ya.Lerner asarlari asosida ilmiy tadqiqot' ham amalga oshirilgan. Didaktikada ta'Iim metodiarining binar (ikki)li va ko'pbinarli omil asosida tizimlashtirishga bo'lgan urinishlarni ham kuzatish mumkin. Chunonchi, M.I.Maxmutov tomonidan ta'Iim metodlari va o'qish metodlari aj'ratiladi: 7- rasm. Ta ‘lim metodiarining tasnifi Shunday qilib, juft (binar)li metodlar vujudga keldi: 1. Axborotli-ma'lumotli va bajaruvchi. 2. Tushuntiruvchi va reproduktiv (nomahsul). 3. Yo'riqli-amaliy va produktiv (mahsuldor)-amaliy. 4. Tushuntiruvchi-undovchi va qisman izlanuvchi. 5. Undovchi va izlanuvehi. Shuningdek, V.F.Palamarchuk va V.l.Palamarchuklar ta'Iim metodlarining uch o'lchovli modelini taklif qilishgan. Unda bilimlar manbayi, o'quvchilarning bilish faolligi va mustaqillik darajasi hamda o'quv-bilishning mantiqiy yo'li yaxlit tarzda chog'ishtiriladi. S.G.Shopavalenko ta'Iim metodlari tasnifini to'rt belgi asosida asoslovchi quyidagi tetroeddik yondashuvni taklif etadi: 1) mantiqiy-mazmunli; 2) manbali; 3) mazmunli; 4) tashkiliy boshqaruvchi. I.P.Podlasiy birmuncha keng tarqalgan ta'Iim metodlari tasnifiga yaqinlashar ekan, quyidagi fikrni ta'kidlaydi: «Boshqa bir qator ta'Iim metodlari tasnifi ham mavjud. Masalan, nemis didakti L.Klinberg ta'Iim jarayonida metodlarni hamkorlik shakllari bilan uyg'unlashtirishga alohida urg'u beradi»' va quyidagi metodlarni ko'rsatadi: M.I.Maxmutovning binarli ta'Iim metodlari O'qish metodlari 1. Bajaruvchi. 2. Reproduktiv (nomahsul). 3. Produktiv (mahsuldor) — amaliy. 4. Qisman izlanuvchi. 5. Izlanuvchi Ta'Iim metodlari 1. Axborotli — ma'lumotli. 2. Tushuntiruvchi. 3. Yo'riqli — amaliy. 4. Tushuntirish — undovchi. 5. Undovchi  
 
 
Monologik metodlar 
Hamkorlik shakllari 
Diologik metodlar 
Ma'ruza 
Individual 
Suhbatlar 
Hikoya 
Guruhli 
Intervyu 
Namoyish 
Frontal 
- 
— Jamoaviy 
- 
 
Ta'Iim metodlari turli shakllar hamda xilma-xil ta'Iim vositalari yordamida joriy 
etiladi. 
Ta'Iim shakllari ta'Iim jarayonining tashkiliy-tuzilmaviy ko'rinishidir. Bugungi 
kunda ta'Iim muassasalarida quyidagi ta'Iim shakllaridan samarali foydalanib 
kelinmoqda: ma'ruza, seminar, amaliy mushg'ulot, uchrashuv, taqdimot, sayohat, 
o'quv konferensiyasi va boshqalar. 
Ta'Iim jarayonida ta'limning samaradorligini ta'minlovchi muhim elementlardan 
biri sifatida ta'Iim vositalari e'tirof etiladi. Ta'Iim vositalari sirasiga quyidagilar 
kiradi: texnik hamda axborot qurilmalari (dioproektor, kinedoskop, uskunalar, radio, 
televideniye, komputer, audio hamda video magnitafonlar), laboratoriya jihozlari 
(kolbalar, Probirkalar, kimyoviy reaktivlar, mikroskop), xarita, maketlar, 
diagrammalar, plakatlar, rasmlar, chizmalar va hokazolardan foydalaniladi. 
N.S.Sayidahmedov tomonidan asoslangan ta'lim metodlari tasnifi asosida didaktik 
jarayon nazariyasi yotadi1. Ma'lumki, didaktik jarayon har qanday pedagogik 
texnologiyaning 
asosi 
sifatida 
o'zida 
quyidagi 
uchta 
komponentni 
mujassamlashtiradi: 
1) motivatsion bosqich; 
2) o'quv faoliyati; 
3) boshqaruv. 
Demak, didaktik jarayon tuzilmasiga mos holda ta'lim metodlarini quyidagi uch 
guruhga ajratish mumkin: 
I. O'qish va mehnatga rag'batlantiruvchi hamda motivlashtirish metodlari. 
II. O'quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari. 
III. 
O'quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari. 
O'z navbatida, har bir guruh ilmiy asosda kichik guruhlarga ajratiladi: 
 
I. O'qish va mehnarga rag’batlantiruvchi hamda motivlashirish metodlari 
I kichik guruh 
II kichik guruh 
III kichik guruh 
Monologik metodlar Hamkorlik shakllari Diologik metodlar Ma'ruza Individual Suhbatlar Hikoya Guruhli Intervyu Namoyish Frontal - — Jamoaviy - Ta'Iim metodlari turli shakllar hamda xilma-xil ta'Iim vositalari yordamida joriy etiladi. Ta'Iim shakllari ta'Iim jarayonining tashkiliy-tuzilmaviy ko'rinishidir. Bugungi kunda ta'Iim muassasalarida quyidagi ta'Iim shakllaridan samarali foydalanib kelinmoqda: ma'ruza, seminar, amaliy mushg'ulot, uchrashuv, taqdimot, sayohat, o'quv konferensiyasi va boshqalar. Ta'Iim jarayonida ta'limning samaradorligini ta'minlovchi muhim elementlardan biri sifatida ta'Iim vositalari e'tirof etiladi. Ta'Iim vositalari sirasiga quyidagilar kiradi: texnik hamda axborot qurilmalari (dioproektor, kinedoskop, uskunalar, radio, televideniye, komputer, audio hamda video magnitafonlar), laboratoriya jihozlari (kolbalar, Probirkalar, kimyoviy reaktivlar, mikroskop), xarita, maketlar, diagrammalar, plakatlar, rasmlar, chizmalar va hokazolardan foydalaniladi. N.S.Sayidahmedov tomonidan asoslangan ta'lim metodlari tasnifi asosida didaktik jarayon nazariyasi yotadi1. Ma'lumki, didaktik jarayon har qanday pedagogik texnologiyaning asosi sifatida o'zida quyidagi uchta komponentni mujassamlashtiradi: 1) motivatsion bosqich; 2) o'quv faoliyati; 3) boshqaruv. Demak, didaktik jarayon tuzilmasiga mos holda ta'lim metodlarini quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: I. O'qish va mehnatga rag'batlantiruvchi hamda motivlashtirish metodlari. II. O'quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari. III. O'quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari. O'z navbatida, har bir guruh ilmiy asosda kichik guruhlarga ajratiladi: I. O'qish va mehnarga rag’batlantiruvchi hamda motivlashirish metodlari I kichik guruh II kichik guruh III kichik guruh  
 
O'qishga 
qiziqishni 
rag’batlantiruvchi metodlar 
O'qish 
va 
mehnatda 
burch hamda javobgarlikni 
rag’batlantiruvchi metodlar 
Mehnatga 
va 
muayyan 
kasbga 
qiziqishni 
rag’batlantiruvchi 
metodlar 
- biluv o’yinlari; 
- o’quv bahsi; 
- 
hissiy-axloqiy 
kechinmali vaziyatlar yaratish 
- 
appersepsiyali 
(idrokning 
tajribaga 
bog’liqligi) 
vaziyatlarni 
yaratish 
- 
biluv 
yangiliklari 
vaziyatlarini yaratish     
- o’qish va mehnatning 
muhimligiga ishontirish 
- talablarni ifodalash 
- 
talablarni 
bajarish 
uchun mashq 
- o’qishdagi rag’bat 
- o’qishdagi kamchilik 
uchun tanbeh  
 
- g’oliblarni 
ma’naviy va moddiy 
rag’batlantirish 
- o’quvchilarning 
ishlab 
chiqarish 
vositalarini 
mustaqil 
boshqarishga 
intilishlarini 
rag’batlantirish 
- 
ish 
joyidagi 
xulqini rag’batlantirish 
II. O'quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari 
I kichik guruh 
II 
kichik 
guruh 
III kichik guruh 
O'quv-bilish 
faoliyatining 
mo'ljal 
asoslarini 
vujudga 
keltirish 
metodlari 
O'quv-bilish 
faoliyatini 
bajarish 
metodlari 
Mehnatda va mehnatda 
nazorat va o'z-o'zini 
nazorat metodlari 
Og'zaki: 
- hikoya; 
- suhbat; 
- tushuntirish; 
- ma'ruza; 
- yo'riqnonia 
Amaiiy: 
- mashq; 
- o'quv-
ishlab 
chiqarish 
tajribasi; 
- o'quv-
unumli 
mehnat; 
- kitob bilan 
ishlash; 
- yozma ish 
Og'zaki: 
- individual so'rov; 
- yalpi so'rov; 
- dasturii og'zaki so'rov 
Ko'rsatmali: 
- illyustratsiya; 
- namoyish 
Izlanuvchi: 
- qisman-
izlanuvchi 
-
 
tadqiqotchilik; 
-
 
algoritmlik; 
- tashxisli 
Yozma: 
- 
nazorat-yozma ish; 
- 
yozma sinov (test); 
- 
yozma imtihon; 
- 
dasturii 
yozma 
sinov 
(test); 
- 
Iaborotoriya-amaliy; 
- 
nazorat 
laborotoriya 
ishi; 
- 
mashinali nazorat; 
- 
- 
unumli 
mehnatni 
son 
va 
sifat 
jihatdan 
baholash 
 
 
III.O’quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari 
Bilish faoliyatini kuzatish metodlari: 
- Bevosita 
- Bilvosita yo’riqnoma yordamida 
- O’z-o’zini nazorat 
Nazorat metodlari: 
- O’qituvchi topshirig’i 
- Dasturli qo’llanmadan foydalaniladi 
- Ta’limning texnik vositalari yordamida 
O’quv faoliyatini tuzatish (korreksiya) metodlari: 
- Tezkor 
- Yakuniy natija bo’yicha 
- Foiz ko’rsatkichi bo’yicha 
Shunday qilib, taqdim etilayotgan ta'lim metodlari tizimi nazariy-amaliy 
jihatdan asoslangan va mazkur tizim yaxlit o'quv-tarbiya jarayonini qamrab oladi. 
Ushbu tizim bir qarashda akademik Yu.K.Babanskiy tomonidan asoslangan ta'lim 
metodlari tizimiga o'xshash. Biroq, Yu.K.Babanskiy tasnifiga ko'ra ta'lim jarayoniga 
nisbatan kibernetik yondashuv maqsadga muvofiq, unga ko'ra har qanday murakkab 
faoliyat, shu jumladan, ta'limiy faoliyat ham quyidagi uchta tarkibiy qismdan 
iboratdir: 
1) tashkiliy; 
2) rag'batlantiruvchi; 
3) nazorat. 
Ana shu asosida ta'lim metodlari quyidagicha guruhlanadi: 
1. O'quv-bilish faoliyatini tashkil etish va bajarish metodlari. 
O'qishga qiziqishni rag’batlantiruvchi metodlar O'qish va mehnatda burch hamda javobgarlikni rag’batlantiruvchi metodlar Mehnatga va muayyan kasbga qiziqishni rag’batlantiruvchi metodlar - biluv o’yinlari; - o’quv bahsi; - hissiy-axloqiy kechinmali vaziyatlar yaratish - appersepsiyali (idrokning tajribaga bog’liqligi) vaziyatlarni yaratish - biluv yangiliklari vaziyatlarini yaratish - o’qish va mehnatning muhimligiga ishontirish - talablarni ifodalash - talablarni bajarish uchun mashq - o’qishdagi rag’bat - o’qishdagi kamchilik uchun tanbeh - g’oliblarni ma’naviy va moddiy rag’batlantirish - o’quvchilarning ishlab chiqarish vositalarini mustaqil boshqarishga intilishlarini rag’batlantirish - ish joyidagi xulqini rag’batlantirish II. O'quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari I kichik guruh II kichik guruh III kichik guruh O'quv-bilish faoliyatining mo'ljal asoslarini vujudga keltirish metodlari O'quv-bilish faoliyatini bajarish metodlari Mehnatda va mehnatda nazorat va o'z-o'zini nazorat metodlari Og'zaki: - hikoya; - suhbat; - tushuntirish; - ma'ruza; - yo'riqnonia Amaiiy: - mashq; - o'quv- ishlab chiqarish tajribasi; - o'quv- unumli mehnat; - kitob bilan ishlash; - yozma ish Og'zaki: - individual so'rov; - yalpi so'rov; - dasturii og'zaki so'rov Ko'rsatmali: - illyustratsiya; - namoyish Izlanuvchi: - qisman- izlanuvchi - tadqiqotchilik; - algoritmlik; - tashxisli Yozma: - nazorat-yozma ish; - yozma sinov (test); - yozma imtihon; - dasturii yozma sinov (test); - Iaborotoriya-amaliy; - nazorat laborotoriya ishi; - mashinali nazorat; - - unumli mehnatni son va sifat jihatdan baholash III.O’quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari Bilish faoliyatini kuzatish metodlari: - Bevosita - Bilvosita yo’riqnoma yordamida - O’z-o’zini nazorat Nazorat metodlari: - O’qituvchi topshirig’i - Dasturli qo’llanmadan foydalaniladi - Ta’limning texnik vositalari yordamida O’quv faoliyatini tuzatish (korreksiya) metodlari: - Tezkor - Yakuniy natija bo’yicha - Foiz ko’rsatkichi bo’yicha Shunday qilib, taqdim etilayotgan ta'lim metodlari tizimi nazariy-amaliy jihatdan asoslangan va mazkur tizim yaxlit o'quv-tarbiya jarayonini qamrab oladi. Ushbu tizim bir qarashda akademik Yu.K.Babanskiy tomonidan asoslangan ta'lim metodlari tizimiga o'xshash. Biroq, Yu.K.Babanskiy tasnifiga ko'ra ta'lim jarayoniga nisbatan kibernetik yondashuv maqsadga muvofiq, unga ko'ra har qanday murakkab faoliyat, shu jumladan, ta'limiy faoliyat ham quyidagi uchta tarkibiy qismdan iboratdir: 1) tashkiliy; 2) rag'batlantiruvchi; 3) nazorat. Ana shu asosida ta'lim metodlari quyidagicha guruhlanadi: 1. O'quv-bilish faoliyatini tashkil etish va bajarish metodlari.  
 
2. O'quv-bilish faoliyatini rag'batlantirish va motivlash metodlari. 
3. Nazorat va o'z-o'zini nazorat metodlari. 
Didaktik jarayon nazariyasi asosida ko'rilgan o'qish metodlarining tasnifi kichik 
guruhlar tarkibi, soni va unga kiritilgan metodlar nomenklaturasi hamda funksiyalari 
bilan kibernetik yondashuvli tizimdan tubdan farqlanadi va o'quv-tarbiya 
jarayonining metodik jihatdan birmuncha yuqori darajasini ta'minlaydi1. 
Ta'lim metodlarining mohiyati va mazmuni. Qayd etib o'tilganidek, ta'lim 
metodlari tizimida og'zaki bayon qilish metodlari muhim o'rin tutadi.  
 
 
 
 
8.rasm. Og’zaki bayon qilish metodlarining turlari 
Og’zaki 
mashqlardan 
ta’lim 
jarayonida 
keng 
foydalaniladi. 
Ular 
o’quvchilarning umumiy madaniyati, mantiqiy fikrlashi hamda bilish qobiliyatini 
rivojlantirish bilan bog'liqdir. Shuningdek, og'zaki mashqlarning nutq boyligini 
oshirish va xorijiy tillarni o'rganishdagi ahamiyati beqiyos. 
Hikoya — o'qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va voqealarning 
yaxlit yoki qismlarga bo’lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo'li bilan 
ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishi. Metodning samarasi ko'p jihatdan 
o'qituvchining nuqt mahorati, so'zlarni o'z o'rnida, ifodali bayon qilishi, shuningdek, 
o'quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan holda yondashuviga 
bog'liq. Shu bois hikoya mazmuni o'quvchilarning mavjud bilimlariga tayanishi, 
ularni kengaytirishga xizmat qilishi zarur. Hikoyaning axborotlar bilan boyitilishi 
maqsadga muvofiqdir. 
Hikoya qilinayotgan materialni samaralash maxsus reja asosida amaiga 
oshiriladi. O'qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq belgilab oladi, undagi 
asosiy tushunchalarga alohida urg'u berishga e'tiborni qaratadi. Hikoya qisqa (5—10 
daqiqa), shu bilan birga o'quvchilarda his-hayajon va mavzuga nisbatan qiziqishni 
uyg'otishi kerak. Bu holat hikoyani boshqa ta'lim metodlari (xususan, namoyish yoki 
muammoli bayon etish va hokazolar) bilan birga solishtirganda ro'y berishi mumkin. 
Suhbat — savol va javob shaklidagi dialogik ta'lim metodi boiib, u fanga 
Og’zaki bayon qilish metodlari 
Hikoya 
Suhbat 
Tushuntirish 
Ma’ruza 
2. O'quv-bilish faoliyatini rag'batlantirish va motivlash metodlari. 3. Nazorat va o'z-o'zini nazorat metodlari. Didaktik jarayon nazariyasi asosida ko'rilgan o'qish metodlarining tasnifi kichik guruhlar tarkibi, soni va unga kiritilgan metodlar nomenklaturasi hamda funksiyalari bilan kibernetik yondashuvli tizimdan tubdan farqlanadi va o'quv-tarbiya jarayonining metodik jihatdan birmuncha yuqori darajasini ta'minlaydi1. Ta'lim metodlarining mohiyati va mazmuni. Qayd etib o'tilganidek, ta'lim metodlari tizimida og'zaki bayon qilish metodlari muhim o'rin tutadi. 8.rasm. Og’zaki bayon qilish metodlarining turlari Og’zaki mashqlardan ta’lim jarayonida keng foydalaniladi. Ular o’quvchilarning umumiy madaniyati, mantiqiy fikrlashi hamda bilish qobiliyatini rivojlantirish bilan bog'liqdir. Shuningdek, og'zaki mashqlarning nutq boyligini oshirish va xorijiy tillarni o'rganishdagi ahamiyati beqiyos. Hikoya — o'qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo’lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo'li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishi. Metodning samarasi ko'p jihatdan o'qituvchining nuqt mahorati, so'zlarni o'z o'rnida, ifodali bayon qilishi, shuningdek, o'quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan holda yondashuviga bog'liq. Shu bois hikoya mazmuni o'quvchilarning mavjud bilimlariga tayanishi, ularni kengaytirishga xizmat qilishi zarur. Hikoyaning axborotlar bilan boyitilishi maqsadga muvofiqdir. Hikoya qilinayotgan materialni samaralash maxsus reja asosida amaiga oshiriladi. O'qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq belgilab oladi, undagi asosiy tushunchalarga alohida urg'u berishga e'tiborni qaratadi. Hikoya qisqa (5—10 daqiqa), shu bilan birga o'quvchilarda his-hayajon va mavzuga nisbatan qiziqishni uyg'otishi kerak. Bu holat hikoyani boshqa ta'lim metodlari (xususan, namoyish yoki muammoli bayon etish va hokazolar) bilan birga solishtirganda ro'y berishi mumkin. Suhbat — savol va javob shaklidagi dialogik ta'lim metodi boiib, u fanga Og’zaki bayon qilish metodlari Hikoya Suhbat Tushuntirish Ma’ruza  
 
qadimdan ma'lum, xatto undan o'z faoliyatida Suqrot ham mohirona foydalangan. 
Suhbat ta'lim jarayonida ko'p funksiyalar (aqliy fikrlash, hozirjavoblik, muloqot 
madaniyati va boshqa sifatlarni shakllantiradi) bajaradi, ammo asosiysi o'quvchida 
faollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o'qituvchi fikriga mos harakat qilish, natijada yangi 
bilimlarni bosqichma-bosqich egallashga imkon beradi. 
Suhbat — faoliyatni endigina boshlagan o'qituvchi uchun murakkab ta'lim 
metodi hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyorlash, ularning ketma-ketligini 
ta'minlash ko'p vaqt talab etadi, uni tashkil etishda esa barcha o'quvchilarning 
diqqatini jalb etish talab qilinadi. O'qituvchi oddiy savollar berishi, o'quvchilarga ular 
yuzasidan batafsil o'ylash uchun vaqt ajratishi, o'quvchilarning javoblarini esa diqqat 
bilan tinglashi, zarur o'rinlarda ularni sharhlashi lozim. Shu bois suhbatda bilish 
deduktiv yoki induktiv yo’l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat o’quvchilarga 
oldindan ma'lum bo'lgan qoidalar, tushunchalar, hodisalar, jarayonlar asosida tashkil 
etilib, o'quvchilar tahlil yordamida xususiy xulosalarga keladilar. Suhbatning 
induktiv shaklida alohida dalillar, tushunchalarning tahlil asosida umumiy xulosaga 
kelinadi. 
Suhbat ko'proq o'quvchilarni yangi bilimlar bilan tanishtirish, bilimlarni 
tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish hamda o'zlashtirilgan 
bilimlarni tashxislashda ijobiy natijalarni beradi. Suhbat turli ko'rinishlarda, ya'ni, 
kirish, vakuniy, individual va guruhli suhbat tarzida tashkil etiladi. 
Kirish suhbati o'quv ishlarining boshida tashkil etiladi. Uni tashkil etishdan 
ko'zlangan maqsad hal etilishi zarur boigan ishlar mohiyatining o'quvchilar tomonidan 
anglab yetilganligini tekshirib ko'rishdan iborat. Bunday suhbatlar o'quvchilarning 
o'quv salohiyatini aniqlash, loyihalashtirish ishlarini tashkil etish hamda yangi 
bilimlarni o'zlashtirishga kirishish oldidan uyushtiriladi. 
Yakuniy suhbat o'quvchilar tomonidan egallangan bilimlarni umumlashtirish va 
tizimlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. 
Katexisizm (qisqa bayonli) suhbat — o'quvchilarning boshlang'ich bilim 
darajasi hamda ularning yangi o'quv metodikasini o'zlashtirishga tayyorgarligini 
aniqlash uchun tajribali o'qituvchilar tomonidan dars avvalida yohud o'rganilgan 
materialni mustahkamlash uchun dars so'nggida qo'llaniladi. 
Evristik suhbat yangi bilimlarni muammoli tarzda egallashga yo'naltiriladi. 
qadimdan ma'lum, xatto undan o'z faoliyatida Suqrot ham mohirona foydalangan. Suhbat ta'lim jarayonida ko'p funksiyalar (aqliy fikrlash, hozirjavoblik, muloqot madaniyati va boshqa sifatlarni shakllantiradi) bajaradi, ammo asosiysi o'quvchida faollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o'qituvchi fikriga mos harakat qilish, natijada yangi bilimlarni bosqichma-bosqich egallashga imkon beradi. Suhbat — faoliyatni endigina boshlagan o'qituvchi uchun murakkab ta'lim metodi hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyorlash, ularning ketma-ketligini ta'minlash ko'p vaqt talab etadi, uni tashkil etishda esa barcha o'quvchilarning diqqatini jalb etish talab qilinadi. O'qituvchi oddiy savollar berishi, o'quvchilarga ular yuzasidan batafsil o'ylash uchun vaqt ajratishi, o'quvchilarning javoblarini esa diqqat bilan tinglashi, zarur o'rinlarda ularni sharhlashi lozim. Shu bois suhbatda bilish deduktiv yoki induktiv yo’l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat o’quvchilarga oldindan ma'lum bo'lgan qoidalar, tushunchalar, hodisalar, jarayonlar asosida tashkil etilib, o'quvchilar tahlil yordamida xususiy xulosalarga keladilar. Suhbatning induktiv shaklida alohida dalillar, tushunchalarning tahlil asosida umumiy xulosaga kelinadi. Suhbat ko'proq o'quvchilarni yangi bilimlar bilan tanishtirish, bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish hamda o'zlashtirilgan bilimlarni tashxislashda ijobiy natijalarni beradi. Suhbat turli ko'rinishlarda, ya'ni, kirish, vakuniy, individual va guruhli suhbat tarzida tashkil etiladi. Kirish suhbati o'quv ishlarining boshida tashkil etiladi. Uni tashkil etishdan ko'zlangan maqsad hal etilishi zarur boigan ishlar mohiyatining o'quvchilar tomonidan anglab yetilganligini tekshirib ko'rishdan iborat. Bunday suhbatlar o'quvchilarning o'quv salohiyatini aniqlash, loyihalashtirish ishlarini tashkil etish hamda yangi bilimlarni o'zlashtirishga kirishish oldidan uyushtiriladi. Yakuniy suhbat o'quvchilar tomonidan egallangan bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Katexisizm (qisqa bayonli) suhbat — o'quvchilarning boshlang'ich bilim darajasi hamda ularning yangi o'quv metodikasini o'zlashtirishga tayyorgarligini aniqlash uchun tajribali o'qituvchilar tomonidan dars avvalida yohud o'rganilgan materialni mustahkamlash uchun dars so'nggida qo'llaniladi. Evristik suhbat yangi bilimlarni muammoli tarzda egallashga yo'naltiriladi.  
 
Bunda savollar shunday ketma-ketlikda berilishi zarurki, natijada ularga «ha» yoki 
«yo'q» tarzidagi javoblarni olish emas, aksincha, o'quvchilarni mustaqil fikrlash, 
ularda faollikning yuzaga kelishini ta'minlash, ularni tahlil qilishga undash, dalillarni 
ilgari surishga erishish imkoniyati yaratilsin. 
Demak, evristik suhbat 
jarayonida 
o'quvchilar 
bilimlarni o'zlarining 
tirishqoqliklari va mustaqil fikr yuritish layoqatiga egaliklari bois o'zlashtira olsinlar. 
Tushuntirish o'quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma, taqqoslash 
asosida bayon qilishdir. Bu metod hikoyaga nisbatan birmuncha keng qo'llaniladi. 
Undan odatda, nazariy materiallar hamda murakkab masalalarni o'rganishda 
foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida o'quv materialining bir qadar qiyin unsurlari 
ko'zga tashlanadi va shu asosda materialning mohiyati ochib beriladi. Tushuntirish 
samarasi 
ko'p 
hollarda 
o'qituvchining 
ko'rgazmali 
vositalardan 
oqilona 
foydalanishiga bog'liq bo'ladi. 
Ma'ruza — yirik hajmdagi o'quv materialini og'zaki bayon qilish metodi sanalib, 
uning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: qat'iy mantiqiy ketma-ketlik, 
uzatilayotgan axborotlarning ko'pligi, bilimlar bayonining tizimliligi. Maktab 
ma'ruzasi mazmunini murakkab tizimlar, hodisalar, obyektlar, jarayonlar, ularning 
sababli-oqibatli bog'lanishlari, qonun va qoidalar tashkil etadi. Shu bois ma'ruza 
maktab sharoitida yuqori sinflardagina qo'llaniladi. Chunki u butun dars jarayonini 
qamrab olishi mumkin. Ma'ruza metodi tushuntirish va suhbatning asta-sekin 
kengayib borishidan vujudga keladi va bir vaqtda o'quvchilarni qisqacha yozib olish 
(konspektlash)ga o'rgata boradi. 
Maktab ma'ruzasining samaradorligini ta'minlash shartlari1 quyidagilardan 
iborat: 
—o'qituvchi tomonidan eng maqbul ma'ruza rejasining tuzilishi; 
—rejadan o'quvchilarni xabardor etish, ularni ma'ruza mavzusining maqsadi va 
vazifalari bilan tanishtirish; 
—rejada aks etgan barcha bandlarning mantiqiylik va ketma-ketlikda bayon 
etilishi; 
—rejaning har bir bandi yoritilgach, ular yuzasidan qisqacha umumlashma 
asosida xulosalanishi; 
—ma'ruzaning bir qismidan ikkinchisiga o'tishda ular o'rtasidagi mantiqiy 
Bunda savollar shunday ketma-ketlikda berilishi zarurki, natijada ularga «ha» yoki «yo'q» tarzidagi javoblarni olish emas, aksincha, o'quvchilarni mustaqil fikrlash, ularda faollikning yuzaga kelishini ta'minlash, ularni tahlil qilishga undash, dalillarni ilgari surishga erishish imkoniyati yaratilsin. Demak, evristik suhbat jarayonida o'quvchilar bilimlarni o'zlarining tirishqoqliklari va mustaqil fikr yuritish layoqatiga egaliklari bois o'zlashtira olsinlar. Tushuntirish o'quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma, taqqoslash asosida bayon qilishdir. Bu metod hikoyaga nisbatan birmuncha keng qo'llaniladi. Undan odatda, nazariy materiallar hamda murakkab masalalarni o'rganishda foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida o'quv materialining bir qadar qiyin unsurlari ko'zga tashlanadi va shu asosda materialning mohiyati ochib beriladi. Tushuntirish samarasi ko'p hollarda o'qituvchining ko'rgazmali vositalardan oqilona foydalanishiga bog'liq bo'ladi. Ma'ruza — yirik hajmdagi o'quv materialini og'zaki bayon qilish metodi sanalib, uning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: qat'iy mantiqiy ketma-ketlik, uzatilayotgan axborotlarning ko'pligi, bilimlar bayonining tizimliligi. Maktab ma'ruzasi mazmunini murakkab tizimlar, hodisalar, obyektlar, jarayonlar, ularning sababli-oqibatli bog'lanishlari, qonun va qoidalar tashkil etadi. Shu bois ma'ruza maktab sharoitida yuqori sinflardagina qo'llaniladi. Chunki u butun dars jarayonini qamrab olishi mumkin. Ma'ruza metodi tushuntirish va suhbatning asta-sekin kengayib borishidan vujudga keladi va bir vaqtda o'quvchilarni qisqacha yozib olish (konspektlash)ga o'rgata boradi. Maktab ma'ruzasining samaradorligini ta'minlash shartlari1 quyidagilardan iborat: —o'qituvchi tomonidan eng maqbul ma'ruza rejasining tuzilishi; —rejadan o'quvchilarni xabardor etish, ularni ma'ruza mavzusining maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish; —rejada aks etgan barcha bandlarning mantiqiylik va ketma-ketlikda bayon etilishi; —rejaning har bir bandi yoritilgach, ular yuzasidan qisqacha umumlashma asosida xulosalanishi; —ma'ruzaning bir qismidan ikkinchisiga o'tishda ular o'rtasidagi mantiqiy  
 
aloqalarning o'rnatilishini ta'minlash; 
—bayon qilishning muammoli va emotsional xususiyat kasb etishi; 
—jonli til, o'z vaqtida misollar, aniq dalillar va qiyoslashlardan foydalanish; 
—auditoriya, muloqot jarayoni, shuningdek, o'quvchilarning aqliy faoliyatlarini 
mohirlik bilan boshqarish; 
—ma'ruzaning muhim jihatlarini turli tomondan ochib berilishi; 
—ma'ruzaning asosiy qismlarini o'quvchilar tomonidan qayd etib (yozib) 
borilishiga imkon beradigan holatda bayon qilinish tezligi; 
—zarur (yozib olinadigan) o'rinlarni oldindan ajratib qo'yish; 
—o'rganilayotgan holatlarni yozib olish asosida, qabul qilish va ularning 
mohiyatini aniqlashtirish maqsadida ko'rgazmalar (namoyish, illyustratsiya, 
videofilm va boshqalar)dan foydalanish; 
- alohida holatlarni chuqur muhokama qilishda ma'ruzani seminar, amaliy 
mashg'ulotlar bilan uyg'unlashtirish. 
Ta'lim sifati va samaradorligini ta'minlashda ko'rgazmali metodlar ham alohida 
ahamiyatga ega. 
 
 
 
 
9- rasm. Ko 'rgazmali metodlarning turlari 
Ushbu metodlardan foydalanish zaruriyati ko'rsatmalilik tamoyiliga amal qilish 
maqsadga muvofiq ekanligida ko'rinadi. Inson miyasining 30 foiz hajmini ko'rishni, 
faqat 3 foizigina eshitishni ta'minlovchi neyronlar tashkil etadi. Pedagogik-
psixologik yo'nalishda olib borilgan tadqiqotlar natijalaridan ma'lum bo'ladiki, shaxs 
tomonidan o'zlashtirilayotgan bilimlarning 85 foizi ko'rish retseptorlari yordamida 
o'zlashtiriladi. Demak, o'zbek xalqi tomonidan ko'p bora qo'llaniladigan «Yuz marta 
eshitgandan bir marta ko'rgan yaxshi» maqoli ilmiy asosga ega ekan. 
Namoyish metodi o'rganilayotgan obyekt harakat dinamikasini ochib berishda 
qo’l keladi va ayni chog'da predmetning tashqi ko'rinishi va ichki tuzilishi haqida 
to’laqonli ma'lumot berishda keng qo’llaniladi. Tabiiy obyektlarni namoyish qilishda 
odatda uning tashqi ko'rinishi (shakli, hajmi, miqdori, rangi, qismlari, ularning 
Ko’rgazmali metodlar 
Namoyish 
Tasvir 
aloqalarning o'rnatilishini ta'minlash; —bayon qilishning muammoli va emotsional xususiyat kasb etishi; —jonli til, o'z vaqtida misollar, aniq dalillar va qiyoslashlardan foydalanish; —auditoriya, muloqot jarayoni, shuningdek, o'quvchilarning aqliy faoliyatlarini mohirlik bilan boshqarish; —ma'ruzaning muhim jihatlarini turli tomondan ochib berilishi; —ma'ruzaning asosiy qismlarini o'quvchilar tomonidan qayd etib (yozib) borilishiga imkon beradigan holatda bayon qilinish tezligi; —zarur (yozib olinadigan) o'rinlarni oldindan ajratib qo'yish; —o'rganilayotgan holatlarni yozib olish asosida, qabul qilish va ularning mohiyatini aniqlashtirish maqsadida ko'rgazmalar (namoyish, illyustratsiya, videofilm va boshqalar)dan foydalanish; - alohida holatlarni chuqur muhokama qilishda ma'ruzani seminar, amaliy mashg'ulotlar bilan uyg'unlashtirish. Ta'lim sifati va samaradorligini ta'minlashda ko'rgazmali metodlar ham alohida ahamiyatga ega. 9- rasm. Ko 'rgazmali metodlarning turlari Ushbu metodlardan foydalanish zaruriyati ko'rsatmalilik tamoyiliga amal qilish maqsadga muvofiq ekanligida ko'rinadi. Inson miyasining 30 foiz hajmini ko'rishni, faqat 3 foizigina eshitishni ta'minlovchi neyronlar tashkil etadi. Pedagogik- psixologik yo'nalishda olib borilgan tadqiqotlar natijalaridan ma'lum bo'ladiki, shaxs tomonidan o'zlashtirilayotgan bilimlarning 85 foizi ko'rish retseptorlari yordamida o'zlashtiriladi. Demak, o'zbek xalqi tomonidan ko'p bora qo'llaniladigan «Yuz marta eshitgandan bir marta ko'rgan yaxshi» maqoli ilmiy asosga ega ekan. Namoyish metodi o'rganilayotgan obyekt harakat dinamikasini ochib berishda qo’l keladi va ayni chog'da predmetning tashqi ko'rinishi va ichki tuzilishi haqida to’laqonli ma'lumot berishda keng qo’llaniladi. Tabiiy obyektlarni namoyish qilishda odatda uning tashqi ko'rinishi (shakli, hajmi, miqdori, rangi, qismlari, ularning Ko’rgazmali metodlar Namoyish Tasvir  
 
o'zaro munosabatlari)ga e'tibor qaratiladi, so'ngra ichki tuzilishi yoki alohida 
xususiyatlarini o'rganishga o'tiladi. Ko'rsatish ko'p holatlarda o'rganilayotgan 
obyektlarning subyekti yoki chizmasi yordamida kuzatiladi. Tajribalar namoyishi esa 
sinf taxtasiga chizish yoki o'qituvchining maxsus jihozlar yordamida ko'rsatib berishi 
hisobiga amalga oshadi, bunda ushbu tajriba asosida yotuvchi tamoyillarni tushunish 
osonlashadi. 
Predmetlar, hodisa yoki jarayonlarni tabiiy holatda namoyish qilish yanada 
ko'proq didaktik samara beradi, biroq, bunday namoyishni amalga oshirish har doim 
ham mumkin bo'lavermaydi. Shu bois o'qituvchilar tabiiy predmetlarni namoyish 
qilishda sun'iy muhitga murojaat qilishadi (masalan, hayvonlar bilan hayvonot 
bog'ida, turli o'simliklar bilan esa issiqxonalarda tanishish) yoki sun'iy ravishda 
yaratilgan obyektlar (maket, model, mulyaj, skelet va boshqalar)dan foydalaniladi. 
Bu metod yordamida o'qituvchi o'quvchilarni mustaqil ravishda obyektlarni 
o'rganish, zaruriy o'lchov ishlarini olib borish, aloqadorlikni o'rnatish, shuningdek, 
hodisalarning mohiyatini anglab yetishga bir so'z bilan aytganda faol bilish 
jarayoniga yo'naltirishi lozim. Namoyish samarasi ko'p jihatdan o'qituvchining bilish 
jarayoni mohiyatan o'quvchilarning yoshiga mos holda to'g'ri tanlanishi hamda 
mumkin qadar ularning diqqatini namoyish etilayotgan predmetning muhim 
jihatlariga yo'naltirishiga bog'liqdir. 
Tasvir (illyustratsiya) metodi namoyish metodiga chambarchas bog'liq bo'lsada, 
didaktikada alohida o'rganiladi. Illyustratsiya narsa, hodisalar va jarayonlarni 
ularning ramziy ko'rinishlari — chizma, port, rasm, fotosurat, yassi modellar va 
boshqalar yordamida ko'rsatishni taqozo etadi. 
Namoyish va tasvir metodlari o'zaro bog'liqlikda bir-birini to'ldirgan holda 
qo'llaniladi. Agar hodisa va jarayonni o'quvchi yaxlit holda qabul qilishi zarur boisa 
namoyishdan foydalanish, agar hodisa mohiyati hamda uning unsurlari o'rtasidagi 
bog'lanishlarni anglash talab etilsa illyustratsiyaga murojaat qilinadi. 
Tasvirning samarasi ko'pincha o'qituvchi tomonidan ko'rsatuv texnologiyasi qay 
darajada o'zlashtirilganligiga bog'liq bo'ladi. Ko'rsatmalardan foydalanishning bilish 
jarayonidagi didaktik ahamiyati o'rganilayotgan obyekt mohiyatini to'laqonli yorita 
olishi bilan belgilanadi. Aslida illyustratsiyalar oldindan tayyorlanib, dars jarayonida 
zarur o'rinlarda kerakli hajmda ko'rsatiladi, aks holda ular sonining oshib ketishi 
o'zaro munosabatlari)ga e'tibor qaratiladi, so'ngra ichki tuzilishi yoki alohida xususiyatlarini o'rganishga o'tiladi. Ko'rsatish ko'p holatlarda o'rganilayotgan obyektlarning subyekti yoki chizmasi yordamida kuzatiladi. Tajribalar namoyishi esa sinf taxtasiga chizish yoki o'qituvchining maxsus jihozlar yordamida ko'rsatib berishi hisobiga amalga oshadi, bunda ushbu tajriba asosida yotuvchi tamoyillarni tushunish osonlashadi. Predmetlar, hodisa yoki jarayonlarni tabiiy holatda namoyish qilish yanada ko'proq didaktik samara beradi, biroq, bunday namoyishni amalga oshirish har doim ham mumkin bo'lavermaydi. Shu bois o'qituvchilar tabiiy predmetlarni namoyish qilishda sun'iy muhitga murojaat qilishadi (masalan, hayvonlar bilan hayvonot bog'ida, turli o'simliklar bilan esa issiqxonalarda tanishish) yoki sun'iy ravishda yaratilgan obyektlar (maket, model, mulyaj, skelet va boshqalar)dan foydalaniladi. Bu metod yordamida o'qituvchi o'quvchilarni mustaqil ravishda obyektlarni o'rganish, zaruriy o'lchov ishlarini olib borish, aloqadorlikni o'rnatish, shuningdek, hodisalarning mohiyatini anglab yetishga bir so'z bilan aytganda faol bilish jarayoniga yo'naltirishi lozim. Namoyish samarasi ko'p jihatdan o'qituvchining bilish jarayoni mohiyatan o'quvchilarning yoshiga mos holda to'g'ri tanlanishi hamda mumkin qadar ularning diqqatini namoyish etilayotgan predmetning muhim jihatlariga yo'naltirishiga bog'liqdir. Tasvir (illyustratsiya) metodi namoyish metodiga chambarchas bog'liq bo'lsada, didaktikada alohida o'rganiladi. Illyustratsiya narsa, hodisalar va jarayonlarni ularning ramziy ko'rinishlari — chizma, port, rasm, fotosurat, yassi modellar va boshqalar yordamida ko'rsatishni taqozo etadi. Namoyish va tasvir metodlari o'zaro bog'liqlikda bir-birini to'ldirgan holda qo'llaniladi. Agar hodisa va jarayonni o'quvchi yaxlit holda qabul qilishi zarur boisa namoyishdan foydalanish, agar hodisa mohiyati hamda uning unsurlari o'rtasidagi bog'lanishlarni anglash talab etilsa illyustratsiyaga murojaat qilinadi. Tasvirning samarasi ko'pincha o'qituvchi tomonidan ko'rsatuv texnologiyasi qay darajada o'zlashtirilganligiga bog'liq bo'ladi. Ko'rsatmalardan foydalanishning bilish jarayonidagi didaktik ahamiyati o'rganilayotgan obyekt mohiyatini to'laqonli yorita olishi bilan belgilanadi. Aslida illyustratsiyalar oldindan tayyorlanib, dars jarayonida zarur o'rinlarda kerakli hajmda ko'rsatiladi, aks holda ular sonining oshib ketishi  
 
o'quvchilarni hodisa mohiyatini anglashda chalg'itadi. Ayrim hollarda tarqatma 
materiallar (fotosurat, jadval, tabiiy obyektlar va boshqalar) yoki texnik vositalar 
xizmatidan foydalanishga to'g'ri keladi. 
Ko'rgazmali metodlardan foydalanishda samaradorlikka erishish uchun 
quyidagi shartlarga amal qilish maqsadga muvofiqdir: 
—ko'rgazmalilikning o'quvchilar yoshi va rivojlanish darajasiga mos kelishi; 
—namoyish etilayotgan obyektlar barcha o'quvchilarga yaxshi ko'rinib turishi; 
—namoyishda uning boshlang'ich bosqichi va asosiy jarayon (holat)larning 
ajralib turishi; 
—tajribalar namoyishi maket, jihoz, qurollar yoki tajriba sxemasini chizib 
ko'rsatish asosida tashkil etilishi; 
— namoyish va illyustratsiya o'quv materialining mazmuni bilan uyg'un bo'la 
olishi lozim. 
Amaliy ishlar metodlari o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan nazariy bilimlar 
yordamida ularda amaliy ko'nikina va malakalarni hosil qilishda alohida ahamiyat 
kasb etadi. 
 
 
 
 
 
10.rasm. Amaliy metodlarning turlari 
Amaliy ishlar metodi — o'zlashtirilgan bilimlarni amaliy masalalar yechimini 
topishga yo'naltirilgan jarayonda qo'llashni taqozo etadi. Bunda nazariy bilimlarni 
amaliyotda qo'llash ko'nikmasi hosil qilinadi. Amaliy ishlar sinfda yoki tabiiy 
sharoitlar — maktab yer maydoni, issiqxona, geografik maydonlarda amalga 
oshiriladi. Ularni amalga oshirishda sodir etiladigan harakatlar o'qituvchi tomonidan 
nazorat qilinadi va zarur hollarda yo'riqnoma yoki maxsus ko'rsatmani o'quvchilar 
e'tiboriga havola etadi. 
Qayd etilganidek, ushbu metodlar o'quvchilarda amaliy ko'nikma va 
malakalarni shakllantirishga yordam beradi. Aynan amaliy faoliyat jarayonida 
nazariy bilimlar harakatdagi shaklga ega bo’ladi. 
Amaliy metodlar 
Mashq 
Labaratoriya 
Amaliy ishlar 
o'quvchilarni hodisa mohiyatini anglashda chalg'itadi. Ayrim hollarda tarqatma materiallar (fotosurat, jadval, tabiiy obyektlar va boshqalar) yoki texnik vositalar xizmatidan foydalanishga to'g'ri keladi. Ko'rgazmali metodlardan foydalanishda samaradorlikka erishish uchun quyidagi shartlarga amal qilish maqsadga muvofiqdir: —ko'rgazmalilikning o'quvchilar yoshi va rivojlanish darajasiga mos kelishi; —namoyish etilayotgan obyektlar barcha o'quvchilarga yaxshi ko'rinib turishi; —namoyishda uning boshlang'ich bosqichi va asosiy jarayon (holat)larning ajralib turishi; —tajribalar namoyishi maket, jihoz, qurollar yoki tajriba sxemasini chizib ko'rsatish asosida tashkil etilishi; — namoyish va illyustratsiya o'quv materialining mazmuni bilan uyg'un bo'la olishi lozim. Amaliy ishlar metodlari o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan nazariy bilimlar yordamida ularda amaliy ko'nikina va malakalarni hosil qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. 10.rasm. Amaliy metodlarning turlari Amaliy ishlar metodi — o'zlashtirilgan bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo'naltirilgan jarayonda qo'llashni taqozo etadi. Bunda nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llash ko'nikmasi hosil qilinadi. Amaliy ishlar sinfda yoki tabiiy sharoitlar — maktab yer maydoni, issiqxona, geografik maydonlarda amalga oshiriladi. Ularni amalga oshirishda sodir etiladigan harakatlar o'qituvchi tomonidan nazorat qilinadi va zarur hollarda yo'riqnoma yoki maxsus ko'rsatmani o'quvchilar e'tiboriga havola etadi. Qayd etilganidek, ushbu metodlar o'quvchilarda amaliy ko'nikma va malakalarni shakllantirishga yordam beradi. Aynan amaliy faoliyat jarayonida nazariy bilimlar harakatdagi shaklga ega bo’ladi. Amaliy metodlar Mashq Labaratoriya Amaliy ishlar  
 
Mashq — aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish ko'nikmalarini 
egallash yo'lidagi ko'p marta takrorlanishlar bo'lib, mashqsiz ko'nikma hamda 
malakalarni shakllantirish mumkin emas. Mashqlar og'zaki, yozma, grafikaviy 
(texnik jarayonlar mohiyatini ifodalash), ijtimoiy-foydali, jismoniy va boshqa 
turlarga bo'linadi. 
Yozma mashqlar - ta'limning tarkibiy qismi sifatida zaruriy ko'nikma va 
malakalarni shakllantirish hamda mustahkamlash maqsadida qo'ilaniladi. Diktant, 
insho, masala, misol, shuningdek, referat yozish va tajriba mohiyatini yoritish ham 
yozma mashqlar sirasiga kiradi. 
Grafikaviy ishlar ham yozma ishlar bilan o'xshash jihatlarga ega bo'lib, ulardan 
asosan texnik jarayonlar (jumladan, geografiya, fizika, matematika, chizmachilik, 
rasm hamda texnologik ta'lim)da keng ko'lamda foydalaniladi. 
Mashqlarning bajarilish samarasi quyidagi shartlar hisobga olinganda birmuncha 
yuqori bo'ladi: 
—mashqlarni bajarishga nisbatan ongli yondashish; 
—bajarish qoidasini bilish; 
—vaqt bo'yicha takrorlanishning to'g'ri taqsimlanishi. Mashqni bajarishni 
tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat: 
—o'qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi; 
—topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko'rsatishi; 
—o'qituvchi nazorati ostida o'quvchilar tomonidan o'quv harakatining dastlabki 
bajarilishi; 
—zarur ko'nikma va malakalar shakllangunicha o'quv harakatlarning ko'p bora 
takrorlanishi. 
Ayrim holatlarda o'quvchilar ovoz chiqarib o'quv harakatlarini takrorlashiari va 
bajarishlari lozim bo'ladi. Ular izohli mashqlar deb nomlanadi va bajariladigan 
harakatlarning mohiyatini anglagan holda ko'nikma va malakalarni egallashga imkon 
beradi. 
Laboratoriya ishlari o'quvchilarning jihoz, maxsus uskuna, qurol hamda turli 
texnikaviy qoliplardan foydalangan holda tajribalarni o'tkazish metodlari bo'lib, ular 
ko'proq tabiiy fanlar asoslarini o'rganishda qo'ilaniladi. Bu metod o'quvchilarning 
asbob-uskunalar bilan ish ko'rish, o'lchash ishlarini amalga oshirish va ularning 
Mashq — aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish ko'nikmalarini egallash yo'lidagi ko'p marta takrorlanishlar bo'lib, mashqsiz ko'nikma hamda malakalarni shakllantirish mumkin emas. Mashqlar og'zaki, yozma, grafikaviy (texnik jarayonlar mohiyatini ifodalash), ijtimoiy-foydali, jismoniy va boshqa turlarga bo'linadi. Yozma mashqlar - ta'limning tarkibiy qismi sifatida zaruriy ko'nikma va malakalarni shakllantirish hamda mustahkamlash maqsadida qo'ilaniladi. Diktant, insho, masala, misol, shuningdek, referat yozish va tajriba mohiyatini yoritish ham yozma mashqlar sirasiga kiradi. Grafikaviy ishlar ham yozma ishlar bilan o'xshash jihatlarga ega bo'lib, ulardan asosan texnik jarayonlar (jumladan, geografiya, fizika, matematika, chizmachilik, rasm hamda texnologik ta'lim)da keng ko'lamda foydalaniladi. Mashqlarning bajarilish samarasi quyidagi shartlar hisobga olinganda birmuncha yuqori bo'ladi: —mashqlarni bajarishga nisbatan ongli yondashish; —bajarish qoidasini bilish; —vaqt bo'yicha takrorlanishning to'g'ri taqsimlanishi. Mashqni bajarishni tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat: —o'qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi; —topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko'rsatishi; —o'qituvchi nazorati ostida o'quvchilar tomonidan o'quv harakatining dastlabki bajarilishi; —zarur ko'nikma va malakalar shakllangunicha o'quv harakatlarning ko'p bora takrorlanishi. Ayrim holatlarda o'quvchilar ovoz chiqarib o'quv harakatlarini takrorlashiari va bajarishlari lozim bo'ladi. Ular izohli mashqlar deb nomlanadi va bajariladigan harakatlarning mohiyatini anglagan holda ko'nikma va malakalarni egallashga imkon beradi. Laboratoriya ishlari o'quvchilarning jihoz, maxsus uskuna, qurol hamda turli texnikaviy qoliplardan foydalangan holda tajribalarni o'tkazish metodlari bo'lib, ular ko'proq tabiiy fanlar asoslarini o'rganishda qo'ilaniladi. Bu metod o'quvchilarning asbob-uskunalar bilan ish ko'rish, o'lchash ishlarini amalga oshirish va ularning  
 
natijalariga ishlov berish kabi ko'nikmalarini tezkor shakllantirishga imkon beradi. 
Laboratoriya ishlarini bajarish maxsus qurilma va jihozlar, shuningdek, materiallar 
hamda vaqtni sarflash, ularni ishga tayyor holatga keltirishni talab etadi. Biroq bu 
harakatlar o'quvchilarning yuqori darajadagi faolligi asosida mustaqil ravishda tajriba 
va o'lchash ishlarini tashkil etish bilan takomillashtirilib boriladi. 
Laboratoriyadan amaliy ishlarning farqi shundaki, bu metod o'quvchilarning 
mavjud nazariy bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo'naltirilgan 
faoliyatini 
tashkil 
etishga 
xizmat 
qiladi. 
U 
o'quvchilarning 
bilimlarini 
chuqurlashtirish, bilish faoliyatini nazorat bilish hamda yo'l qo'yilgan kamchiliklarni 
tuzatish borasidagi ko'nikmalarini shakllantirish kabi funksiyalarni bajaradi. 
Amaliy mashg'ulotlarda o'quvchilarning bilish faoliyati quyidagi besh 
bosqichda tashkil etiladi: 
1. O'qituvchining tushuntirishi, faoliyat mohiyatini nazariy jihatdan anglash 
bosqichi. 
2. Ko'rsatma, yo’l-yo'riq berish bosqichi. 
3. Sinov bosqichi (bu bosqichda ikki-uch nafar o'quvchi amaliy harakatlarni 
bajaradi, qolgan o'quvchilar esa ularning faoliyatini kuzatadi). 
4. Faoliyat (harakat)ni bajarish (harbir o'quvchi topshiriqni mustaqil ravishda 
bajaradi, ayni o'rinda topshiriqni bajarishga qiynalgan o'quvchilarga alohida e'tibor 
qaratilib, ularga yordam ko'rsatiladi). 
5. Nazorat bosqichi (bu bosqichda o'quvchilarning ishlari qabul qilinadi va 
baholanadi; ishning sifati, materialning maqsadga muvofiq tanlanganligi, vaqt nuqtayi 
nazaridan tezkorlik, topshiriqni bajarish tizimining to'g'riligi va samaradorligi kabi 
holatlarga alohida e'tibor beriladi). 
Zamonaviy ta'lim tizimida o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan nazariy 
bilimlar negizida amaliy ko'nikma va malakalarni shakllantirishda didaktik 
o'yinlardan foydalanishga alohida e'tibor qaratilmoqda. 
Didaktik o'yin o'rganilayotgan obyekt, hodisa va jarayonlarni modellashtirish 
asosida o'quvchining bilishga bo'lgan qiziqishi va faollik darajasini rag'batlantiruvchi 
o'quv faoliyati turi. Ayni vaqtda o'yin ham ijtimoiy faoliyat ko'rinishi sanaladi. 
Hozirgi vaqtda o'qituvchilar qo'lida barcha o'quv fanlari bo'yicha didaktik 
o'yinlarning ishlanmalari mavjud, ayniqsa, boshlang'ich ta'lim bo'yicha yaratilgan 
natijalariga ishlov berish kabi ko'nikmalarini tezkor shakllantirishga imkon beradi. Laboratoriya ishlarini bajarish maxsus qurilma va jihozlar, shuningdek, materiallar hamda vaqtni sarflash, ularni ishga tayyor holatga keltirishni talab etadi. Biroq bu harakatlar o'quvchilarning yuqori darajadagi faolligi asosida mustaqil ravishda tajriba va o'lchash ishlarini tashkil etish bilan takomillashtirilib boriladi. Laboratoriyadan amaliy ishlarning farqi shundaki, bu metod o'quvchilarning mavjud nazariy bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo'naltirilgan faoliyatini tashkil etishga xizmat qiladi. U o'quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish, bilish faoliyatini nazorat bilish hamda yo'l qo'yilgan kamchiliklarni tuzatish borasidagi ko'nikmalarini shakllantirish kabi funksiyalarni bajaradi. Amaliy mashg'ulotlarda o'quvchilarning bilish faoliyati quyidagi besh bosqichda tashkil etiladi: 1. O'qituvchining tushuntirishi, faoliyat mohiyatini nazariy jihatdan anglash bosqichi. 2. Ko'rsatma, yo’l-yo'riq berish bosqichi. 3. Sinov bosqichi (bu bosqichda ikki-uch nafar o'quvchi amaliy harakatlarni bajaradi, qolgan o'quvchilar esa ularning faoliyatini kuzatadi). 4. Faoliyat (harakat)ni bajarish (harbir o'quvchi topshiriqni mustaqil ravishda bajaradi, ayni o'rinda topshiriqni bajarishga qiynalgan o'quvchilarga alohida e'tibor qaratilib, ularga yordam ko'rsatiladi). 5. Nazorat bosqichi (bu bosqichda o'quvchilarning ishlari qabul qilinadi va baholanadi; ishning sifati, materialning maqsadga muvofiq tanlanganligi, vaqt nuqtayi nazaridan tezkorlik, topshiriqni bajarish tizimining to'g'riligi va samaradorligi kabi holatlarga alohida e'tibor beriladi). Zamonaviy ta'lim tizimida o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan nazariy bilimlar negizida amaliy ko'nikma va malakalarni shakllantirishda didaktik o'yinlardan foydalanishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Didaktik o'yin o'rganilayotgan obyekt, hodisa va jarayonlarni modellashtirish asosida o'quvchining bilishga bo'lgan qiziqishi va faollik darajasini rag'batlantiruvchi o'quv faoliyati turi. Ayni vaqtda o'yin ham ijtimoiy faoliyat ko'rinishi sanaladi. Hozirgi vaqtda o'qituvchilar qo'lida barcha o'quv fanlari bo'yicha didaktik o'yinlarning ishlanmalari mavjud, ayniqsa, boshlang'ich ta'lim bo'yicha yaratilgan  
 
o'quv dasturlarda turli didaktik o'yinlarning ro'yxati yetarli darajada ko'rsatilgan. 
Ta'limning globallashuvi ta'limiy va rivojlantiruvchi xarakteriga ega va 
yo'nalishi jihatidan xilma-xil bo'lgan komputer o'yinlarining maktab amaliyotiga 
jadal kirib kelishini ta'minlamoqda. Didaktik o'yinlar o'quvchilarga ijtimoiy-foydali 
mehnat hamda, o'qish ko'nikmalarini faol o'zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. 
Didaktik o'yinlarning ahamiyati uning natijasi bilan emas, balki jarayonning 
mazmuni va uning kechishi bilan belgilanadi. O'yinlar bolalarni ijtimoiy 
munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ularning turli psixologik 
zo'riqishlarini kamaytiradi. Didaktik o'yinlardan foydalanilganda o'quvchilarning 
manfaatdor bo'lishlari ijobiy ahamiyatga ega bo'lgan taqdirdagina ularni taqdirlash 
mumkin. Aksincha, metodik jihatdan puxta asoslanmagan hamda shunchaki tashkil 
etilgan o'yin ijobiy natija bermaydi. 
Ta'lim metodlarini tanlash. Pedagogika fanida, o'qituvchilarning amaliy 
tajribasini o'rganish va umumlashtirish asosida ta'lim metodlarini tanlashga o'quv-
tarbiya jarayoni kechayotgan shart-sharoitlar va aniq holatlarga bog’liq muayyan 
yondashuvlar vujudga keladi. Ta'lim metodlarini tanlashda quyidagi holatlar inobatga 
olinishi lozim: 
- zamonaviy 
didaktikaning 
yetakchi 
g'oyalari, 
ta'lim, 
tarbiya 
va 
rivojlantirishning umumiy maqsadlari; 
- o'rganilayotgan fan mazmuni va metodlari, mavzularining o'ziga xosligi; 
- xususiy fanlar metodikasining o'ziga xosligi va umumdidaktik metodlarni 
saralashga qo'yiluvchi talablarning o'zaro aloqadorligi; 
- muayyan dars materialining maqsadi, vazifalari va mazmuni; 
- u yoki bu mavzuni o'rganishga ajratilgan vaqt; 
- o'quvchilarning yosh xususiyati, bilish imkoniyatlari, darajasi; 
- o'quvchilarning darsga tayyorgarlik darajasi; 
- o'quv muassasalari, auditoriyalarning moddiy ta'minlanganlik darajasi, 
jihozlar, ko'rsatmali qurollar, texnik vositalarning mavjudligi; 
- o'qituvchining imkoniyatlari, nazariy va amaliy jihatdan kasbiy tayyorgarlik 
darajasi, pedagogik mahorati, shaxsiy sifatlari; 
-o'quv 
muassasalarida 
fanlararo 
hamkorlikning 
o'rnatilganligi. 
O'qituvchi bu holatlarni inobatga olib, u yoki bu ketma-ketlikda og'zaki, ko'rgazmali 
o'quv dasturlarda turli didaktik o'yinlarning ro'yxati yetarli darajada ko'rsatilgan. Ta'limning globallashuvi ta'limiy va rivojlantiruvchi xarakteriga ega va yo'nalishi jihatidan xilma-xil bo'lgan komputer o'yinlarining maktab amaliyotiga jadal kirib kelishini ta'minlamoqda. Didaktik o'yinlar o'quvchilarga ijtimoiy-foydali mehnat hamda, o'qish ko'nikmalarini faol o'zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Didaktik o'yinlarning ahamiyati uning natijasi bilan emas, balki jarayonning mazmuni va uning kechishi bilan belgilanadi. O'yinlar bolalarni ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ularning turli psixologik zo'riqishlarini kamaytiradi. Didaktik o'yinlardan foydalanilganda o'quvchilarning manfaatdor bo'lishlari ijobiy ahamiyatga ega bo'lgan taqdirdagina ularni taqdirlash mumkin. Aksincha, metodik jihatdan puxta asoslanmagan hamda shunchaki tashkil etilgan o'yin ijobiy natija bermaydi. Ta'lim metodlarini tanlash. Pedagogika fanida, o'qituvchilarning amaliy tajribasini o'rganish va umumlashtirish asosida ta'lim metodlarini tanlashga o'quv- tarbiya jarayoni kechayotgan shart-sharoitlar va aniq holatlarga bog’liq muayyan yondashuvlar vujudga keladi. Ta'lim metodlarini tanlashda quyidagi holatlar inobatga olinishi lozim: - zamonaviy didaktikaning yetakchi g'oyalari, ta'lim, tarbiya va rivojlantirishning umumiy maqsadlari; - o'rganilayotgan fan mazmuni va metodlari, mavzularining o'ziga xosligi; - xususiy fanlar metodikasining o'ziga xosligi va umumdidaktik metodlarni saralashga qo'yiluvchi talablarning o'zaro aloqadorligi; - muayyan dars materialining maqsadi, vazifalari va mazmuni; - u yoki bu mavzuni o'rganishga ajratilgan vaqt; - o'quvchilarning yosh xususiyati, bilish imkoniyatlari, darajasi; - o'quvchilarning darsga tayyorgarlik darajasi; - o'quv muassasalari, auditoriyalarning moddiy ta'minlanganlik darajasi, jihozlar, ko'rsatmali qurollar, texnik vositalarning mavjudligi; - o'qituvchining imkoniyatlari, nazariy va amaliy jihatdan kasbiy tayyorgarlik darajasi, pedagogik mahorati, shaxsiy sifatlari; -o'quv muassasalarida fanlararo hamkorlikning o'rnatilganligi. O'qituvchi bu holatlarni inobatga olib, u yoki bu ketma-ketlikda og'zaki, ko'rgazmali  
 
yoki amaliy metodlarni, reproduktiv yoki mustaqil ishlarni boshqarish metodlarini 
nazorat va o'z-o'zini nazorat metodlarini tanlash borasida aniq yechimlar qabul qiladi. 
Xopkins Xarvis Singletom Wattsning fikriga ko‘ra yuksak darajadagi 
o‘qituvchining repertuaridan o‘qitish va o‘rgatishning turli modellari 
strategiyalari va to‘g‘ri yo‘nalish berish usullari joy olgan bo‘ladi. Asosiy 
maqsad ta’lim berishga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasida 
to‘g‘ri munosabat o‘rnatadi yangi yo‘nalishlar yaratadi va darsga qiziqtiradi.1 
Ta'lim turlari va shakllarining tavsifi. Didaktik g'oyalar (tizimlar) tarixiy 
taraqqiyot jarayonida yangi g'oyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi 
tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlarning ketma-ketligi o'qitish nazariyasi va 
amaliyotining umumiy qonuniyatidir. 
Ta'lim turlari (yunoncha «species» alohida, o'ziga xos xususiyatga ega) o'quv 
jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvdir. 
Pedagogik tizimlarning asosiy turlari quyidagilardir: 
—arxaik (ibtidoiy); 
—qadimgi (Shumer, Misr, Xitoyda eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik); 
—avestiy (Baqtriya, Sug'diyona, Xorazmda — eramizdan av. VII— VI asrlar); 
—yunon (Ellin, rim-yunon, rim — eramizdan av. V—I asrlar); 
—o'rta asr (dogmatik, sxolastik V—XVI asrlar); 
—yangi (tushuntirish, tushuntirish-ko'rgazmali, dasturlashtirilgan, masofali 
o'qitish muammoli-dasturlashtirilgan, komputerlashtirilgan innovatsion); 
—xorijiy 
(tushuntirish, 
tushuntirish-ko'rgazmali, 
dasturlashtirilgan, 
muammoli-dasturlashtirilgan, komputerli o'qitish, masofali, Internet yordamida 
o'qitish va shu kabilar). 
Avesto g'oyalariga ko'ra shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi 
VII—VI asrlarda, Markaziy Osiyo hududida zardushtiyiik dini yuzaga kela 
boshlaganda tashkil topdi. «Avesto» zardushtiylik muqaddas manbayi bo’lib, u o'z 
davrining ensiklopediyasi hisoblagan. «Avesto» g'oyalariga binoan bolalar va 
yoshlarni o'qitish hamda tarbiyalash quyidagilardan iboratdir: 
                                                           
1 Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004.44-47 betlar 
  
yoki amaliy metodlarni, reproduktiv yoki mustaqil ishlarni boshqarish metodlarini nazorat va o'z-o'zini nazorat metodlarini tanlash borasida aniq yechimlar qabul qiladi. Xopkins Xarvis Singletom Wattsning fikriga ko‘ra yuksak darajadagi o‘qituvchining repertuaridan o‘qitish va o‘rgatishning turli modellari strategiyalari va to‘g‘ri yo‘nalish berish usullari joy olgan bo‘ladi. Asosiy maqsad ta’lim berishga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasida to‘g‘ri munosabat o‘rnatadi yangi yo‘nalishlar yaratadi va darsga qiziqtiradi.1 Ta'lim turlari va shakllarining tavsifi. Didaktik g'oyalar (tizimlar) tarixiy taraqqiyot jarayonida yangi g'oyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlarning ketma-ketligi o'qitish nazariyasi va amaliyotining umumiy qonuniyatidir. Ta'lim turlari (yunoncha «species» alohida, o'ziga xos xususiyatga ega) o'quv jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvdir. Pedagogik tizimlarning asosiy turlari quyidagilardir: —arxaik (ibtidoiy); —qadimgi (Shumer, Misr, Xitoyda eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik); —avestiy (Baqtriya, Sug'diyona, Xorazmda — eramizdan av. VII— VI asrlar); —yunon (Ellin, rim-yunon, rim — eramizdan av. V—I asrlar); —o'rta asr (dogmatik, sxolastik V—XVI asrlar); —yangi (tushuntirish, tushuntirish-ko'rgazmali, dasturlashtirilgan, masofali o'qitish muammoli-dasturlashtirilgan, komputerlashtirilgan innovatsion); —xorijiy (tushuntirish, tushuntirish-ko'rgazmali, dasturlashtirilgan, muammoli-dasturlashtirilgan, komputerli o'qitish, masofali, Internet yordamida o'qitish va shu kabilar). Avesto g'oyalariga ko'ra shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi VII—VI asrlarda, Markaziy Osiyo hududida zardushtiyiik dini yuzaga kela boshlaganda tashkil topdi. «Avesto» zardushtiylik muqaddas manbayi bo’lib, u o'z davrining ensiklopediyasi hisoblagan. «Avesto» g'oyalariga binoan bolalar va yoshlarni o'qitish hamda tarbiyalash quyidagilardan iboratdir: 1 Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004.44-47 betlar  
 
1) diniy va ma'naviy tarbiyalash; 
2) jismoniy tarbiya; 
3) o'qish va yozishga o'rgatish. 
Yoshlarni tarbiyalashda ona yerga, atrof-muhit, tabiatga muhabbat hissini 
uyg'otish muhim yo'nalish hisoblangan. «Avesto»da barkamol shaxs obrazi haqida 
aniq tasavvurlar ifoda etilgan. 
Muntazam o'qitishning ilk turi qadimgi yunon faylasufi Suqrot (eramizdan 
avvalgi 469—399 er. avv. yillar) va uning o'quvchilari tomonidan keng qo'llagan 
yordamchi savollarga javob topish metodi hisoblanadi. Bu metod suqrotcha suhbat 
metodi nomini olgan. O'qituvchi (faylasuf) o'quvchida qiziqish, bilishga intilishni 
uyg'otadigan savoldan foydalanadi, mulohaza yuritish asosida o'quvchini voqea-
hodisalarning mohiyatini idrok etishga undaydi. O'qituvchining mulohazasi 
ko'pincha ritorik savollarni muhokama qilish bilan to'ldirilib turiladi. Suqrotcha 
suhbatlar bir yoki bir necha o'quvchilar ishtirokida tashkil etiladi. 
Dogmatik o'qitish — jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo'lib, o'rta 
asrlarda keng tarqalgan. O'rta asrlarda, G'arbiy Yevropada, dogmatik o'qitishda lotin 
tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o'rin tutgan. Musulmon 
pedagogik konsepsiyasi sezilarli intellektuallik xususiyatiga ega bo'lgan. Komillikka 
bilimlaridan faol foydalana oladigan odamgina erishishi mumkin deb hisoblangan. 
«Haqiqiy g'oyalar» (Abu Ali ibn Sino. «Donishnoma» «Bilimlar kitobi»), haqiqiy 
bilimlarni o'zlashtirishga ikki to'siq xalaqit qiladi: so'zlarining aniq va fikrlarining 
tushunarli emasligi. Mazkur kamchilikni bartaraf etishda logika alohida o'rin egallaydi. 
Musulmon mamlakatlarida bolani o'qitish va tarbiyalashda u tomonidan Qur'onning 
arab tilida yod olinishi bilim egallashning asosiy sharti hisoblangan. Bundan tashqari 
XV—VII asrlarda, bir qator maktablarda fors tili ham o'rgatilgan. Asosiy ta'limni 
bolalar maktablar - boshlang'ich maktabda olganlar (muqaddas kitobni o'qish va 
talqin qilish mashg'ulotlari, o'qish, yozish va hisobga o'rganganlar). Dogmatik 
o'qitishda o'quvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, o'qish, yod olish, eslab qolish 
va matnni so'zma-so'z takrorlashdan iborat bo'lgan. 
Oliy ta'lim madrasalarda berilgan. Movarounnahrdagi eng yirik o'quv 
maskanlari sirasiga Samarqand, Buxoro, Urganch va G'ijduvondagi madrasalarni 
kiritish mumkin. Bu ma'rifiy markazlarning rivojlanishi XV-VH asrlarga to'g'ri 
1) diniy va ma'naviy tarbiyalash; 2) jismoniy tarbiya; 3) o'qish va yozishga o'rgatish. Yoshlarni tarbiyalashda ona yerga, atrof-muhit, tabiatga muhabbat hissini uyg'otish muhim yo'nalish hisoblangan. «Avesto»da barkamol shaxs obrazi haqida aniq tasavvurlar ifoda etilgan. Muntazam o'qitishning ilk turi qadimgi yunon faylasufi Suqrot (eramizdan avvalgi 469—399 er. avv. yillar) va uning o'quvchilari tomonidan keng qo'llagan yordamchi savollarga javob topish metodi hisoblanadi. Bu metod suqrotcha suhbat metodi nomini olgan. O'qituvchi (faylasuf) o'quvchida qiziqish, bilishga intilishni uyg'otadigan savoldan foydalanadi, mulohaza yuritish asosida o'quvchini voqea- hodisalarning mohiyatini idrok etishga undaydi. O'qituvchining mulohazasi ko'pincha ritorik savollarni muhokama qilish bilan to'ldirilib turiladi. Suqrotcha suhbatlar bir yoki bir necha o'quvchilar ishtirokida tashkil etiladi. Dogmatik o'qitish — jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo'lib, o'rta asrlarda keng tarqalgan. O'rta asrlarda, G'arbiy Yevropada, dogmatik o'qitishda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o'rin tutgan. Musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli intellektuallik xususiyatiga ega bo'lgan. Komillikka bilimlaridan faol foydalana oladigan odamgina erishishi mumkin deb hisoblangan. «Haqiqiy g'oyalar» (Abu Ali ibn Sino. «Donishnoma» «Bilimlar kitobi»), haqiqiy bilimlarni o'zlashtirishga ikki to'siq xalaqit qiladi: so'zlarining aniq va fikrlarining tushunarli emasligi. Mazkur kamchilikni bartaraf etishda logika alohida o'rin egallaydi. Musulmon mamlakatlarida bolani o'qitish va tarbiyalashda u tomonidan Qur'onning arab tilida yod olinishi bilim egallashning asosiy sharti hisoblangan. Bundan tashqari XV—VII asrlarda, bir qator maktablarda fors tili ham o'rgatilgan. Asosiy ta'limni bolalar maktablar - boshlang'ich maktabda olganlar (muqaddas kitobni o'qish va talqin qilish mashg'ulotlari, o'qish, yozish va hisobga o'rganganlar). Dogmatik o'qitishda o'quvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, o'qish, yod olish, eslab qolish va matnni so'zma-so'z takrorlashdan iborat bo'lgan. Oliy ta'lim madrasalarda berilgan. Movarounnahrdagi eng yirik o'quv maskanlari sirasiga Samarqand, Buxoro, Urganch va G'ijduvondagi madrasalarni kiritish mumkin. Bu ma'rifiy markazlarning rivojlanishi XV-VH asrlarga to'g'ri  
 
kelgan. Madrasalarda, o'qitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy tarzda 
arab tilini ham o'rganganlar. O'quv rejasiga grammatika, Qur'on, Hadis, ritorika, 
logika, metafizika, geologiya, adabivot, huquqshunoslik kabi fanlar kirgan. O'qitish 
asosan og'zaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar foydalangan o'quv adabiyotlari 
asta-sekin ancha ko'p qirrali, turli-tuman bo'lib boradi. Maktab ta'limi erkaklar 
uchun mo'ljallangan. Ammo har bir badavlat oila qiz bolani o'qitish uchun uyga 
o'qituvchini taklif etgan. 
Dogmatik o'qitish o'rniga asta-sekin o'quv jarayonida ko'rgazmalilikni keng 
jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi ta'lim shakllari 
qo'llanila boshlandi. 
Ayni vaqtda, respublika hududida, faoliyat yuritayotgan zamonaviy ta'lim 
muassasalarida ta'limning eng muhim quyidagi uch turidan foydalanilmoqda: 
- tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta'lim (u an'anaviy yoki axborot beruvchi 
ta'lim ham deb ataladi); 
- muammoli o'qitish; 
- dasturlashtirilgan ta'lim yoki komputerli o'qitish. 
Bugungi kunda o'rta asrda keng qo'llanilgan ta'lim turlari -dogmatik va 
sxolastik o'qitish elementlari ham saqlanib kelinmoqda. 
Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta'lim nomidan mohiyati anglanib turibdi. 
Ko'rgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash va eslab qolish 
sanaladi. 
Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta'lim turi vaqtni tejash, o'qituvchi va 
o'quvchilarning kuchlarini asrash, qiyin bilimlarni tushunishni osonlashtirish, ta'lim 
jarayonini ancha samarali boshqarishni ta'minlaydi. Biroq muayyan kamchilikka 
ham ega, ya'ni, «tayyor» bilimlarni berish va o'quvchilarni bilimlarni o'zlashtirishda 
mustaqil 
hamda 
mahsuldor 
fikrlashdan 
ozod 
etish, 
o'quv 
jarayonini 
individuallashtirish, differensatsiyalashtirish imkoniyatlarining kamligi.. 
Muammoli o'qitishda o'quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni 
mustaqil egallash, o'quvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini 
rivojlantirish yo'li bilan ta'lim tashkil etiladi. Uning texnologiyasi turli-tumanligi 
bilan ajralib turmaydi, chunki o'quvchilarni faol idrok etish faoliyatiga jalb etish bir 
necha bosqichlardan iborat bo'ladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks amalga 
kelgan. Madrasalarda, o'qitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy tarzda arab tilini ham o'rganganlar. O'quv rejasiga grammatika, Qur'on, Hadis, ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabivot, huquqshunoslik kabi fanlar kirgan. O'qitish asosan og'zaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar foydalangan o'quv adabiyotlari asta-sekin ancha ko'p qirrali, turli-tuman bo'lib boradi. Maktab ta'limi erkaklar uchun mo'ljallangan. Ammo har bir badavlat oila qiz bolani o'qitish uchun uyga o'qituvchini taklif etgan. Dogmatik o'qitish o'rniga asta-sekin o'quv jarayonida ko'rgazmalilikni keng jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi ta'lim shakllari qo'llanila boshlandi. Ayni vaqtda, respublika hududida, faoliyat yuritayotgan zamonaviy ta'lim muassasalarida ta'limning eng muhim quyidagi uch turidan foydalanilmoqda: - tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta'lim (u an'anaviy yoki axborot beruvchi ta'lim ham deb ataladi); - muammoli o'qitish; - dasturlashtirilgan ta'lim yoki komputerli o'qitish. Bugungi kunda o'rta asrda keng qo'llanilgan ta'lim turlari -dogmatik va sxolastik o'qitish elementlari ham saqlanib kelinmoqda. Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta'lim nomidan mohiyati anglanib turibdi. Ko'rgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash va eslab qolish sanaladi. Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta'lim turi vaqtni tejash, o'qituvchi va o'quvchilarning kuchlarini asrash, qiyin bilimlarni tushunishni osonlashtirish, ta'lim jarayonini ancha samarali boshqarishni ta'minlaydi. Biroq muayyan kamchilikka ham ega, ya'ni, «tayyor» bilimlarni berish va o'quvchilarni bilimlarni o'zlashtirishda mustaqil hamda mahsuldor fikrlashdan ozod etish, o'quv jarayonini individuallashtirish, differensatsiyalashtirish imkoniyatlarining kamligi.. Muammoli o'qitishda o'quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni mustaqil egallash, o'quvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini rivojlantirish yo'li bilan ta'lim tashkil etiladi. Uning texnologiyasi turli-tumanligi bilan ajralib turmaydi, chunki o'quvchilarni faol idrok etish faoliyatiga jalb etish bir necha bosqichlardan iborat bo'ladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks amalga  
 
oshirilishi kerak. 
Bunday o'qitishda muammoli vaziyatni yaratish muhim bosqich hisoblanadi. 
Bunday vaziyatda fikrlash jarayonida qiyinchilik his etiladi. O'quv muammosi bir 
qadar qiyin, lekin o'quvchilarning kuchi yetadigan bo'lishi kerak. Muammoni ilgari 
surish bilan birinchi bosqich yakunlanadi. Muammoni hal etishning keyingi 
bosqichida o'quvchilar savol bo'yicha mavjud muammoni ko'rib chiqadilar, tahlil 
qiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniqlaydilar va 
yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi bosqich muammoni 
yechish uchun zarur bo'lgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga qaratilgan. U 
xayoliga birdan fikr kelishi bilan yakunlanadi («Men nima qilishni bilaman!»). 
Shundan keyin muammoni hal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki 
gipoteza bilan solishtirish, olingan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va 
umumlashtirish bosqichlari keladi. 
Muammoli topshiriqlar savollar, o'quv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat 
bo'lishi mumkin. Muammoli savoida izlash va javoblar turli variantlari ko'zda 
tutiladi, ya'ni, oldindan tayyor javob bu yerda mumkin emas. Muammoli savolga 
misol: «Nima uchun temirdan yasalgan mix suvda cho'kadi, temirdan yasalgan 
kema esa cho'kmaydi?». 
Muammoli masala uni yechish yo'llarini mustaqil izlashga intilishni yuzaga 
keltiruvchi o'quv-o'rganish topshirig'idir. Muammoli masala asosini mavjud 
bilimlari o'rtasidagi qarama-qarshiliklar tashkil etadi. Muammoli masalaga misol: 
«2Q5*3q21 tengligi to'g'ri bo'lishi uchun qanday amallarni bajarish kerak?». 
O'qish jarayonida muammoli vaziyat subyekt (o'quvchi) o'zi uchun qiyin 
bo'lgan masalani yechishni istashi, lekin unga ma'lumotlar yetishmasligi va u o'zi 
ularni izlashi zarurligini ko'zda tutadi. Muammoli vaziyatga misol: «6 ta gugurt 
qutisidan tomonlari bir gugurt qutisi kattaligiga teng 4 ta bir xil tomonli 
uchburchaklar yasang». 
Muammoli o'qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil etish 
asosida bilimlarni mustaqil egallash, o'qishga qiziqishni uyg'otish, mahsuldor 
fikrlashini rivojlantirish, o'qitishning mustahkam va amaliy natijalari. Kamchiliklari 
o'quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni qo'yish va 
hal etish uchun ko'p vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustaqil 
oshirilishi kerak. Bunday o'qitishda muammoli vaziyatni yaratish muhim bosqich hisoblanadi. Bunday vaziyatda fikrlash jarayonida qiyinchilik his etiladi. O'quv muammosi bir qadar qiyin, lekin o'quvchilarning kuchi yetadigan bo'lishi kerak. Muammoni ilgari surish bilan birinchi bosqich yakunlanadi. Muammoni hal etishning keyingi bosqichida o'quvchilar savol bo'yicha mavjud muammoni ko'rib chiqadilar, tahlil qiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniqlaydilar va yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi bosqich muammoni yechish uchun zarur bo'lgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga qaratilgan. U xayoliga birdan fikr kelishi bilan yakunlanadi («Men nima qilishni bilaman!»). Shundan keyin muammoni hal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki gipoteza bilan solishtirish, olingan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va umumlashtirish bosqichlari keladi. Muammoli topshiriqlar savollar, o'quv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat bo'lishi mumkin. Muammoli savoida izlash va javoblar turli variantlari ko'zda tutiladi, ya'ni, oldindan tayyor javob bu yerda mumkin emas. Muammoli savolga misol: «Nima uchun temirdan yasalgan mix suvda cho'kadi, temirdan yasalgan kema esa cho'kmaydi?». Muammoli masala uni yechish yo'llarini mustaqil izlashga intilishni yuzaga keltiruvchi o'quv-o'rganish topshirig'idir. Muammoli masala asosini mavjud bilimlari o'rtasidagi qarama-qarshiliklar tashkil etadi. Muammoli masalaga misol: «2Q5*3q21 tengligi to'g'ri bo'lishi uchun qanday amallarni bajarish kerak?». O'qish jarayonida muammoli vaziyat subyekt (o'quvchi) o'zi uchun qiyin bo'lgan masalani yechishni istashi, lekin unga ma'lumotlar yetishmasligi va u o'zi ularni izlashi zarurligini ko'zda tutadi. Muammoli vaziyatga misol: «6 ta gugurt qutisidan tomonlari bir gugurt qutisi kattaligiga teng 4 ta bir xil tomonli uchburchaklar yasang». Muammoli o'qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil etish asosida bilimlarni mustaqil egallash, o'qishga qiziqishni uyg'otish, mahsuldor fikrlashini rivojlantirish, o'qitishning mustahkam va amaliy natijalari. Kamchiliklari o'quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni qo'yish va hal etish uchun ko'p vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustaqil  
 
yechish imkoniyatini har bir o'quvchiga taqdim etishning qiyinligi bilan belgilanadi. 
Dasturiy ta'lim (dasturlashtirilgan o'qitish) harakat (operatsiya)lar ketma-
ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib 
keluvchi «dastur» terminidan kelib chiqadi. Ushbu turning asosiy maqsadi o'quv 
jarayonini boshqarishni yaxshilashdan iborat. Bunday o'qitish asosini kibernetik 
yondashish tashkil etadi. Unga binoan o'qitish murakkab dinamik tizim sifatida 
qaraladi. Dasturiy ta'lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g'oyalar asosida XX 
asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldi. U o'quvchining bilim egallashi yo'lida 
har bir qadamni nazorat qilishga imkon beradigan va shuning asosida, o'z vaqtida 
yordam ko'rsatish, qiyinchiliklarning oldini olish, qiziqishini yo'qotmaslik va salbiy 
oqibatlarning oldini olishga imkon beruvchi o'quv jarayonining texnologiyasini 
yaratishga yo'naltiradi. Dasturiy ta'limning asosiy xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: 
—o'quv materialining alohida qismlarga ajratilishi; 
—o'quv jarayonining bilimlarni o'zlashtirish bo'yicha bilimlar portsiyalari va 
fikrlash amallaridan iborat bo'lgan ketma-ket qadamlardan iborat bo'lishi; 
—har bir qadamning nazorat bilan yakunlanishi (savol, topshiriq va shu 
kabilar); 
—nazorat topshiriqlarini to'g'ri bajarganida o'quvchining yangi materiallarni 
olishi va navbatdagi qadamni bajarishi; 
—to'g'ri 
javob 
topganda 
o'quvchining 
yordamchi 
va 
qo'shimcha 
tushuntirishlarni olishi; 
—har bir o'quvchining mustaqil ishlashi, kuchi yetadigan mavzu bo'yicha 
o'quv materialini egallashi; 
—barcha nazorat topshiriqlari bajarilish natijalarining qayd etilishi (ular 
o'quvchilarning o'zlariga (ichki qayta aloqa) va pedagogga (tashqi qayta aloqa) 
ma'lum qilinadi); 
—o'qituvchining ta'lim tashkilotchisi va qiyinchilik yuzaga kelganda 
yordamchi (maslahatchi) sifatida ishtirok etishi, individual yondashuvning amalga 
oshirilishi; 
—ta'lim jarayonida o'qitishning o'ziga xos vositalarining keng qo'llanilishi 
(dasturlashtirilgan o'quv qo'llanmalari, trenajerlar, nazorat qilish qurilmalari, 
yechish imkoniyatini har bir o'quvchiga taqdim etishning qiyinligi bilan belgilanadi. Dasturiy ta'lim (dasturlashtirilgan o'qitish) harakat (operatsiya)lar ketma- ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib keluvchi «dastur» terminidan kelib chiqadi. Ushbu turning asosiy maqsadi o'quv jarayonini boshqarishni yaxshilashdan iborat. Bunday o'qitish asosini kibernetik yondashish tashkil etadi. Unga binoan o'qitish murakkab dinamik tizim sifatida qaraladi. Dasturiy ta'lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g'oyalar asosida XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldi. U o'quvchining bilim egallashi yo'lida har bir qadamni nazorat qilishga imkon beradigan va shuning asosida, o'z vaqtida yordam ko'rsatish, qiyinchiliklarning oldini olish, qiziqishini yo'qotmaslik va salbiy oqibatlarning oldini olishga imkon beruvchi o'quv jarayonining texnologiyasini yaratishga yo'naltiradi. Dasturiy ta'limning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: —o'quv materialining alohida qismlarga ajratilishi; —o'quv jarayonining bilimlarni o'zlashtirish bo'yicha bilimlar portsiyalari va fikrlash amallaridan iborat bo'lgan ketma-ket qadamlardan iborat bo'lishi; —har bir qadamning nazorat bilan yakunlanishi (savol, topshiriq va shu kabilar); —nazorat topshiriqlarini to'g'ri bajarganida o'quvchining yangi materiallarni olishi va navbatdagi qadamni bajarishi; —to'g'ri javob topganda o'quvchining yordamchi va qo'shimcha tushuntirishlarni olishi; —har bir o'quvchining mustaqil ishlashi, kuchi yetadigan mavzu bo'yicha o'quv materialini egallashi; —barcha nazorat topshiriqlari bajarilish natijalarining qayd etilishi (ular o'quvchilarning o'zlariga (ichki qayta aloqa) va pedagogga (tashqi qayta aloqa) ma'lum qilinadi); —o'qituvchining ta'lim tashkilotchisi va qiyinchilik yuzaga kelganda yordamchi (maslahatchi) sifatida ishtirok etishi, individual yondashuvning amalga oshirilishi; —ta'lim jarayonida o'qitishning o'ziga xos vositalarining keng qo'llanilishi (dasturlashtirilgan o'quv qo'llanmalari, trenajerlar, nazorat qilish qurilmalari,  
 
o'qitish mashinalari). 
Komputerli ta'lim. O'qitish sohasida jahon didaktikasining muhim tajribasi — 
shaxsiy 
elektron-hisoblash 
mashinalari 
(ShEHM) 
rivojlanishi 
komputerli 
(komputerlashtirilgan) ta'limning shakllanishiga imkon berdi. Maxsus ta'lim 
dasturlari bilan ta'minlangan komputerlarni deyarli barcha didaktik masalalar: 
axborotni berish, o'qitish jaravonini boshqarish, natijalarini nazorat qilish va tuzatib 
borish, mashqlarni bajarish, o'quv jaravoni rivojlanishi haqida ma'lumotlarni 
to'plash va boshqalarni hal etishga moslashtirish mumkin. 
Rivojlangan mamlakatlarda komputerlardan ta'limda foydalanishning keng 
rivojlanishi bu boradagi quyidagi asosiy yo'nalishlarni aniqlashga imkon berdi: 
—alohida o'quv fanlari (matematika, tabiiy fanlar, ona tili, chet tili, geografiya 
va boshqalar) bo'yicha o'zlashtirish darajasini oshirishni ta'minlash;  
- umumiy kognitiv (idrok etish) qobiliyatlari — qo'yilgan masalani hal etish, 
mustaqil fikrlash, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni to'plash, analiz, 
sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu ko'nikmani shakllantirishga imkon beruvchi 
jarayonlarga e'tiborni kuchaytirish. 
Bundan tashqari komputerlardan avtomatlashtirilgan test sinovlari o'tkazish, 
baholash va boshqarishda keng foydalaniladi. Bu o'qituvchi vaqtini tejashga imkon 
beradi, natijada pedagogik jarayonning samaradorligi oshadi. 
Dasturiy va komputerli ta'limlar o'qitish algoritmlarini ajratishga asoslanadi. 
Algoritm to'g'ri natijaga olib keluvchi ketma-ket amallar tizimi sifatida bilim, 
ko'nikma va malakalarni to'la o'zlashtirish uchun zarur bo’lgan o'quv faoliyati tartibi 
va ketma-ketligini o'quvchiga ko'rsatadi. O'quv dasturlari va komputerli ta'limning 
samaradorligi fikrlash faoliyatini boshqarish algoritmlarining sifatiga bog'liq. 
Yomon tuzilgan algoritmlar komputerli o'qitishning sifatini keskin pasaytiradi. 
Komputerli ta'limning sifati quyidagi ikki asosiy omil bilan aniqlanadi: 
1) o'qitish dasturlarining sifati; 
2) hisoblash texnikasining sifati. 
Bu sohada ham muayyan muammolar mavjud, ya'ni, o'quvchilarning idrok 
etish faoliyatini tashkil etish qonuniyatlarini hisobga olgan holda yaratilgan ta'lim 
dasturlari hozircha juda kam, ularni tuzib ishlab chiqish ko'p vaqt va kuch talab 
etadi, shu bois ularning narxi ham qimmat. Respublika ta'lim muassasalarida 
o'qitish mashinalari). Komputerli ta'lim. O'qitish sohasida jahon didaktikasining muhim tajribasi — shaxsiy elektron-hisoblash mashinalari (ShEHM) rivojlanishi komputerli (komputerlashtirilgan) ta'limning shakllanishiga imkon berdi. Maxsus ta'lim dasturlari bilan ta'minlangan komputerlarni deyarli barcha didaktik masalalar: axborotni berish, o'qitish jaravonini boshqarish, natijalarini nazorat qilish va tuzatib borish, mashqlarni bajarish, o'quv jaravoni rivojlanishi haqida ma'lumotlarni to'plash va boshqalarni hal etishga moslashtirish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda komputerlardan ta'limda foydalanishning keng rivojlanishi bu boradagi quyidagi asosiy yo'nalishlarni aniqlashga imkon berdi: —alohida o'quv fanlari (matematika, tabiiy fanlar, ona tili, chet tili, geografiya va boshqalar) bo'yicha o'zlashtirish darajasini oshirishni ta'minlash; - umumiy kognitiv (idrok etish) qobiliyatlari — qo'yilgan masalani hal etish, mustaqil fikrlash, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni to'plash, analiz, sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu ko'nikmani shakllantirishga imkon beruvchi jarayonlarga e'tiborni kuchaytirish. Bundan tashqari komputerlardan avtomatlashtirilgan test sinovlari o'tkazish, baholash va boshqarishda keng foydalaniladi. Bu o'qituvchi vaqtini tejashga imkon beradi, natijada pedagogik jarayonning samaradorligi oshadi. Dasturiy va komputerli ta'limlar o'qitish algoritmlarini ajratishga asoslanadi. Algoritm to'g'ri natijaga olib keluvchi ketma-ket amallar tizimi sifatida bilim, ko'nikma va malakalarni to'la o'zlashtirish uchun zarur bo’lgan o'quv faoliyati tartibi va ketma-ketligini o'quvchiga ko'rsatadi. O'quv dasturlari va komputerli ta'limning samaradorligi fikrlash faoliyatini boshqarish algoritmlarining sifatiga bog'liq. Yomon tuzilgan algoritmlar komputerli o'qitishning sifatini keskin pasaytiradi. Komputerli ta'limning sifati quyidagi ikki asosiy omil bilan aniqlanadi: 1) o'qitish dasturlarining sifati; 2) hisoblash texnikasining sifati. Bu sohada ham muayyan muammolar mavjud, ya'ni, o'quvchilarning idrok etish faoliyatini tashkil etish qonuniyatlarini hisobga olgan holda yaratilgan ta'lim dasturlari hozircha juda kam, ularni tuzib ishlab chiqish ko'p vaqt va kuch talab etadi, shu bois ularning narxi ham qimmat. Respublika ta'lim muassasalarida  
 
EHMlar soni va ulardan foydalanish ko'lami ortib va takomillashib bormoqda, 
biroq, bu sohada hali jahon tajribasidan ortda qolish holati bartaraf etilgani yo'q. 
Ta'lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendensiyasi. Dunyoda shunday 
ta'lim tizimi yuzaga kelganki, uni ko'pchilik «qo'llab turuvchi, ta'minlovchi, 
yordamchi o'qitish» deb ataydilar. U odamni kundalik muammolarni hal etishga 
tayyorlashga asoslangan bo'lib, shaxsning faoliyati va hayot tarzini qo’llab turish 
uchun mo'ljallangan. 
Ayni vaqtda «innovatsion» (yangilik kiritish) ta'limni tashkil etishga alohida 
ahamiyat berilmoqda. Mazkur ta'limning quyidagi o'ziga xos xususiyatlari mavjud: 
1) bu oldindan ko'ra bilish, ya'ni, o'quvchini avvalgi va hozirgi tajribasi asosida 
o'qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mo'ljallashga o'rgatishdan iborat bo'lib, 
o'quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda taxmin qilish, ko'zlash, modellashtirish 
va loyihalashtirishni amalga oshira olishi zarur. 
2) o'quvchining hamkorlikda ta'lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish 
(lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizatsiya rivojlanishini hisobga 
olishdan global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishini ta'minlash. 
Keyingi yillarda masofaviy ta'lim (lotincha distantia — masofa) — 
masofadan turib o'qitish keng rivojlanmoqda. Masofaviy o'qitish — ta'lim 
texnologiyasi bo'lib, unga ko'ra o'quvchi qayerda va qanday holatda bo'lishidan 
qat'iy nazar muayyan ta'lim muassasasi ta'lim dasturini o'rganish imkoniyatiga ega 
bo'ladi. Bu maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: 
darsliklar va boshqa bosma nashrlar, o'rganilayotgan materialni computer 
telekommunikatsiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar 
o'tkazish, regional va milliy televideniye hamda radio orqali o'quv dasturlarini 
namoyish etish, kabelli televideniye va ovozli pochta, ikki tomonlamali 
videokonferensiyalar, 
telefon 
orqali qayta 
aloqa 
bilan 
bir 
tomonlama 
videotranslyatsiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali o'qitish 
o'qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, 
jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga o'qish imkonini yaratadi, o'quv fanlari 
erkin tanlanadi, fan, ta'lim va madaniyat mashhur namoyondalari bilan 
munosabatlar imkonini beradi. O'quvchi va o'qituvchilarning faol o'zaro 
munosabatlari, mustaqil ishlashni faollashtirish va o'quvchilarning mustaqil bilim 
EHMlar soni va ulardan foydalanish ko'lami ortib va takomillashib bormoqda, biroq, bu sohada hali jahon tajribasidan ortda qolish holati bartaraf etilgani yo'q. Ta'lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendensiyasi. Dunyoda shunday ta'lim tizimi yuzaga kelganki, uni ko'pchilik «qo'llab turuvchi, ta'minlovchi, yordamchi o'qitish» deb ataydilar. U odamni kundalik muammolarni hal etishga tayyorlashga asoslangan bo'lib, shaxsning faoliyati va hayot tarzini qo’llab turish uchun mo'ljallangan. Ayni vaqtda «innovatsion» (yangilik kiritish) ta'limni tashkil etishga alohida ahamiyat berilmoqda. Mazkur ta'limning quyidagi o'ziga xos xususiyatlari mavjud: 1) bu oldindan ko'ra bilish, ya'ni, o'quvchini avvalgi va hozirgi tajribasi asosida o'qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mo'ljallashga o'rgatishdan iborat bo'lib, o'quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda taxmin qilish, ko'zlash, modellashtirish va loyihalashtirishni amalga oshira olishi zarur. 2) o'quvchining hamkorlikda ta'lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizatsiya rivojlanishini hisobga olishdan global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishini ta'minlash. Keyingi yillarda masofaviy ta'lim (lotincha distantia — masofa) — masofadan turib o'qitish keng rivojlanmoqda. Masofaviy o'qitish — ta'lim texnologiyasi bo'lib, unga ko'ra o'quvchi qayerda va qanday holatda bo'lishidan qat'iy nazar muayyan ta'lim muassasasi ta'lim dasturini o'rganish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va boshqa bosma nashrlar, o'rganilayotgan materialni computer telekommunikatsiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar o'tkazish, regional va milliy televideniye hamda radio orqali o'quv dasturlarini namoyish etish, kabelli televideniye va ovozli pochta, ikki tomonlamali videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama videotranslyatsiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali o'qitish o'qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga o'qish imkonini yaratadi, o'quv fanlari erkin tanlanadi, fan, ta'lim va madaniyat mashhur namoyondalari bilan munosabatlar imkonini beradi. O'quvchi va o'qituvchilarning faol o'zaro munosabatlari, mustaqil ishlashni faollashtirish va o'quvchilarning mustaqil bilim  
 
olish ehtiyojlarini qoniqtirishga xizmat qiladi. 
Ta'limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi. 
Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta'limni tashkil etishning turli shakllari 
mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta'limni tashkil etishga o'z ta'sirini 
o'tkazadi. 
Ayni vaqtda ta'limning quyidagi shakllari ajratib ko'rsatiladi: individual, 
individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli va sinfdan tashqari, auditoriyadan 
tashqari, maktab va maktabdan tashqari. Ular o'quvchilarni qamrab olishi, 
o'quvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, 
mustaqilligi darajasi va o'qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari kabi 
belgilariga ko'ra quyidagi uch asosiy turga ajratiladi: 
1) individual; 
2) sinf-darsli; 
3) ma'ruza-seminarli.  
 Qadim zamonlarda mavjud bo'lgan o'qitishning eng qadimgi shakli 
ta'limning individual shakli hisoblanadi. Hayotiy tajribalarni ajdodlardan-
avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bo'lishi bilan 
qavm boshlig'i turli belgilar yordamida o'zining tajribalarini yoshlarga o'rgatgan. 
O'qituvchi va o'quvchining bevosita va individual aloqasiga misol sifatida 
repetitorlikni ko'rsatish mumkin. O'qishni tashkil etishning individual shakli antik 
davr va o'rta asrlarda yagona usul bo'lgan, undan ba'zi mamlakatlarda XVIII 
asrgacha keng foydalanilib kelingan. Individual ta'lim bir qator afzalliklarga ega, 
shuning uchun bu usul bizning davrimizgacha repetitorlik shaklida saqlanib qolgan. 
Uning 
ustunligi 
o'quv 
faoliyati 
mazmuni, 
metodi 
va 
suratini 
to'la 
individuallashtirish, aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati va 
operatsiyalarini kuzatib borishga imkon berishidan iborat. Individual ta'lim 
o'qituvchining yuqori pedagogik malakaga ega bo'lishini talab etadi. Individual 
o'qitishning ustunliklari bilan bir qatorda bir qator kamchiliklari ham mavjud bo'lib, 
ular quyidagilardan iborat: 
1) vaqtning tejamli emasligi; 
2) o'qituvchi 
ta'sirining 
cheklanganligi 
(o'qituvchining 
vazifasi 
o'quvchiga topshiriq berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat); 
olish ehtiyojlarini qoniqtirishga xizmat qiladi. Ta'limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi. Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta'limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta'limni tashkil etishga o'z ta'sirini o'tkazadi. Ayni vaqtda ta'limning quyidagi shakllari ajratib ko'rsatiladi: individual, individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli va sinfdan tashqari, auditoriyadan tashqari, maktab va maktabdan tashqari. Ular o'quvchilarni qamrab olishi, o'quvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, mustaqilligi darajasi va o'qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari kabi belgilariga ko'ra quyidagi uch asosiy turga ajratiladi: 1) individual; 2) sinf-darsli; 3) ma'ruza-seminarli. Qadim zamonlarda mavjud bo'lgan o'qitishning eng qadimgi shakli ta'limning individual shakli hisoblanadi. Hayotiy tajribalarni ajdodlardan- avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bo'lishi bilan qavm boshlig'i turli belgilar yordamida o'zining tajribalarini yoshlarga o'rgatgan. O'qituvchi va o'quvchining bevosita va individual aloqasiga misol sifatida repetitorlikni ko'rsatish mumkin. O'qishni tashkil etishning individual shakli antik davr va o'rta asrlarda yagona usul bo'lgan, undan ba'zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan. Individual ta'lim bir qator afzalliklarga ega, shuning uchun bu usul bizning davrimizgacha repetitorlik shaklida saqlanib qolgan. Uning ustunligi o'quv faoliyati mazmuni, metodi va suratini to'la individuallashtirish, aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati va operatsiyalarini kuzatib borishga imkon berishidan iborat. Individual ta'lim o'qituvchining yuqori pedagogik malakaga ega bo'lishini talab etadi. Individual o'qitishning ustunliklari bilan bir qatorda bir qator kamchiliklari ham mavjud bo'lib, ular quyidagilardan iborat: 1) vaqtning tejamli emasligi; 2) o'qituvchi ta'sirining cheklanganligi (o'qituvchining vazifasi o'quvchiga topshiriq berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat);  
 
3) boshqa 
o'quvchilar 
bilan 
hamkorlikda 
ishlash 
imkoniyati 
cheklanganligi (bu holat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta'sir ko'rsatadi); 
4) jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi. 
Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual o'qitish usulining ahamiyati 
pasayib, uning o'rnini ta'limning individual-guruhli shakli egallashiga imkon berdi. 
Ta'limning individual-guruhli shaklidan Yevropada, XVI asrda keng foydalana 
boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim davrlarda ham 
foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo'la oladi, bu davrda o'quvchilar uchun 
asosiy o'quv qo'llanma zardushtiylikning muqaddas manbayi «Avesto» (eramizdan 
avvalgi VII-XVI asrlar) bo'lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda 
individual o'qitish jamoali o'qitish bilan birga olib borilar edi. O'qituvchi «Avesto» 
kitoblaridan birini ochadi va o'quvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chiqarib 
o'qiydilar, keyin esa hamma birgalikda o'qilganni takrorlaganlar, mashqlarni 
maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o'qituvchining o'quvchi bilan erkin 
suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali 
mashg'ulotlar shaklida amalga oshirilgan. Jismoniy tarbiyaning maqsadi yoshlarni 
harbiy xizmatga tayyorlashdan iborat bo'lgan. Otda yurish, ov qilish, qilichdan 
foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar harbiy 
tayyorgarlikning majburiy turlari hisoblangan. Ta'lim olish jarayoni kun chiqqandan 
kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari mavjud bo'lmagan1. 
XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o'zining «Tadbiri manzil» nomli ilmiy asarining 
maxsus «Amuzish va parvarishi modrasas farzand» («Bolalarni maktabda o'qitish 
va tarbiyalash») bo'limida o'quvchilarga jamoali o'qitish haqida quyidagi 
tavsiyalarni beradi: 
1) agarda o'quvchilar birgalikda o'qisalar, ular zerikmaydilar, fanni 
o'rganishga qiziqish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun 
o'zaro 
musobaqalashish 
istagi 
rivojlanadi, 
ular 
bolaning 
o'qishi 
yaxshilanishiga yordam beradi; 
2) o'zaro suhbatlarda o'quvchilar kitobdan o'qish yoki kattalardan 
eshitgan qiziqarli ma'lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar; 
3) bolalar birgalikda, yig'ilganlarida bir-birilari bilan do'stlashadilar va 
bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar, balki bir-
3) boshqa o'quvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu holat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta'sir ko'rsatadi); 4) jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi. Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual o'qitish usulining ahamiyati pasayib, uning o'rnini ta'limning individual-guruhli shakli egallashiga imkon berdi. Ta'limning individual-guruhli shaklidan Yevropada, XVI asrda keng foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo'la oladi, bu davrda o'quvchilar uchun asosiy o'quv qo'llanma zardushtiylikning muqaddas manbayi «Avesto» (eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bo'lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o'qitish jamoali o'qitish bilan birga olib borilar edi. O'qituvchi «Avesto» kitoblaridan birini ochadi va o'quvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chiqarib o'qiydilar, keyin esa hamma birgalikda o'qilganni takrorlaganlar, mashqlarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o'qituvchining o'quvchi bilan erkin suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali mashg'ulotlar shaklida amalga oshirilgan. Jismoniy tarbiyaning maqsadi yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlashdan iborat bo'lgan. Otda yurish, ov qilish, qilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar harbiy tayyorgarlikning majburiy turlari hisoblangan. Ta'lim olish jarayoni kun chiqqandan kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari mavjud bo'lmagan1. XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o'zining «Tadbiri manzil» nomli ilmiy asarining maxsus «Amuzish va parvarishi modrasas farzand» («Bolalarni maktabda o'qitish va tarbiyalash») bo'limida o'quvchilarga jamoali o'qitish haqida quyidagi tavsiyalarni beradi: 1) agarda o'quvchilar birgalikda o'qisalar, ular zerikmaydilar, fanni o'rganishga qiziqish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun o'zaro musobaqalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning o'qishi yaxshilanishiga yordam beradi; 2) o'zaro suhbatlarda o'quvchilar kitobdan o'qish yoki kattalardan eshitgan qiziqarli ma'lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar; 3) bolalar birgalikda, yig'ilganlarida bir-birilari bilan do'stlashadilar va bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar, balki bir-  
 
birlariga o'quv materiallarini o'zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan 
bolalar mag'rurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni o'rganadilar2. 
Burhoniddin Zarnuji (XII asr) «Bilim olish yo'lida o'quvchiga maslahatlar» 
nomli o'zining ilmiy asarida dars olib borish bo'yicha tavsiyalar beradi. Uning ko'p 
yillik dars o'tish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha 
o'ziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanilib 
kelingan. Asarda maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi 
yoziladi. O'qituvchi maktabda darsga tushinish va o'zlashtirish mumkin bo'lgan 
o'quv materiallarini tanlab olishi, darsda o'rganiladigan materiallarni tushuntirib 
berishi kerak. O'quv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba 
takrorlanganda o'zlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni qismlarga bo'lish va 
boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi1. 
XV asrda jamoali o'qitishni tashkil etish g'oyasini Muhammad Tarag'ay 
Ulug'bek 
davom 
ettiradi. 
Mutafakkir 
o'zining 
madrasalarida 
individual 
mashg'ulotlar tizimini bekor qiladi va «jamoa» sinf-dars tizimiga yaqin bo'lgan 
shaklini joriy qiladi. Umumiy ma'ruzani 50—70 nafar kishidan iborat katta guruhga 
odatda, o'z sohasida mashhur bo'lgan olim mudarris (o'qituvchi-professor) o'qiydi, 
amaliy mashg'ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhda kichik mudarris 
(o'qituvchi) olib boradi. O'qitishning muhim metodlari munozara va tortishuvlar 
hisoblangan. Samarqand madrasasida ma'ruzalarni allomaning o'zi va Qozizoda 
Rumiy, Mavlono Muhammad, Ali Qushchi, Avaz Kirmani kabi va boshqa mashhur 
olimlar o'qiganlar. Muhammad Tarag'ay Ulug'bek va uning izdoshlari tomonidan 
matematika, metafizika, astronomiya, geografiya, tarix fanlaridan yangi darsliklar 
yaratildi, bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Lekin «jamoa» usulida 
ham o'zining salbiy tomonlari bo'lgan. Jamoa usulida XX asr maktabida mashhur 
bo'lgan guruhli-laboratoriya metodida bo'lgani kabi o'zlashtirishni individual 
xususiyati hisobga olinmagan. Yaxshi o'zlashtirmagan ba'zi shogirdlar ham ilg'orlar 
qatorida bir qo'llanmani o'rganishdan boshqasini o'rganishga o'z-o'zidan o'tavergan, 
kerakli bilimni egallay olmagan holda madrasani bitirib chiqadilar2. 
Individual-guruhli shaklining mazmuni mashg'ulotlarni o'qituvchi bir o'quvchi 
bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bo'lgan turli yoshdagi bolalar guruhi 
bilan olib borishidan iborat edi. O'qituvchi navbat bilan har bir o'quvchidan o'tilgan 
birlariga o'quv materiallarini o'zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar mag'rurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni o'rganadilar2. Burhoniddin Zarnuji (XII asr) «Bilim olish yo'lida o'quvchiga maslahatlar» nomli o'zining ilmiy asarida dars olib borish bo'yicha tavsiyalar beradi. Uning ko'p yillik dars o'tish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha o'ziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanilib kelingan. Asarda maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. O'qituvchi maktabda darsga tushinish va o'zlashtirish mumkin bo'lgan o'quv materiallarini tanlab olishi, darsda o'rganiladigan materiallarni tushuntirib berishi kerak. O'quv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda o'zlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni qismlarga bo'lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi1. XV asrda jamoali o'qitishni tashkil etish g'oyasini Muhammad Tarag'ay Ulug'bek davom ettiradi. Mutafakkir o'zining madrasalarida individual mashg'ulotlar tizimini bekor qiladi va «jamoa» sinf-dars tizimiga yaqin bo'lgan shaklini joriy qiladi. Umumiy ma'ruzani 50—70 nafar kishidan iborat katta guruhga odatda, o'z sohasida mashhur bo'lgan olim mudarris (o'qituvchi-professor) o'qiydi, amaliy mashg'ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhda kichik mudarris (o'qituvchi) olib boradi. O'qitishning muhim metodlari munozara va tortishuvlar hisoblangan. Samarqand madrasasida ma'ruzalarni allomaning o'zi va Qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad, Ali Qushchi, Avaz Kirmani kabi va boshqa mashhur olimlar o'qiganlar. Muhammad Tarag'ay Ulug'bek va uning izdoshlari tomonidan matematika, metafizika, astronomiya, geografiya, tarix fanlaridan yangi darsliklar yaratildi, bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Lekin «jamoa» usulida ham o'zining salbiy tomonlari bo'lgan. Jamoa usulida XX asr maktabida mashhur bo'lgan guruhli-laboratoriya metodida bo'lgani kabi o'zlashtirishni individual xususiyati hisobga olinmagan. Yaxshi o'zlashtirmagan ba'zi shogirdlar ham ilg'orlar qatorida bir qo'llanmani o'rganishdan boshqasini o'rganishga o'z-o'zidan o'tavergan, kerakli bilimni egallay olmagan holda madrasani bitirib chiqadilar2. Individual-guruhli shaklining mazmuni mashg'ulotlarni o'qituvchi bir o'quvchi bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bo'lgan turli yoshdagi bolalar guruhi bilan olib borishidan iborat edi. O'qituvchi navbat bilan har bir o'quvchidan o'tilgan  
 
materialni so'raydi, yangi savollarni tushuntiradi, mustaqil ishlash uchun individual 
topshiriqlar beradi, qolgan bolalar o'z ishlari bilan shug'ullanadilar. O'qishni bunday 
tashkil etishda, bolalar mashg'ulotlarga yilning turli davrlarida hamda kunning turli 
vaqtlarida kelishlari mumkin bo'lgan. 
XV va XVI asrlar davomida, Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi 
kuzatildi. Ushbu o'zgarishlar bolalarga ta'lim berishning ommaviy shakli yuzaga 
kelishiga zamin yaratdi. Ulardan biri bolalarni guruhli (jamoali) ta'lim sanaladi. U 
G'arbiy Rossiya (hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g'arbiy qismlari) birodarlik1 
maktablarida ilk bor qo'llanilgan va o'qish sinf-darsli shaklining asosi bo'lib qolgan. 
Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan «Buyuk didaktika» 
asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga 
o'quv yili, o'quv kuni, dars, mashg'ulotlar orasidagi tanaffus, o'quv ta'tillari kabi 
tushunchalarni kiritdi. Quyosh it yuiduzlari turkumida bo'lganida bolalarni dam 
olishga yuboradilar («ta'til» lotinchada — kunlarning eng qizigan davri deganini 
bildiradi). 
Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo'lsada, bugungi kunda ham 
keng ko'lamda qo'llanilib kelinmoqda. Sinf-dars tizimining mazmuni o'quv ishlarini 
tashkil etish o'ziga xos shakli sifatida, quyidagilardan iborat: 
—bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo'lgan 
o'quvchilar sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o'qishning umumiy davriga asosan 
doimiy tartibini saqlab qoladi; 
—sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida, doimiy dars jadvali 
bo'yicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vaqti va 
oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo'ladi; 
—mashg'ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi; 
—dars odatda bir fan yoki mavzuga bag'ishlangan bo'ladi, shu bois o'quvchilar 
sinfda bitta material ustida ishlaydilar; 
—darsda o'quvchilarning ishiga o'qituvchi rahbarlik qiladi, u o'z fani bo'yicha 
o'qish natijalari, har bir o'quvchini alohida bilimini baholaydi va yil oxirida 
o'quvchini keyingi sinfga o'tishi haqida qaror qabul qiladi. 
Sinf-dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantiriladi. U bu 
shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning tashkiliy 
materialni so'raydi, yangi savollarni tushuntiradi, mustaqil ishlash uchun individual topshiriqlar beradi, qolgan bolalar o'z ishlari bilan shug'ullanadilar. O'qishni bunday tashkil etishda, bolalar mashg'ulotlarga yilning turli davrlarida hamda kunning turli vaqtlarida kelishlari mumkin bo'lgan. XV va XVI asrlar davomida, Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi kuzatildi. Ushbu o'zgarishlar bolalarga ta'lim berishning ommaviy shakli yuzaga kelishiga zamin yaratdi. Ulardan biri bolalarni guruhli (jamoali) ta'lim sanaladi. U G'arbiy Rossiya (hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g'arbiy qismlari) birodarlik1 maktablarida ilk bor qo'llanilgan va o'qish sinf-darsli shaklining asosi bo'lib qolgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan «Buyuk didaktika» asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga o'quv yili, o'quv kuni, dars, mashg'ulotlar orasidagi tanaffus, o'quv ta'tillari kabi tushunchalarni kiritdi. Quyosh it yuiduzlari turkumida bo'lganida bolalarni dam olishga yuboradilar («ta'til» lotinchada — kunlarning eng qizigan davri deganini bildiradi). Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo'lsada, bugungi kunda ham keng ko'lamda qo'llanilib kelinmoqda. Sinf-dars tizimining mazmuni o'quv ishlarini tashkil etish o'ziga xos shakli sifatida, quyidagilardan iborat: —bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo'lgan o'quvchilar sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o'qishning umumiy davriga asosan doimiy tartibini saqlab qoladi; —sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida, doimiy dars jadvali bo'yicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vaqti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo'ladi; —mashg'ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi; —dars odatda bir fan yoki mavzuga bag'ishlangan bo'ladi, shu bois o'quvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar; —darsda o'quvchilarning ishiga o'qituvchi rahbarlik qiladi, u o'z fani bo'yicha o'qish natijalari, har bir o'quvchini alohida bilimini baholaydi va yil oxirida o'quvchini keyingi sinfga o'tishi haqida qaror qabul qiladi. Sinf-dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantiriladi. U bu shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning tashkiliy  
 
qurilishi va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy har bir 
darsning bir-biri bilan ketma-ket bog’langan quyidagi uchta qismini ajratib 
ko'rsatadi: 
1) ilgari o'rganilgan bilimlar asosida yangi bilimlarni anglashni amalga oshirish 
va o'quvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli ko'rsatmani yaratishga 
qaratiladi. Darsning bu qismi K.D.Ushinskiyning fikricha darsga go'yoki «eshik» 
hisoblanadi. 
2) asosiy masalani hal etishga yo'naltiriladi va darsning muhim, markaziy 
qismi hisoblanadi. 
3) amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko'nikma va 
malakalarni mustahkamlashga qaratiladi. 
Darsni tashkil etish ilmiy asoslarini ishlab chiqishga A.Disterveg ham katta 
hissa qo'shdi. U o'qituvchi va o'quvchining faoliyatiga taalluqli o'qitish tamoyillari 
va qoidalari tizimini ishlab chiqdi, o'quvchilarning yoshi imkoniyatlarini hisobga 
olishning zarurligini asoslab berdi. 
Ta'limning sinf-dars tizimi alohida o'quv fanlarini o'qitish metodikasi va 
didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini ko'rsatib berdi. 
Afzalliklari: yaxlit o'quv-tarbivaviy jaravonning tartibli ketishini ta'minlovchi 
aniq tashkiliy tizim; jaravonlarning oddiy boshqarilishi: muammoning jamoa bo'lib 
muhokama qilinishi, masalaning yechimini birgalikda izlash jaravonida bolalar 
o'rtasida 
o'zaro 
munosabatlarning 
shakllanish 
imkoniyati; 
o'qituvchining 
o'quvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emotsional ta'sir ko'rsatishi; ta'limning 
emotsionalligi (zero, o'qituvchi bir vaqtning o'zida o'quvchilarning katta guruhi 
bilan ish olib boradi). O'quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish 
uchun sharoitning yaratilishi. bilimsizlikdan bilimlarni o'zlashtirish sari 
harakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi. 
Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni o'rtacha darajada o'zlashtiruvchi 
o'quvchilar uchun mo'ljallanganligi, bo'sh o'zlashtiruvchi o'quvchilar uchun 
qiyinchiliklarning 
yuzaga 
kelishi 
va 
kuchli 
o'zlashtiruvchi 
o'quvchilar 
qobiliyatlarining rivoilanish sur'atining ortga surilishi; o'qituvchi uchun o'qitish 
mazmuni va o'qitish sur'atlari hamda metodlari bo'vicha individual ishlarni tashkil 
etish. shuningdek, o'quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda 
qurilishi va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy har bir darsning bir-biri bilan ketma-ket bog’langan quyidagi uchta qismini ajratib ko'rsatadi: 1) ilgari o'rganilgan bilimlar asosida yangi bilimlarni anglashni amalga oshirish va o'quvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli ko'rsatmani yaratishga qaratiladi. Darsning bu qismi K.D.Ushinskiyning fikricha darsga go'yoki «eshik» hisoblanadi. 2) asosiy masalani hal etishga yo'naltiriladi va darsning muhim, markaziy qismi hisoblanadi. 3) amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlashga qaratiladi. Darsni tashkil etish ilmiy asoslarini ishlab chiqishga A.Disterveg ham katta hissa qo'shdi. U o'qituvchi va o'quvchining faoliyatiga taalluqli o'qitish tamoyillari va qoidalari tizimini ishlab chiqdi, o'quvchilarning yoshi imkoniyatlarini hisobga olishning zarurligini asoslab berdi. Ta'limning sinf-dars tizimi alohida o'quv fanlarini o'qitish metodikasi va didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini ko'rsatib berdi. Afzalliklari: yaxlit o'quv-tarbivaviy jaravonning tartibli ketishini ta'minlovchi aniq tashkiliy tizim; jaravonlarning oddiy boshqarilishi: muammoning jamoa bo'lib muhokama qilinishi, masalaning yechimini birgalikda izlash jaravonida bolalar o'rtasida o'zaro munosabatlarning shakllanish imkoniyati; o'qituvchining o'quvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emotsional ta'sir ko'rsatishi; ta'limning emotsionalligi (zero, o'qituvchi bir vaqtning o'zida o'quvchilarning katta guruhi bilan ish olib boradi). O'quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi. bilimsizlikdan bilimlarni o'zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi. Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni o'rtacha darajada o'zlashtiruvchi o'quvchilar uchun mo'ljallanganligi, bo'sh o'zlashtiruvchi o'quvchilar uchun qiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli o'zlashtiruvchi o'quvchilar qobiliyatlarining rivoilanish sur'atining ortga surilishi; o'qituvchi uchun o'qitish mazmuni va o'qitish sur'atlari hamda metodlari bo'vicha individual ishlarni tashkil etish. shuningdek, o'quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda  
 
qiyinchilikning yuzaga kelishi: katta va kichik voshli o'quvchilar o'rtasidagi 
munosabatlarning qaror topmasligi. 
XIX asr oxiri XX asr boshlarida, aqliy rivojlanishida farqi bo'lgan o'quvchilarni 
o'qitishda individuallashtirishga ahamiyat qaratish masalasi ayniqsa dolzarb 
xysusiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab o'qitish shakli yuzaga keldi 
(AQSHda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi). 
Yevropa va AQSHda, XX asr boshida o'quvchilarning individual, faol. 
mustaqil o'quv ishlarini ta'minlashga qaratilgan ko'plab ta'lim tizimlarining 
samaradorligi sinab ko'rilgan. 1905-yili Dalton shahrida (Massachusets shtati) 
o'qituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo'llanilgan ta'limning 
individuallashtirilgan tizimi ular orasida eng radikal hisoblangan. Bu tizim dalton-
reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. Uni ba'zan laboratoriya yoki 
ustaxonalar tizimi deb ham ataydilar. 
Bu 
tizimning 
mazmuni 
quyidagilardan 
iborat: 
o'quv 
faoliyatining 
muvafiaqiyati maktabda ishlash sur'atining har bir o'quvchining jmkoniyatlari, 
ularning qobiliyatlariga moslashtirilishiga bog'liq: ta'lim faoliyati ustun turadigan 
o'qishni an'anaviy tashkil etish o'quvchining mustaqil o'quv faoliyatining markaziy 
hisoblanishi. o'qituvchi vazifasining faoliyatni odob bilan tashkil etishdan iboratligi. 
sinf laboratoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi. darslarning bekor 
qilinishi, 
o'qituvchining 
yangi 
materialni 
tushuntirmasligi, 
o'quvchining 
laboratoriya yoki ustaxonalarda o'qituvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil 
shug'ullanishlari va zarur bo'lgan paytda o'qituvchidan yordam so'rashlari. Mazkur 
tizim bir qator kamchiliklariga ko'ra keskin tanqidga uchragan. 
XX asr 20-yillarida maktab ishlari llmiy tekshirish instituti ta'limning loyihali 
tizimini targ'ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kilpatrik ishlab chiqqan. O'qitish bu 
tizimining mazmuni o'quvchilarning o'zlari loyiha ishlari mavzuni tanlab 
olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan bog’langan bo'lishi va o'quv 
guruhi ixtisoslashishlariga qarab (yo'nalishlari) ijtimoiy-siyosiy, xo'jalik-ishlab 
chiqarish yoki madaniy-turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bo'lgan. 
60-yillarda Tramk reiasi juda mashhur bo'ldi. Uni amerikalik professor 
pedagog Lyuyd Tramk ishlab chiqqan. O'qitishni tashkil etishning bu shakli katta 
auditoriyalarda (100-150 odam) mashg'ulotlarni, 10-15 kishilik guruhlarda va 
qiyinchilikning yuzaga kelishi: katta va kichik voshli o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlarning qaror topmasligi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida, aqliy rivojlanishida farqi bo'lgan o'quvchilarni o'qitishda individuallashtirishga ahamiyat qaratish masalasi ayniqsa dolzarb xysusiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab o'qitish shakli yuzaga keldi (AQSHda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi). Yevropa va AQSHda, XX asr boshida o'quvchilarning individual, faol. mustaqil o'quv ishlarini ta'minlashga qaratilgan ko'plab ta'lim tizimlarining samaradorligi sinab ko'rilgan. 1905-yili Dalton shahrida (Massachusets shtati) o'qituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo'llanilgan ta'limning individuallashtirilgan tizimi ular orasida eng radikal hisoblangan. Bu tizim dalton- reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. Uni ba'zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataydilar. Bu tizimning mazmuni quyidagilardan iborat: o'quv faoliyatining muvafiaqiyati maktabda ishlash sur'atining har bir o'quvchining jmkoniyatlari, ularning qobiliyatlariga moslashtirilishiga bog'liq: ta'lim faoliyati ustun turadigan o'qishni an'anaviy tashkil etish o'quvchining mustaqil o'quv faoliyatining markaziy hisoblanishi. o'qituvchi vazifasining faoliyatni odob bilan tashkil etishdan iboratligi. sinf laboratoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi. darslarning bekor qilinishi, o'qituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, o'quvchining laboratoriya yoki ustaxonalarda o'qituvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil shug'ullanishlari va zarur bo'lgan paytda o'qituvchidan yordam so'rashlari. Mazkur tizim bir qator kamchiliklariga ko'ra keskin tanqidga uchragan. XX asr 20-yillarida maktab ishlari llmiy tekshirish instituti ta'limning loyihali tizimini targ'ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kilpatrik ishlab chiqqan. O'qitish bu tizimining mazmuni o'quvchilarning o'zlari loyiha ishlari mavzuni tanlab olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan bog’langan bo'lishi va o'quv guruhi ixtisoslashishlariga qarab (yo'nalishlari) ijtimoiy-siyosiy, xo'jalik-ishlab chiqarish yoki madaniy-turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bo'lgan. 60-yillarda Tramk reiasi juda mashhur bo'ldi. Uni amerikalik professor pedagog Lyuyd Tramk ishlab chiqqan. O'qitishni tashkil etishning bu shakli katta auditoriyalarda (100-150 odam) mashg'ulotlarni, 10-15 kishilik guruhlarda va  
 
o'quvchilarning individual ishlarini birgalikda olib borishni taklif etadi. Turli 
xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma'ruzalarni olib borishga o'quv 
vaqtining 40%i ajratiladi. Kichik guruhlarda mashg'ulotlarga (seminarlar) — 20 % 
i kabinet va laboratoriyalarda individual mustaqil ishlarni bajarishga 40 % i 
ajratiladi. 
70-yillarda o'qishni tashkil etish noan'anaviy shakllarini izlash davom 
ettiriladi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf-dars tizimini 
modernizatsiyalashtirish fikri bilan bog'liq bo'lgan. Izlanishlar asosiy masalasi — 
o'qishni individuallashtirish edi. 
Birinchi universitetlar paydo bo'lishi bilan ta'limning ma'ruza-seminar tizimi 
yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri hali deyarii hech bir katta 
o'zgarishlarga ega emas. Ma'ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari, 
konsultatsiya va tanlagan kasbi bo'yicha amaliyot hozirgacha leksion-seminar tizim 
sifatida o'qishning asosiy shakllaridan biri bo'lib kelmoqda. Leksion-seminar tizimi 
o'zining sof ko'rinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta'lim amaliyotida 
qo'llaniladi. O'zbekistonda uch yillik o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limini tatbiq etilishi 
bilan leksion-seminar tizimidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida 
foydalanila boshlandi. Oxirgi paytlarda leksion-seminar tizimi elementlaridan o'rta 
maktab katta sinflarida ham qo'llanila boshlandi. 
Darsda 
o'quvchilar 
o'quv 
faoliyatini 
tashkil 
etish 
zamonaviy 
shakllarining turlari. Turli dars tuzilmalaridan yanada samaraliroq foydalanish 
yo'llarini izlashda darsda o'quvchilar o'quv faoliyatlarini tashkil etish shakllari 
alohida ahamiyatga ega bo'lmoqda. Pedagogik adabiyotlar va maktab amaliyotida 
asosan uchta shunday shakllari qabul qilingan — ommaviy, guruhli va individual. 
Ta'limning ommaviy shakli sinfdagi jami o'quvchilarning o'qituvchi rahbarligi 
ostida birgalikda harakatlarini ko'zda tutadi. Guruhli shaklida esa o'quvchilar 3—6 
kishidan iborat guruhlar yoki juftliklarda ish olib boradilar. Guruhlar uchun 
topshiriqlar bir xil yoki turlicha bo'lishi mumkin. Individual shakli har bir 
o'quvchining alohida mustaqil ishlashini ko'zda tutadi. 
O'qitish frontal shaklida, o'qituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan butun sinf 
o'quv faoliyatini boshqarib boradi. U o'quvchilarning hamkorliklarini ta'minlaydi va 
hamma uchun bir bo'lgan ish sur'atini belgilaydi. Frontal ishlashning pedagogik 
o'quvchilarning individual ishlarini birgalikda olib borishni taklif etadi. Turli xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma'ruzalarni olib borishga o'quv vaqtining 40%i ajratiladi. Kichik guruhlarda mashg'ulotlarga (seminarlar) — 20 % i kabinet va laboratoriyalarda individual mustaqil ishlarni bajarishga 40 % i ajratiladi. 70-yillarda o'qishni tashkil etish noan'anaviy shakllarini izlash davom ettiriladi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf-dars tizimini modernizatsiyalashtirish fikri bilan bog'liq bo'lgan. Izlanishlar asosiy masalasi — o'qishni individuallashtirish edi. Birinchi universitetlar paydo bo'lishi bilan ta'limning ma'ruza-seminar tizimi yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri hali deyarii hech bir katta o'zgarishlarga ega emas. Ma'ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari, konsultatsiya va tanlagan kasbi bo'yicha amaliyot hozirgacha leksion-seminar tizim sifatida o'qishning asosiy shakllaridan biri bo'lib kelmoqda. Leksion-seminar tizimi o'zining sof ko'rinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta'lim amaliyotida qo'llaniladi. O'zbekistonda uch yillik o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limini tatbiq etilishi bilan leksion-seminar tizimidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida foydalanila boshlandi. Oxirgi paytlarda leksion-seminar tizimi elementlaridan o'rta maktab katta sinflarida ham qo'llanila boshlandi. Darsda o'quvchilar o'quv faoliyatini tashkil etish zamonaviy shakllarining turlari. Turli dars tuzilmalaridan yanada samaraliroq foydalanish yo'llarini izlashda darsda o'quvchilar o'quv faoliyatlarini tashkil etish shakllari alohida ahamiyatga ega bo'lmoqda. Pedagogik adabiyotlar va maktab amaliyotida asosan uchta shunday shakllari qabul qilingan — ommaviy, guruhli va individual. Ta'limning ommaviy shakli sinfdagi jami o'quvchilarning o'qituvchi rahbarligi ostida birgalikda harakatlarini ko'zda tutadi. Guruhli shaklida esa o'quvchilar 3—6 kishidan iborat guruhlar yoki juftliklarda ish olib boradilar. Guruhlar uchun topshiriqlar bir xil yoki turlicha bo'lishi mumkin. Individual shakli har bir o'quvchining alohida mustaqil ishlashini ko'zda tutadi. O'qitish frontal shaklida, o'qituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan butun sinf o'quv faoliyatini boshqarib boradi. U o'quvchilarning hamkorliklarini ta'minlaydi va hamma uchun bir bo'lgan ish sur'atini belgilaydi. Frontal ishlashning pedagogik  
 
samaraliligi ko'p jihatdan o'qituvchining butun sinfni nazorat qila bilishiga va shu 
bilan bir vaqtda har bir o'quvchining ishini ko'zdan qochirmasligiga bog'liq bo'ladi. 
Agarda o'qituvchi ijodiy jamoali ishlash muhitini yarata olsa, o'quvchilar diqqatini va 
faolliklarini ta'minlab tura olsa samarasi yana oshadi. Ammo frontal ishlash 
individual farqlarni hisobga olmaydi, u o'rta o'quvchiga mo'ljallangan. Shuning 
uchun ba'zi o'quvchilar berilgan ish sur'atidan ortda qoladilar, boshqalari esa 
zerikib, qiynalib ketadilar. O'qish guruhli shaklida o'qituvchi sinf o'quvchilari 
guruhlari o'quv-o'rganish faoliyatilarini boshqaradi. O'quvchilarni zvenoli, 
brigadali, birlashtirish-guruhli va differensiyalangan guruhlarga taqsimlash 
mumkin. O'qish zvenoli shakli o'quvchilar doimiy guruhi o'quv faoliyatini tashkil 
etishni ko'zda tutadi. 
Birlashtirish-guruhli shaklida sinfni odatda katta umumiy topshiriqni har biri 
faqatgina bir qismini bajaradigan guruhlarga ajratishni ko'zda tutadi. 
Differensatsiyalashgan-guruhli ta'lim shakli doimiy guruhlar bilan ham, bir 
xildagi o'quv imkoniyatlariga ega va o'quv ko'nikmalari bir xil darajada shakllangan 
o'quvchilarni birlashtirishini ko'zda tutadi. Guruhli shakllariga o'quvchilarning juft 
bo'lib ishlashlarini ham kiritiladi. O'quv guruhlari faoliyatlarini o'qituvchi o'zi 
bevosita hamda o'z yordamchilari — o'quvchilar fikriga qarab tayinlangan zvenolar 
va brigadalar orqali boshqaradi. 
Individual ta'lim o'quvchilarning boshqa o'quvchilar bilan bevosita aloqalarini 
ko'zda tutmaydi. O'z mohiyatiga ko'ra sinf jamoasi yoki muayyan guruhlar bilan 
ishlashdan tubdan farq qilmasada, biroq o'quvchi o'zining shaxsiy imkoniyatlariga 
muvofiq o'qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni mustaqil bajaradi. Bu maqsad 
yo'lida maxsus tayyorlangan kartochkalardan foydalanish mumkin. 
Darsda o'qituvchining e'tibori bir necha o'quvchiga qaratilsa, bu vaqtda qolgan 
o'quvchilar mustaqil ishlasalar ta'limning bunday shakli individual-guruhli shakl 
deb ataladi. 
Zamonaviy ta'lim amaliyotida ko'proq ikki tashkiliy shakl:: ommaviy va 
individual shakllardan foydalaniladi. Ayni vaqtda guruhli va juftli o'qish shaklidan 
amaliyotda ancha keng foydalaniladi. 
Ta'limning 
ommaviy 
shakli 
ham, 
guruhli 
shakli 
ham 
jamoaviy 
hisoblanmasada, lekin ayrim pedagoglar ularni ommaviy ta'lim deb ko'rsatishga 
samaraliligi ko'p jihatdan o'qituvchining butun sinfni nazorat qila bilishiga va shu bilan bir vaqtda har bir o'quvchining ishini ko'zdan qochirmasligiga bog'liq bo'ladi. Agarda o'qituvchi ijodiy jamoali ishlash muhitini yarata olsa, o'quvchilar diqqatini va faolliklarini ta'minlab tura olsa samarasi yana oshadi. Ammo frontal ishlash individual farqlarni hisobga olmaydi, u o'rta o'quvchiga mo'ljallangan. Shuning uchun ba'zi o'quvchilar berilgan ish sur'atidan ortda qoladilar, boshqalari esa zerikib, qiynalib ketadilar. O'qish guruhli shaklida o'qituvchi sinf o'quvchilari guruhlari o'quv-o'rganish faoliyatilarini boshqaradi. O'quvchilarni zvenoli, brigadali, birlashtirish-guruhli va differensiyalangan guruhlarga taqsimlash mumkin. O'qish zvenoli shakli o'quvchilar doimiy guruhi o'quv faoliyatini tashkil etishni ko'zda tutadi. Birlashtirish-guruhli shaklida sinfni odatda katta umumiy topshiriqni har biri faqatgina bir qismini bajaradigan guruhlarga ajratishni ko'zda tutadi. Differensatsiyalashgan-guruhli ta'lim shakli doimiy guruhlar bilan ham, bir xildagi o'quv imkoniyatlariga ega va o'quv ko'nikmalari bir xil darajada shakllangan o'quvchilarni birlashtirishini ko'zda tutadi. Guruhli shakllariga o'quvchilarning juft bo'lib ishlashlarini ham kiritiladi. O'quv guruhlari faoliyatlarini o'qituvchi o'zi bevosita hamda o'z yordamchilari — o'quvchilar fikriga qarab tayinlangan zvenolar va brigadalar orqali boshqaradi. Individual ta'lim o'quvchilarning boshqa o'quvchilar bilan bevosita aloqalarini ko'zda tutmaydi. O'z mohiyatiga ko'ra sinf jamoasi yoki muayyan guruhlar bilan ishlashdan tubdan farq qilmasada, biroq o'quvchi o'zining shaxsiy imkoniyatlariga muvofiq o'qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni mustaqil bajaradi. Bu maqsad yo'lida maxsus tayyorlangan kartochkalardan foydalanish mumkin. Darsda o'qituvchining e'tibori bir necha o'quvchiga qaratilsa, bu vaqtda qolgan o'quvchilar mustaqil ishlasalar ta'limning bunday shakli individual-guruhli shakl deb ataladi. Zamonaviy ta'lim amaliyotida ko'proq ikki tashkiliy shakl:: ommaviy va individual shakllardan foydalaniladi. Ayni vaqtda guruhli va juftli o'qish shaklidan amaliyotda ancha keng foydalaniladi. Ta'limning ommaviy shakli ham, guruhli shakli ham jamoaviy hisoblanmasada, lekin ayrim pedagoglar ularni ommaviy ta'lim deb ko'rsatishga  
 
harakat qiladilar. 
Jamoaviy ishlash faqatgina differensatsiyalashgan guruhli ishlar asosidagina 
tashkil etiladi. O'quv ishlarini tashkil etishning jamoaviy shakli o'qituvchi va 
o'quvchilarning dinamik yoki o'zgaruvchan tartibli juftliklarida kechayotgan 
munosabatlaridir. 
Ta'lim maqsadlari va foydalanshning qulayligi nuqtayi nazaridan ta'lim 
shakllari quyidagicha darajalanadi: asosiy, qo'shimcha va yordamchi ta'lim.  
Dars — ta'limni tashkil elish asosiy shakli. Dars ta'lim jarayonining yaxlitligi 
nuqtayi nazaridan ta'limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars 
tiziinining xususiyatlari aks etadi, unda o'quvchilarni ommaviy qamrab olish, 
tashkiliy tartib va o'quv ishlarining muntazamligi ta'minlanadi. Dars iqtisodiy 
jihatdan foydalidir. O'quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini 
bilishi o'qituvchi uchun har bir o'quvchi faoliyatiga rag'batlantiruvchi ta'sir 
ko'rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta'lim 
shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo'lmaydigan ustunligi 
hisoblanadi. 
Dars bevosita o'qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan 
o'quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta'lim jarayonining asosiy shakli sanaladi. 
Darsda har bir o'quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha o'quvchilarning 
mashg'ulot jarayonida o'rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning 
idrok etish qobiliyatlari va ma'naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda 
rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratiladi. 
Dars ta'limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o'ziga xos belgilarga ega, 
chunonchi: o'quvchilarning doimiy guruhi, o'quvchilar faoliyatiga ularning har biri 
xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, o'rganilayotgan fan asoslarini 
bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki o'z 
xususiyatini ham aks ettiradi). 
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo'lishi mumkin. Bu o'quv 
materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o'quvchilar va jamoa sifatida 
sinfning xususiyatlariga bog'liq. 
Zamonaviy didaktikada darsning quyidagi turlari ajratib ko'rsatilgan: 
—aralash darslar; 
harakat qiladilar. Jamoaviy ishlash faqatgina differensatsiyalashgan guruhli ishlar asosidagina tashkil etiladi. O'quv ishlarini tashkil etishning jamoaviy shakli o'qituvchi va o'quvchilarning dinamik yoki o'zgaruvchan tartibli juftliklarida kechayotgan munosabatlaridir. Ta'lim maqsadlari va foydalanshning qulayligi nuqtayi nazaridan ta'lim shakllari quyidagicha darajalanadi: asosiy, qo'shimcha va yordamchi ta'lim. Dars — ta'limni tashkil elish asosiy shakli. Dars ta'lim jarayonining yaxlitligi nuqtayi nazaridan ta'limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars tiziinining xususiyatlari aks etadi, unda o'quvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va o'quv ishlarining muntazamligi ta'minlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir. O'quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi o'qituvchi uchun har bir o'quvchi faoliyatiga rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta'lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo'lmaydigan ustunligi hisoblanadi. Dars bevosita o'qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan o'quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta'lim jarayonining asosiy shakli sanaladi. Darsda har bir o'quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha o'quvchilarning mashg'ulot jarayonida o'rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma'naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Dars ta'limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o'ziga xos belgilarga ega, chunonchi: o'quvchilarning doimiy guruhi, o'quvchilar faoliyatiga ularning har biri xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, o'rganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki o'z xususiyatini ham aks ettiradi). Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo'lishi mumkin. Bu o'quv materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o'quvchilar va jamoa sifatida sinfning xususiyatlariga bog'liq. Zamonaviy didaktikada darsning quyidagi turlari ajratib ko'rsatilgan: —aralash darslar;  
 
—yangi ma'lumotlar, aniq hodisalar bilan tanishish bo'yicha yoki 
umumlashtirishlarni anglab yetish va o'zlashtirish maqsadiga ega darslar; 
—bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari; 
—o'rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maqsadiga ega 
darslar; 
—malaka va ko'nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari; 
—bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini o'rganish darsi; 
—o'z tuzilishi bo'yicha oddiy bo'lgan, ya'ni bitta asosiy didaktik maqsadga ega 
bo'lgan dars turlari (o'rta va katta sinflarda qo'llash uchun mos keladi).  
 Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar yoshlarini hisobga olib o'quv ishlari turli 
xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari o'rganilganni 
mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to'g'ri keladi. Hatto tekshirish 
darslari ham bu yerda ko'pincha ishlar boshqa turlarini o'z ichiga oladi: materialni 
og'zaki yetkazish, qiziqarli hikoyani o'qish. Darsning aynan mana shu turi aralash 
(kombinatsiyalashgan), 
yoki 
murakkab 
tuzilishli 
deb 
ataladi. 
Kombinatsiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uv vazifalarini tekshirish va 
o'quvchilar bilan savol-javob. yangi materialni o'rganish. o'zlashtirishini dastlabki 
tekshirish. mashq misollari davomida vangi bilimlarini mustahkamlash. ilgari 
o'rganilganlarni suhbat ko'rinishida takrorlash. o'quvchilar bilimlarini tekshirish va 
baholash uvga vazifa berish. 
O'quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni 
berish (o'rganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o'z ichiga olgan va uni 
o'rganishga ko'p vaqtini talab qiluvchi, o'quvchilarga tanish bo'lmagan yangi 
material uning mazmuni bo'lgan ta'lim jarayoni. Bunday darslarda uning mazmuni, 
aniq maqsadi va o'quvchilarning mustaqil ish bajarishga tayyorgarliklariga qarab, 
ba'zi hollarda yangi materialni o'zi bayon etadi. Boshqa hollarda esa — o'qituvchi 
rahbarligi ostida o'quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, uchinchi holda — 
unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. Yangi material bilan tanishish darsining 
tuzilishi: yangi materialni o'rganish uchun asos bo'lgan avvalgi materialni takrorlash. 
O'qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni 
tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustahkamlash, uyga vazifa berish. 
Bilimlarni mustahkamlash darslarida o'quv ishining asosiy mazmuni ilgari 
—yangi ma'lumotlar, aniq hodisalar bilan tanishish bo'yicha yoki umumlashtirishlarni anglab yetish va o'zlashtirish maqsadiga ega darslar; —bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari; —o'rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maqsadiga ega darslar; —malaka va ko'nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari; —bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini o'rganish darsi; —o'z tuzilishi bo'yicha oddiy bo'lgan, ya'ni bitta asosiy didaktik maqsadga ega bo'lgan dars turlari (o'rta va katta sinflarda qo'llash uchun mos keladi). Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar yoshlarini hisobga olib o'quv ishlari turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari o'rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to'g'ri keladi. Hatto tekshirish darslari ham bu yerda ko'pincha ishlar boshqa turlarini o'z ichiga oladi: materialni og'zaki yetkazish, qiziqarli hikoyani o'qish. Darsning aynan mana shu turi aralash (kombinatsiyalashgan), yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Kombinatsiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uv vazifalarini tekshirish va o'quvchilar bilan savol-javob. yangi materialni o'rganish. o'zlashtirishini dastlabki tekshirish. mashq misollari davomida vangi bilimlarini mustahkamlash. ilgari o'rganilganlarni suhbat ko'rinishida takrorlash. o'quvchilar bilimlarini tekshirish va baholash uvga vazifa berish. O'quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni berish (o'rganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o'z ichiga olgan va uni o'rganishga ko'p vaqtini talab qiluvchi, o'quvchilarga tanish bo'lmagan yangi material uning mazmuni bo'lgan ta'lim jarayoni. Bunday darslarda uning mazmuni, aniq maqsadi va o'quvchilarning mustaqil ish bajarishga tayyorgarliklariga qarab, ba'zi hollarda yangi materialni o'zi bayon etadi. Boshqa hollarda esa — o'qituvchi rahbarligi ostida o'quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, uchinchi holda — unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. Yangi material bilan tanishish darsining tuzilishi: yangi materialni o'rganish uchun asos bo'lgan avvalgi materialni takrorlash. O'qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustahkamlash, uyga vazifa berish. Bilimlarni mustahkamlash darslarida o'quv ishining asosiy mazmuni ilgari  
 
o'zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o'zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor 
tushunib olish hisoblanadi. 
O'quvchilar o'z bilimlarini yangi manbalar bo'yicha anglab oladilar va 
chuqurlashtiradilar yoki ularga ma'lum bo'lgan qoida asosida yangi masalalar 
yechadilar, ilgari olgan bilimlarini og'zaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari 
o'rganganlarini yanada chuqurroq va mustahkam o'zlashtirish maqsadida ulardan 
alohida masalalar bo'yicha axborot beradilar. Tuzilishi bo'yicha bunday darslar 
quyidagi bosqichlardan o'tishni ko'zda tutadi: uy vazifasini tekshirish, og'zaki va 
yozma mashqlarni bajarish, topshiriqni bajarishni tekshirish, uyga vazifa berish. 
Ko'nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari bilimlarni 
mustahkamlash darslari bilan bog'liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar 
jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni o'rganishda 
davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari bolalar 
tomonidan o'qituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini dastlab 
jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qayerda qanday qoida 
qo'llanilishini o'quvchilarning o'zlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka va 
ko'nikmalarini qo'llash, shu jumladan, hayotiy amaliyotida qo'llashni o'zlashtirib 
olishlari kerak. 
Umumlashtiruvchi darslar (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) 
ilgari o'tilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va 
tizimlashtiriladigan, o'quvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari to'ldiriladigan va 
o'rganilayotgan kursning muhim g'oyalari ochib beriladigan darslar hisoblanadi. 
Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bo’lim va o'quv kurslarining yakunida o'tkaziladi. 
Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va 
umumlashtirishning o'zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o'qib berish yoki 
o'qituvchining o'quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o'tkazilishi mumkin. 
Tekshirish (nazorat) darslari o'qituvchiga o'quvchilarning ma'lum sohadagi 
bilim, malaka va ko'nikmalari shakllanganlik darajasi, o'quv materialini 
egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning 
bajarish yo’llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari o'quvchidan 
ushbu mavzu bo'yicha uning hamma bilim, ko'nikma va malakalarini qo'llashini 
talab etadi. Tekshirish og'zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi 
o'zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o'zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor tushunib olish hisoblanadi. O'quvchilar o'z bilimlarini yangi manbalar bo'yicha anglab oladilar va chuqurlashtiradilar yoki ularga ma'lum bo'lgan qoida asosida yangi masalalar yechadilar, ilgari olgan bilimlarini og'zaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari o'rganganlarini yanada chuqurroq va mustahkam o'zlashtirish maqsadida ulardan alohida masalalar bo'yicha axborot beradilar. Tuzilishi bo'yicha bunday darslar quyidagi bosqichlardan o'tishni ko'zda tutadi: uy vazifasini tekshirish, og'zaki va yozma mashqlarni bajarish, topshiriqni bajarishni tekshirish, uyga vazifa berish. Ko'nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog'liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni o'rganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari bolalar tomonidan o'qituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini dastlab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qayerda qanday qoida qo'llanilishini o'quvchilarning o'zlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka va ko'nikmalarini qo'llash, shu jumladan, hayotiy amaliyotida qo'llashni o'zlashtirib olishlari kerak. Umumlashtiruvchi darslar (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) ilgari o'tilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o'quvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari to'ldiriladigan va o'rganilayotgan kursning muhim g'oyalari ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bo’lim va o'quv kurslarining yakunida o'tkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning o'zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o'qib berish yoki o'qituvchining o'quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o'tkazilishi mumkin. Tekshirish (nazorat) darslari o'qituvchiga o'quvchilarning ma'lum sohadagi bilim, malaka va ko'nikmalari shakllanganlik darajasi, o'quv materialini egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning bajarish yo’llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari o'quvchidan ushbu mavzu bo'yicha uning hamma bilim, ko'nikma va malakalarini qo'llashini talab etadi. Tekshirish og'zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi  
 
mumkin. 
Yuqorida ifodalangan hamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va 
yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qo'yish va ularni 
o'quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlarini ta'minlash, ish sharoitini yaratish, 
o'quv faoliyati motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash, eslab 
qolish yuzasidan beriladigan ko'rsatmalarni shakllantirishni ko'zda tutadi. Darsga 
yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi, ularga erishishda 
barcha yoki yakka o'quvchilarning alohida ishtiroki belgilanadi, ishlari baholanadi 
va istiqbollari belgilanadi. 
Ta'limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik 
jarayonning yaxlitligini ta'minlaydi va ta'limiy-tarbiyaviy-rivojlantirish vazifalarini 
ijobiy yechimini topishga imkon beradi.  
Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga bo'lgan talablarda o'zining 
aniq ifodasini topadi. Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi 
lozim: 
— 
fanning ilg'or yutuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, 
darsni o'quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish; 
— 
darsda 
barcha 
didaktik 
tamoyil 
va 
qoidalarning 
optimal 
nisbatlarini ta'minlash; 
—o'quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida 
ular tomonidan bilimlarning puxta o'zlashtirilishi uchun zarur sharoitlami yaratish; 
—o'quvchilar anglab yetadigan fanlararo bog'liqliklarni o'rnatish; 
—ilgari o'rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o'quvchilarning 
rivojlanish darajasiga tayanish; 
—shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va faollashtirish; 
—o'quv-tarbiyaviy 
faoliyat 
barcha 
bosqichlarining 
mantiqiyligi 
va 
emotsionalligi; 
—pedagogik vositalardan samarali foydalanish; 
—zarur bilim, ko'nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional usullarini 
shakllantirish; 
—mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish; 
—har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish. 
mumkin. Yuqorida ifodalangan hamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qo'yish va ularni o'quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlarini ta'minlash, ish sharoitini yaratish, o'quv faoliyati motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash, eslab qolish yuzasidan beriladigan ko'rsatmalarni shakllantirishni ko'zda tutadi. Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi, ularga erishishda barcha yoki yakka o'quvchilarning alohida ishtiroki belgilanadi, ishlari baholanadi va istiqbollari belgilanadi. Ta'limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik jarayonning yaxlitligini ta'minlaydi va ta'limiy-tarbiyaviy-rivojlantirish vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi. Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga bo'lgan talablarda o'zining aniq ifodasini topadi. Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi lozim: — fanning ilg'or yutuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, darsni o'quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish; — darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini ta'minlash; —o'quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida ular tomonidan bilimlarning puxta o'zlashtirilishi uchun zarur sharoitlami yaratish; —o'quvchilar anglab yetadigan fanlararo bog'liqliklarni o'rnatish; —ilgari o'rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o'quvchilarning rivojlanish darajasiga tayanish; —shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va faollashtirish; —o'quv-tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va emotsionalligi; —pedagogik vositalardan samarali foydalanish; —zarur bilim, ko'nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional usullarini shakllantirish; —mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish; —har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish.  
 
Har bir dars quyidagi uchta asosiy maqsadga erishishga yo'naltiriladi: o'qitish, 
tarbiyalash, rivojlantirish. Ana shularni hisobga olib darsga umumiy talablar didaktik, 
tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi. 
Didaktik (yoki ta'limiy talablarga har bir darsning ta'lim vazifalarini aniq 
belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga 
olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini 
kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va ko'rinishlaridan mos ravishda foydalanish, 
dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondashish, jamoaviy faoliyat usullari bilan 
birga o'quvchilar mustaqil faoliyatlarini turli shakllaridan birga foydalanish, operativ 
qayta aloqani ta'minlash, amaliy nazorat va boshqaruvni amalga oshirish, ilmiy 
mo'ljal va darsni mahorat bilan o'tkazishni ta'minlash kabilar kiradi. 
Darsga nisbatan qo'yiladigan tarbiyaviy talablar o'quv materialining tarbiyaviy 
imkoniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, aniq erishilishi mumkin bo'lgan 
tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish va qo'yish, faqat o'quv ishlari maqsadlari va 
mazmunidan tabiiy ravishda kelib chiqadigan tarbiyaviy masalalarni belgilash, 
o'quvchilarni umuminsoniy qadriyatlarda tarbiyalash, hayotiy muhim sifatlar 
(tirishqoqlik, tartiblilik, mas'uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, ish bajarishga 
qobiliyatlilik, e'tiborlilik, halollik va boshqalar)ni shakllantirish, o'quvchilarga 
diqqat-e'tiborli munosabatda bo'lib, pedagogik odob talablariga amal qilish, 
o'quvchilar bilan hamkorlik va ularning muvaffaqiyat qozonishlaridan manfaatdor 
bo'lishdan iborat. 
Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivoilantiruvchi talablarga 
o'quvchilarda o'quv-o'rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish, ijodiy tashabbuskorlik 
va faollik, shakllantirish hamda rivojlantirish, o'quvchilarning idrok etish 
imkoniyatlari darajasini o'rganish, hisobga olish, «rivojlanishning yaqin zonasini 
loyihalashtirish», «o'zib ketish» darajasidagi o'quv mashg'ulotlarini tashkil etish, 
rivojlanishidagi yangi o'zgarishlarni rag'batlantirish, o'quvchilarning intellektual, 
emotsional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko'ra bilish, 
boshlanayotgan o'zgarishlarni hisobga olish asosida o'quv mashg'ulotlarini operativ 
qayta qurish kabilar kiradi. 
Nostandart darslar. XX asr 70-yillari o'rtalarida, milliy maktablarda 
o'quvchilarning mashg'ulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. 
Har bir dars quyidagi uchta asosiy maqsadga erishishga yo'naltiriladi: o'qitish, tarbiyalash, rivojlantirish. Ana shularni hisobga olib darsga umumiy talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi. Didaktik (yoki ta'limiy talablarga har bir darsning ta'lim vazifalarini aniq belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va ko'rinishlaridan mos ravishda foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondashish, jamoaviy faoliyat usullari bilan birga o'quvchilar mustaqil faoliyatlarini turli shakllaridan birga foydalanish, operativ qayta aloqani ta'minlash, amaliy nazorat va boshqaruvni amalga oshirish, ilmiy mo'ljal va darsni mahorat bilan o'tkazishni ta'minlash kabilar kiradi. Darsga nisbatan qo'yiladigan tarbiyaviy talablar o'quv materialining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, aniq erishilishi mumkin bo'lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish va qo'yish, faqat o'quv ishlari maqsadlari va mazmunidan tabiiy ravishda kelib chiqadigan tarbiyaviy masalalarni belgilash, o'quvchilarni umuminsoniy qadriyatlarda tarbiyalash, hayotiy muhim sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, mas'uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, ish bajarishga qobiliyatlilik, e'tiborlilik, halollik va boshqalar)ni shakllantirish, o'quvchilarga diqqat-e'tiborli munosabatda bo'lib, pedagogik odob talablariga amal qilish, o'quvchilar bilan hamkorlik va ularning muvaffaqiyat qozonishlaridan manfaatdor bo'lishdan iborat. Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivoilantiruvchi talablarga o'quvchilarda o'quv-o'rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish, ijodiy tashabbuskorlik va faollik, shakllantirish hamda rivojlantirish, o'quvchilarning idrok etish imkoniyatlari darajasini o'rganish, hisobga olish, «rivojlanishning yaqin zonasini loyihalashtirish», «o'zib ketish» darajasidagi o'quv mashg'ulotlarini tashkil etish, rivojlanishidagi yangi o'zgarishlarni rag'batlantirish, o'quvchilarning intellektual, emotsional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko'ra bilish, boshlanayotgan o'zgarishlarni hisobga olish asosida o'quv mashg'ulotlarini operativ qayta qurish kabilar kiradi. Nostandart darslar. XX asr 70-yillari o'rtalarida, milliy maktablarda o'quvchilarning mashg'ulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi.  
 
Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga 
alohida e'tibor qaratildi. Nostandart dars an'anaviy tuzilishdagi improvizatsion 
o'quv mashg'ulotidir. 
Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o'nlab turlari 
mavjudligini ko'rsatdi. Ular orasida «berilish» darsi, amaliy o'yinlar, matbuot 
konferensiyalari, ijodiy hisobotlar. musobaqalar, KVN turidagi o'yinlar, tanlov, 
teatrlashtirilgan darslar, binar, komputerli darslar, fantaziyalar, «sudlar», haqiqatni 
izlash, «paradokslar», auksionlar, dialoglar va boshqalar ko'zga tashlanadi. 
O'qituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning puxta 
tayyorlanganligi 
va 
samarali 
tashkil 
etilganligi 
bilan 
bog'liq. 
Yaxshi 
rejalashtirilmagan, yetarlicha o'ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va 
o'quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bo'la olmaydi. Darsga 
tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta'minlovchi 
o'quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta'minlash, kompleks chora-tadbirlarni 
ishlab chiqishdir. 
O'qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko'zga 
tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (reialashtirish). 
Shu bilan birga o'qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o'z fanini erkin 
olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bo'lajak mashg'ulotning 
algoritmlari, samaradorligi bog'liq bo'lgan omillar va holatlarni hisobga olishni 
ta'minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. 
Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan 
boshlanadi. 
Tashxis 
didaktik 
jarayon 
kechadigan 
barcha 
sharoitlarni 
oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda o'quvchilarning imkoniyatlari, 
ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va 
qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o'quv materialining xususiyati, uning amaliy 
ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o'zlashtirish, mustahkamlash va 
tizimlashtirish, bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish hamda tuzatish kabi 
holatlar namoyon bo'ladi. 
Bashoratlash bo'lajak darsni tashkil etilishining turli variantlarini baholash va 
ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma'qulini tanlab olish. 
Loyihalashtirish (rejalashtirish) o'quvchilarning o'quv faoliyatini boshqarish 
Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga alohida e'tibor qaratildi. Nostandart dars an'anaviy tuzilishdagi improvizatsion o'quv mashg'ulotidir. Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o'nlab turlari mavjudligini ko'rsatdi. Ular orasida «berilish» darsi, amaliy o'yinlar, matbuot konferensiyalari, ijodiy hisobotlar. musobaqalar, KVN turidagi o'yinlar, tanlov, teatrlashtirilgan darslar, binar, komputerli darslar, fantaziyalar, «sudlar», haqiqatni izlash, «paradokslar», auksionlar, dialoglar va boshqalar ko'zga tashlanadi. O'qituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bog'liq. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetarlicha o'ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va o'quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bo'la olmaydi. Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta'minlovchi o'quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta'minlash, kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqishdir. O'qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko'zga tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (reialashtirish). Shu bilan birga o'qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o'z fanini erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bo'lajak mashg'ulotning algoritmlari, samaradorligi bog'liq bo'lgan omillar va holatlarni hisobga olishni ta'minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda o'quvchilarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o'quv materialining xususiyati, uning amaliy ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o'zlashtirish, mustahkamlash va tizimlashtirish, bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish hamda tuzatish kabi holatlar namoyon bo'ladi. Bashoratlash bo'lajak darsni tashkil etilishining turli variantlarini baholash va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma'qulini tanlab olish. Loyihalashtirish (rejalashtirish) o'quvchilarning o'quv faoliyatini boshqarish  
 
dasturini yaratish bo'lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. 
Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o'zi uchun 
boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so'rash, qayerda mavzuni 
kiritish, mashg'ulot keyingi bosqichiga qanday o'tish, oldindan ko'zda tutilmagan 
qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo'yicha qayta o'zgartirish)ni 
belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi darsning an'anaviy 
rejasidan boshqarish ta'sir ko'rsatishlarini aniq va tushunarli belgilab olish bilan farq 
qiladi. 
Ta'limning yordamchi shakllari. Ta'limning yordamchi shakllari: to'garak, 
praktikum, seminar, konferensiya, maslahat (konsultatsiya), fakultativ mashg'ulot, 
o'quv ekskursiyalari, o'quvchilarning mustaqil uy ishlari va boshqalar sanaladi. 
Maktabdan tashqari mashg'ulotlarning asosiy va barqaror turlariga o'qish 
jarayonining tarkibiy qismi sifatida qaraladigan, o'quvchilarning mustaqil uy ishlari 
kiradi. Uning asosiy maqsadi - darsda o'zlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalarini 
kengaytirish, 
chuqurlashtirish, 
ularni 
esdan 
chiqarishning 
oldini 
olish, 
o'quvchilarning individual layoqati, iste'dod va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. 
Bu ishlar o'quv dasturi talablari, o'quvchilarning qiziqish va ehtiyojlari hamda 
ularning rivojlanish darajalarini hisobga olib quriladi. O'quvchilarning mustaqil uy 
ishlari ma'lum didaktik vazifalarni bajaradi. Chunonchi, darsda o'zlashtirilgan 
bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o'quv 
materialini kengaytirish va chuqurlashtirish, mashqlarni mustaqil bajarish 
ko'nikmalarini shakllantirish, dasturli material doirasiga kiruvchi hamda individual 
topshiriqlarni bajarish asosida mustaqil fikrlashini rivojlantirish, individual 
kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va 
jurnal lavhalari statistik ma'lumotlar kabi o'quv qo'llanmalarini to'plash va 
tayyorlash va boshqalar. 
Darslarda pedagogning o'quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol 
bajarishlariga 
kam 
e'tibor 
berayotganliklari, 
ularni 
sinfda 
tekshirishga 
urinmasliklari, yaxshi o'zlashtirayotgan o'quvchilarni rag'batlantirib bormasliklari 
ta'lim amaliyotida keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib 
berishga ko'pincha vaqt yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-
kam hollarda, o'quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan 
dasturini yaratish bo'lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o'zi uchun boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so'rash, qayerda mavzuni kiritish, mashg'ulot keyingi bosqichiga qanday o'tish, oldindan ko'zda tutilmagan qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo'yicha qayta o'zgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi darsning an'anaviy rejasidan boshqarish ta'sir ko'rsatishlarini aniq va tushunarli belgilab olish bilan farq qiladi. Ta'limning yordamchi shakllari. Ta'limning yordamchi shakllari: to'garak, praktikum, seminar, konferensiya, maslahat (konsultatsiya), fakultativ mashg'ulot, o'quv ekskursiyalari, o'quvchilarning mustaqil uy ishlari va boshqalar sanaladi. Maktabdan tashqari mashg'ulotlarning asosiy va barqaror turlariga o'qish jarayonining tarkibiy qismi sifatida qaraladigan, o'quvchilarning mustaqil uy ishlari kiradi. Uning asosiy maqsadi - darsda o'zlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalarini kengaytirish, chuqurlashtirish, ularni esdan chiqarishning oldini olish, o'quvchilarning individual layoqati, iste'dod va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar o'quv dasturi talablari, o'quvchilarning qiziqish va ehtiyojlari hamda ularning rivojlanish darajalarini hisobga olib quriladi. O'quvchilarning mustaqil uy ishlari ma'lum didaktik vazifalarni bajaradi. Chunonchi, darsda o'zlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o'quv materialini kengaytirish va chuqurlashtirish, mashqlarni mustaqil bajarish ko'nikmalarini shakllantirish, dasturli material doirasiga kiruvchi hamda individual topshiriqlarni bajarish asosida mustaqil fikrlashini rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va jurnal lavhalari statistik ma'lumotlar kabi o'quv qo'llanmalarini to'plash va tayyorlash va boshqalar. Darslarda pedagogning o'quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol bajarishlariga kam e'tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga urinmasliklari, yaxshi o'zlashtirayotgan o'quvchilarni rag'batlantirib bormasliklari ta'lim amaliyotida keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib berishga ko'pincha vaqt yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan- kam hollarda, o'quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan  
 
qiyinchiliklarini ko'rsatib beradilar, ularni bartaraf etish yo'lini esa ko'rsatmaydilar. 
Natijada mustaqil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bo'lib qoldi. 
Fan to'garaklari yo'nalishi, mazmuni, ish metodi, o'qish vaqti va boshqa jihatlari 
bilan ajralib turadi. Ular o'quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, 
o'qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. To'garaklar o'qishni hayot 
bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararo bog'liqlikni rivojlantiradi. Fan to'garaklarida 
o'quvchilarning ishlari o'quv jarayonini faollashtiradi, o'qish sifatini oshirishga 
yordam beradi. 
Ta'limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar ham kiradi. Ular ommaviy, 
guruhli va kichik guruhli bo'lishi mumkin. O'quv ekskursiyalari alohida fanlar 
hamda bir qancha fanlar bo'yicha ham rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffaqiyatli 
o'tkazish uchun o'qituvchi unga puxta tayyorlanishi: obyekt va marshrut bilan 
oldindan tanishib chiqishi, to'la rejani ishlab chiqishi, o'quvchilarni bo'lajak 
topshiriqlarni bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maqsad, 
obyekt, u bilan tanishish tartibi, o'quvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, 
topshiriqni bajarish uchun zarur bo'lgan vositalar va uskunalar, yakun yasash 
ko'rsatiladi. Ekskursiyani o'tkazish metodikasi mavzu, didaktik maqsad, 
o'quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi hamda ekskursiya obyektiga bog'liq 
bo'ladi. 
Maktab o'quv rejasi turli fakultativ va tanlovi bo'yicha kurslarni tashkil etishni 
ko'zda tutadi. Ular o'quvchilar, ularning ota-onalari istak va qiziqishlarini hisobga 
olish bilan ishlab chiqiladi. Amaliyotda fermerlik, iqtisod, elektron va radiotexnika, 
elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, 
botanika ba'zi sohalari, ikkinchi chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, 
rassomchilik, musiqa kabi kurslarni fakultativ sifatida o'rganiladi. Fakultativ va 
fanlarni ro'yxatini aniqlashda faqat o'quvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar 
va maktab imkoniyatidan kelib chiqiladi. Fakultativ va tanlovi bo'yicha 
mashg'ulotlar majburiy va umumiy o'rta ta'lim fanlari bilan uzviy bog'liqlikda 
o'tkazilishi kerak. 
Maslahat (konsultatsiya - O'QUV suhbatga talablar ko'pincha o'quvchilarning 
ma'lum o'quv materiali yoki topshirig'i ustida mustaqil ishlashi sababli yuzaga 
keladi. Bunda ko'proq o'quvchi savol beradi. To'g'ri tashkil etilgan konsultatsiya 
qiyinchiliklarini ko'rsatib beradilar, ularni bartaraf etish yo'lini esa ko'rsatmaydilar. Natijada mustaqil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bo'lib qoldi. Fan to'garaklari yo'nalishi, mazmuni, ish metodi, o'qish vaqti va boshqa jihatlari bilan ajralib turadi. Ular o'quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, o'qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. To'garaklar o'qishni hayot bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararo bog'liqlikni rivojlantiradi. Fan to'garaklarida o'quvchilarning ishlari o'quv jarayonini faollashtiradi, o'qish sifatini oshirishga yordam beradi. Ta'limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar ham kiradi. Ular ommaviy, guruhli va kichik guruhli bo'lishi mumkin. O'quv ekskursiyalari alohida fanlar hamda bir qancha fanlar bo'yicha ham rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffaqiyatli o'tkazish uchun o'qituvchi unga puxta tayyorlanishi: obyekt va marshrut bilan oldindan tanishib chiqishi, to'la rejani ishlab chiqishi, o'quvchilarni bo'lajak topshiriqlarni bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maqsad, obyekt, u bilan tanishish tartibi, o'quvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, topshiriqni bajarish uchun zarur bo'lgan vositalar va uskunalar, yakun yasash ko'rsatiladi. Ekskursiyani o'tkazish metodikasi mavzu, didaktik maqsad, o'quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi hamda ekskursiya obyektiga bog'liq bo'ladi. Maktab o'quv rejasi turli fakultativ va tanlovi bo'yicha kurslarni tashkil etishni ko'zda tutadi. Ular o'quvchilar, ularning ota-onalari istak va qiziqishlarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi. Amaliyotda fermerlik, iqtisod, elektron va radiotexnika, elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, botanika ba'zi sohalari, ikkinchi chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, rassomchilik, musiqa kabi kurslarni fakultativ sifatida o'rganiladi. Fakultativ va fanlarni ro'yxatini aniqlashda faqat o'quvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va maktab imkoniyatidan kelib chiqiladi. Fakultativ va tanlovi bo'yicha mashg'ulotlar majburiy va umumiy o'rta ta'lim fanlari bilan uzviy bog'liqlikda o'tkazilishi kerak. Maslahat (konsultatsiya - O'QUV suhbatga talablar ko'pincha o'quvchilarning ma'lum o'quv materiali yoki topshirig'i ustida mustaqil ishlashi sababli yuzaga keladi. Bunda ko'proq o'quvchi savol beradi. To'g'ri tashkil etilgan konsultatsiya  
 
o'quvchilarga o'quv materialini egallashda qiyinchiliklarni yengishga yordam 
beradi. Konsultatsiya davomida o'qituvchi o'quvchilar faoliyatini u yoki bu 
masalani to'g'ri tushunishga mustaqil ravishda, ular uchun qiyin topshiriqni tushunib 
oladigan qilib, o'rganilayotgan materialning mohiyatini ochishga o'rganadigan qilib 
yo'naltiradi. Konsultatsiya o'qituvchiga o'quvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni 
aniqlash, alohida e'tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning diqqatini jalb 
etishga imkon beradi. To'g'ri tashkil etilgan konsultatsiya o'quvchilarda o'zini 
nazorat qilish, bilimlarga tanqidiy ko'z bilan qarashni tarbiyalaydi. O'qimishlilik 
darajasini to'g'ri aniqlashga yordam beradi. 
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta'limning ma'ruza-amaliy 
tizimi, uning belgilari va xususiyatlari. O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim 
to'g'risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko'zda tutilgan o'rta 
maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari mustaqil hayotga kirib kelayotgan yoshlarga 
muayyan soha yo'nalishi bo'yicha chuqur, differensatsiyalashgan kasbiy bilimlar 
berish imkoniyatini yaratadi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida 
ta'limning ma'ruza, amaliy tizimidan foydalaniladi. Mashg'ulotlar ikkita 
birlashtirilgan darslar ko'rinishida 90 minut davom etadi. Ularning o'ziga xosliklari 
quyidagilardan iborat: 
- ma'ruza o'quvchilarning mustaqil ishlari uchun taxminiy asos sifatida katta 
hajmdagi tizimlashtirilgan axborotlarni berishning asosiy shakli (90 minut tashkil 
etiladi);  
- amaliy mashg'ulot akademik litsey, kasb-hunar kolleji o'qituvchisi rahbarligi 
ostida olgan o'quv axborotlari (leksiya va mustaqil ishlari)ni chuqurlashtirish, tahlil 
qilish, kengaytirish, qo'llash va o'zlashtirilishini nazoratni tashkil etish shakli; 
—akademik litsey, kasb-hunar kollejida o'qish asosiy shakli sifatida 
o'quvchilarning mustaqil faoliyatlari amalga oshiriladi; 
—o'quv guruhi o'quvchilarni uyushtirishning asosiy shakli (uning 
doimiy tartibi odatda butun ta'lim davomida saqlanib qoladi); 
—o'quv guruhlari to'plami akademik litsey, kasb-hunar kollejida 
kurslardan iborat bo'ladi; 
—kurslarda o'quv mashg'ulotlari jadvalga binoan yagona o'quv rejasi va 
dasturlari bo'yicha amalga oshiriladi; 
o'quvchilarga o'quv materialini egallashda qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. Konsultatsiya davomida o'qituvchi o'quvchilar faoliyatini u yoki bu masalani to'g'ri tushunishga mustaqil ravishda, ular uchun qiyin topshiriqni tushunib oladigan qilib, o'rganilayotgan materialning mohiyatini ochishga o'rganadigan qilib yo'naltiradi. Konsultatsiya o'qituvchiga o'quvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlash, alohida e'tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning diqqatini jalb etishga imkon beradi. To'g'ri tashkil etilgan konsultatsiya o'quvchilarda o'zini nazorat qilish, bilimlarga tanqidiy ko'z bilan qarashni tarbiyalaydi. O'qimishlilik darajasini to'g'ri aniqlashga yordam beradi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta'limning ma'ruza-amaliy tizimi, uning belgilari va xususiyatlari. O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko'zda tutilgan o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari mustaqil hayotga kirib kelayotgan yoshlarga muayyan soha yo'nalishi bo'yicha chuqur, differensatsiyalashgan kasbiy bilimlar berish imkoniyatini yaratadi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida ta'limning ma'ruza, amaliy tizimidan foydalaniladi. Mashg'ulotlar ikkita birlashtirilgan darslar ko'rinishida 90 minut davom etadi. Ularning o'ziga xosliklari quyidagilardan iborat: - ma'ruza o'quvchilarning mustaqil ishlari uchun taxminiy asos sifatida katta hajmdagi tizimlashtirilgan axborotlarni berishning asosiy shakli (90 minut tashkil etiladi); - amaliy mashg'ulot akademik litsey, kasb-hunar kolleji o'qituvchisi rahbarligi ostida olgan o'quv axborotlari (leksiya va mustaqil ishlari)ni chuqurlashtirish, tahlil qilish, kengaytirish, qo'llash va o'zlashtirilishini nazoratni tashkil etish shakli; —akademik litsey, kasb-hunar kollejida o'qish asosiy shakli sifatida o'quvchilarning mustaqil faoliyatlari amalga oshiriladi; —o'quv guruhi o'quvchilarni uyushtirishning asosiy shakli (uning doimiy tartibi odatda butun ta'lim davomida saqlanib qoladi); —o'quv guruhlari to'plami akademik litsey, kasb-hunar kollejida kurslardan iborat bo'ladi; —kurslarda o'quv mashg'ulotlari jadvalga binoan yagona o'quv rejasi va dasturlari bo'yicha amalga oshiriladi;  
 
—o'quv yili ikki semestr, attestatsiya davri va ta'tillarga bo'linadi; 
—har bir semestr hamma o'quv fanlari bo'yicha yakuniy attestatsiya 
(imtihon topshirish) bilan yakunlanadi; 
—akademik litsey, kasb-hunar kollejida o'qish muhim fanlar bo'yicha 
attestatsiya (bitiruv imtihonlarini topshirish) va mutaxassisligi bo'yicha 
bitiruv malakaviy ishni himoya qilish bilan yakunlanadi. 
Akademik litsey, kasb-hunar kollejlarda ta'lim ma'ruza, seminar, laboratoriva 
ishi, o'quvchilarning ilmiy tadqiqotchilik ishlari (O'lTI). o'quvchilarning mustaqil 
o'quv ishlari. ishlab chiqarish amaliyoti. chet elda ish tairibasini oshirish kabi 
shakllarda tashkil etiladi. Ta'lim natijalarini nazorat qilish va baholash shakli 
sifatida kundalik, oraliq va vakuniy nazorat, baholash reytingi tizimidan, referat va 
kurs, bitiruv ishlaridan foydalaniladi. 
 
—o'quv yili ikki semestr, attestatsiya davri va ta'tillarga bo'linadi; —har bir semestr hamma o'quv fanlari bo'yicha yakuniy attestatsiya (imtihon topshirish) bilan yakunlanadi; —akademik litsey, kasb-hunar kollejida o'qish muhim fanlar bo'yicha attestatsiya (bitiruv imtihonlarini topshirish) va mutaxassisligi bo'yicha bitiruv malakaviy ishni himoya qilish bilan yakunlanadi. Akademik litsey, kasb-hunar kollejlarda ta'lim ma'ruza, seminar, laboratoriva ishi, o'quvchilarning ilmiy tadqiqotchilik ishlari (O'lTI). o'quvchilarning mustaqil o'quv ishlari. ishlab chiqarish amaliyoti. chet elda ish tairibasini oshirish kabi shakllarda tashkil etiladi. Ta'lim natijalarini nazorat qilish va baholash shakli sifatida kundalik, oraliq va vakuniy nazorat, baholash reytingi tizimidan, referat va kurs, bitiruv ishlaridan foydalaniladi.