TA'LIM METODLARI VA VOSITALARI. TA’LIMNI TASHKIL
ETISH
Reja:
1.
Ta'lim metodlari va usullari haqida ma'lumot.
2.
Hozirgi zamon didaktikasi va xususiy metodikasida ta'lim
metodlarini tavsiflashga turlicha yondashuvlar.
3.
Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi.
4.
Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari.
5.
Turli yosh guruhlarida ta'lim metodlarini qo'llashning o'ziga xos
xususiyatlari. Ta'lim metodlarini faollashtirish yo'llari. Mustaqil ish va
ularning turlari.
6.
O'qituvchining pedagogik mahorati tajribasida ta'lim metodlari
samaradorligini oshirish yo'llari.
Mavzuning maqsadi: Ta'lim oluvchilarni ta'lim metodlarining mazmun-
mohiyati, ularning turlari va ularga turlicha yondashuvlar hamda ularni
takomillashtirish yo'llari, shuningdek, ta'limning uskunaviy didaktik asoslari bilan
tanishtirish.
Mavzuning vazifalari:
1.
Ta'lim metodlari va ularning turlari hamda ularni o'zlashtirishga
bo'Igan turlicha yondashuvlarni bayon qilish.
2.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning o'qitish metodlari haqidagi
qarashlarini yoritish.
3.
Ta'lim metodlarini joriy qilishda ta'lim oluvchilarning yosh
xususiyatlarini e'tiborga olish tamoyillarini bayon qilish.
4.
Ta'lim metodlarini takomillashtirishga bo'lgan zamonaviy
yondashuvlar haqidagi ma'lumotlar berish.
5.
Mustaqil ta'lim va uning vazifalari, ularni amalga oshirish yo'ilari
haqidagi ma'lumotlarni bayon qilish.
Mavzu bo'yicha tayanch iboralar; ta'lim metodlari, usullar, bilish faoliyati
usullari, ta'lim beruvchi, ta'lim oluvchi, ilm-fan, texnika-texnologiya, o'quv
materiali, didaktik xarakter, pedagogik nazariya, samarali, zamonaviy, pedagogik
qarashlar, irodaviy sifat-lar, ilmiy dalillar, sezgi organlari, bilimlarni o'zlashtirish,
so'z orqali, ko'rgazmali uzatish, amaliy mehnat, ta'lim metodlari, mashq qildirish
metodi, topshiriq berish, didaktik asos, laboratoriya meto-di, ta'lim vositalari,
o'qitishning asosiy va qo'shimcha vositalari, o'qitishni takomillashtiruvchi dastur
vositalari, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, al-Beruniy, ibn Sino, Forobiy ta'lim
metodlarini faollashtirish haqida, mustaqil ta'lim, faol ta'lim, o'zaro bog'liqlik
qonuni, mashq qonuni, intensivlik qonuni, assimlyatsiya qonuni, ta'limni
axborotlashtirish qonuni, pedagogik mahorat.
6.1. Ta'lim metodlari va usullari haqida tushuncha.
Ta'lim
jarayonining
muvaffaqiyati
uning
shakligagina
emas,
balki
qoilanilayotgan metodlar samaradorligiga bog'liq bo'lib, u ta'lim nazariyasida asosiy
o'rinlardan birini egallaydi.
«Metod» — yunoncha «metodos» - «yoi» degan so'zdan paydo bo'lib, u, tadqiq
qilish ma'nosini anglatadi. Ta'lim metodi ta'lim jarayonida o'qituvchi va
o'quvchilarning aniq maqsadga erishishiga qara-tilgan birgalikdagi faoliyatdir.
Ta'lim metodlari - o'qitishning o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga erishish
usullarini hamda o'quv materialini nazariy va amaliy yo'naltirish yo'llarini anglatadi.
O'qitish metodlari ta'lim jarayonida ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchi
faoliyatining qanday boiishi, o'qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish
kerakligini hamda shu jarayonda ta'lim oluvchilar qanday ish-harakatlarini
bajarishlari kerakligini belgilab beradi. Shuningdek, ta'lim metodi o'qituvchi va
ta'lim oluvchilarning o'qish vazifalarini bajarishga qaratilgan nazariy va amaliy
bilish faoliyati yolidir.
6.2. Hozirgi zamon didaktikasi va xususiy metodikasida ta'lim metodlarini
tavsiflashga turlicha yondashuvlar
Ta'lim metodlari tevarak-atrofdagi dunyoni bilishning umumiy qonuniyatlarini
tushunishga bog'liqdir, ya'ni ular falsafiy metodologik asosga ega va ta'lim
jarayonidagi qarama-qarshiliklarni, ta'lim jarayoniningmohiyatini vatamoyillarini
to'g'ri anglash natijasidir. Ta'lim materiali ta'lim mazmunida ifodalangan ilmiy fikr
mantig'iga bog'liq. Pedagogik qarashlarda nazariya qancha kam ifodalangan boisa,
ta'lim metodlari bu nazariyaga shuncha kam bog'liq bo'ladi. Pedagogika fani
maktablar va ta'lim beruvchilarning ilg'or ish tajribalarini umumlashtiradi, an'anaviy
ta'limning ilmiy asoslarini ko'rsatib beradi, o'qitishning zamonaviy, samarali
metodlarini ijo-diy ravishda izlab topishga yordam beradi.
Shu sababli ham ta'lim metodlari oldiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi:
1. O'quv materialini o'rganish yo'li fikr yuritishning didaktik-materialistik
usullarini, milliy mafkuraga hamda milliy qadriyatlarga asoslangan axloq, xulq-
atvorning irodaviy sifatlarini shakllantirishga olib kelishi kerak.
2. Ta'lim metodi ilmiy dalillar bilan ravshanva aniq asoslangan bo'lishi lozim.
3. Ta'lim metodlarining tizimliligi ularning samaradorlik darajasini belgilaydi.
4. Ta'lim metodlari oldiga muqarrar sur'atda qo'yiladigan yana bir talab -
ularning tushunarli bo'lishi.
5. Bolani sezgi organlari orqali bilishga o'rgatish va o'quv jarayonida
ko'rsatmali qurollardan iloji boricha ko'proq foydalanish.
6. Ta'lim metodlari oldiga qo'yiladigan talablardan yana biri – bu bilimlarning
asosli va puxta bo'lishi. Ta'lim metodlari yaxshi natija beradigan bo'lishi lozim.
Ta'lim beruvchining tushuntirish va ta'lim oluvchilarning o'ziashtirish usuli
rejalashtirilgan yoki moijailangan natijani berishi kerak.
6.3. Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi
Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo'lib, ularning har biri o'z
navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv-
biluv faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi esa axborot
uzatish, qabul qilish, anglash va o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan
bilim va ko'nikmalarni amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishni hisob-ga olsak,
birinchi guruh metodlariga so'z orqali axborotni uzatish va eshitish orqali qabul
qilish metodlari og'zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar; ikkinchi
guruh metodlariga o'quv axborotlarini ko'rgazmali uzatish va ko'rish orqali qabul
qilish metodlari — ko'rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish qilish va boshqalar;
uchunchi guruh metodlariga o'quv axborotini amaliy mehnat harakatlari orqali
berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va
boshqalar) kiradi. Demak, amaliyotda keng qo'llanilib kelayotgan ta'lim metodlarini
quyidagi ko'rinishda ifodalash mumkin (1-shakl).
1-shakl. Ta'lim metodlari.
Ta'lim mеtodlari tarkibi.
Ta'lim mеtodlari tarkiban o’qitish mеtodlari va o’qish mеtodlaridan iborat.
O’qituvchi bilimlarni Og’zaki bayon etsa, bolalar uni tinglaydi; o’qituvchi mustaqil
ish topshirsa, o’quvchilar bajarishadi. Bilimlarni Og’zaki bayon etish, mustaqil
ishlash kabilar o’qitish mеtodlari bo’lib, ular vositasida didaktik vazifalar (bilimlarni
o’rganish, mustahkamlash, takrorlash va sh.k) hal etiladi. O’quv-tarbiya jarayonida
ta'lim mеtodlarining samaradorligini oshirish maqsadida o’qitish va o’qish mеtodlari
majmuasidan foydalaniladi. Masalan, ma'ruza mеtodi tarkiban o’qituvshining
o’rganilayottan
mavzuni
mantiqiy
izchillikka,
Og’zaki
bayon
qilishi,
o’quvchilarning esa o’quv matеriallarini izchil tinglashi kabi mеtodlardan iborat.
Ma'ruza mеtodidan shu yo’sinda foydalanish o’qituvchining, o’quvchining ham
faolligi talablariga, binobarin, ta'limning samaradorligini oshirish ehtiyojlariqa mos
kеlmaydi. Zеro, ma'ruzaning yuqoridagi ko’rinishi faqat bolalar xotirasiga
mo’ljallangan. Ma'ruza ham bolalar xotirasiga, ham ular tafakkuriga mo’ljallab
tashkil etilganda, uning samaradorligi yanada oshadi. tajribali o’qituvchilar ma'ruza
mеtodining samaradorligini oshirish maqsadida turli variantlardan foydalanishadi.
1-variant. Ma'ruzada oldin o’quvchilar oldiga muammolar qo’yish.
Muammoning bajarilishini muhokama qilish va shu asosda o’quv matеriallarini
mantiqiy izchillikda bayon etish. Ma'ruzadan oldin qo’yilgan muammo bolalarda
bilishga ehtiyojni uyg’otadi. Shu tufayli o’quvchi ta'lim jarayonining faol sub'еktiga
aylanadi. 1-variantda ma'ruza quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: .
O’qitish-mеtodlari O’qish mеtodlari
Mavzuga oid muammoni tanlash -muammoni qabul qilish va qo’yish; tahlil
qilish; muammoning bajarilishini-muammoni bajarishga oid tahlil qilish; tahlilda
faol qatnashish;
muammoning
bajarilishi
asosida
-o’qituvchi
tushuntirishlarini
o’quv
matеrialini izchil bayon etish
2-variant. Ma'ruzadan oldin bolalar faoliyatidan o’tgan omillarni, odatdagi
muloqot yo’li bilan o’rganilgan bilimlarni tahlil etish. Bu variantda ma'ruza bolalar
faoliyatidan o’tgan omillarni, bilimlarni tahlil qilish asosida tashkil etiladi.
3-variant. Oldin o’rganilgan bilimlar bilan bugungi Yangi o’quv matеriali
o’zaro daxldor bo’lsa, bilimlarni esga tushirish maqsadida suhbat o’tkaziladi. Suhbat
yo’li bilan o’rganilgan va endi o’rganiladigan bilimlar o’rtasida tabiiy bog’lanish
hosil qilinadi. Ma'ruza shu bog’lanishning davomi sifatida o’tkaziladi.
O’quvchi faoliyati -ko’rgazma qurolni tahlil etish;
-qo’yilgan muammo to’g’risida o’ylash;
-o’qituvchi tushuntirishlarini tinglash;
-xulosalarni esda olib qolish;
- bilimlarni o’quv va hayotiy sharoitlarga tatbiq qilish.
4-variant. Ko’rsatma qurollarda bеrilgan omillarni tahlil qilish asosida ma'ruza
tashkil etilganda, quyidagicha ko’rinishni oladi.
- O’qituvchi faoliyati ko’rgazma qurolni tahlil ettirish;
- bolalar oldiga muammolar qo’yish;
- qo’yilgan muammo asosida bilim-larni izchil bayon etish;
- xulosalar chiqarish;
- bilimlarni o’quv sharoitlariga tatbiq qilishni tashkil etish;
Yuqoridagilardan
ko’rinadiki,
ta'limda
hеch
bir
mеtod
sof
holda
qo’llanilmaydi. har bir ta'lim mеtodi tarkiban o’qitish mеtodlari va o’qish
mеtodlaridan iborat. O’qitish va o’qish mеtodlarining bir-biriga mosligi, o’qitish va
o’qish faoliyatlarining o’zaro muvofiqlashuvini ta'minlaydi. Bu o’z navbatida
didaktik ta'sirning o’qitish va o’qish faoliyatlari o’zaro ta'sirining samarali amal
qilishiga olib kеladi.
O’qitish mеtodlari va o’qish mеtodlarining bir-biriga muvofiqlashuvi
ta'limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o’qitish va o’qish faoliyatlarining o’zaro
ta'siri shaklida amal qilishni ta'minlaydi. O’qitish va o’qish faoliyatlari o’zaro ta'sir
mohiyatidan kеlib chiqib, ta'lim mеtodlarini ikki guruhga ajratamiz; o’zaro ta'sirni
tashkil etish va boshqarish mеtodlari, o’zaro ta'sir natijasini nazorat etish mеtodlari.
Ta'lim mеtodlarining har bir guruhida o’qitish va o’qishning o’zaro ta'siri
qatnashadi. O’zaro ta'sir ishtirok etmaydigan mеtod ta'lim mеtodi sanalmaydi.
Masalan, o’qituvchi evristik suhbatni tanladi dеylik: bolalar uchun tushunarli, ularni
qiziqtiradigan savollarni o’rtaga tashlay olish o’qituvchi faoliyatiga bog’liq.
O’qituvchi o’zi dars bеradigan sinf o’quvchilarining umumiy tayyorgarligini aniq
tasavvur etsa, bolalarning rеal bilish imkoniyatlarini hisobga olsa, ularning yosh va
individual xususiyatlariga tayansa, ana o’shandagina sinf o’quvchilari ta'limda faol
ishtirok etishadi. O’qituvchi faolligi o’quvchi faolligini va, o’z navbatida,
o’quvchilar faolligi o’qituvchi faolligini ta'minlaydi.
O’zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish mеtodlari tasnifi.
Og’zaki bayon mеtodlari. hikoya, tasvir, suhbat, ma'ruza ta'limning bilimlarni
Og’zaki baеn qilish mеtodlari sanaladi. Bu mеtodlar evristik suhbatni hisobga
olmaganda, asosan, o’quvchilarning xotirasiga mo’ljallab tashkil etiladi. hurilish
jihatidan ularning tarkibi bir xil: o’qituvchi tushuntiradi, bolalar tinglaydi.
Hikoya. Ta'limning turli bo’g’inlarida qo’llaniladigan univеrsal mеtodlardan
biri hikoyadir. hikoyaning bir nеcha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o’quv
matеrialini o’rganishga bolalarni tayеrlash maqsadida o’tkaziladi. kirish hikoyasi
badiiy asarlar bilan tanishtirish, Yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni dastlabki
tahlil etish bilan daxldor mеtoddir; bayon shaklidagi hikoya- Yangi o’quv
matеrialini bеvosita idrok etish bilan aloqador mеtodi sanaladi. Bayon shaklidagi
hikoyada o’qituvchi o’quv matеriali mazmunini turlicha aytadi, uning asosiy va
ikkinchi darajali xususiyatlarini izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning
oxirida o’rganilgan mavzuga yakun yasash maqsadida foydalaniladi.
Ma'ruza. Ma'ruza o’rta umumta'lim maktablarining yuqori sinflarida, tеxnikum
va kollеjlarda, oliy o’quv yurtlarda foydalaniladigan ta'lim mеtodi bo’lib, unda
o’zaro ta'sir o’qituvchining bayoni va bolalarning tinglashi, ayrim omillar, asosiy
g’oya va bog’lanishlarni yozib olish shaklida amal qiladi. Ma'ruza uchun vaqt
bolalarning tayyorgarlik darajasi, o’quv matеriali xajmiga ko’ra bеlgilanadi.
Ma'ruza jarayonida o’quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish
maqsadida o’qituvchi o’z Nutqini ko’rgazmali qurol, darslikda bеrilgan omillar,
muammo va topshiriqlar bilan uyg’unlashtiradi. Ma'ruza jarayonida ko’rgazma
qurolidagi omillarni tahlil etishga bolalar dihuquqhuquqatini tortish, o’qituvchi
aytgan qoida, ta'rif, aniqliklarni dars matеriallariga chog’ishtirish yo’llari bilan
bolalar faolligi oshiriladi. Shuningdеk, o’quv matеrialiga oid tеrminlarga izoh
bеrish, ayrim o’rinlarda o’quvchilarning o’zlariga xulosa chiqarishni taklif etish
talabalarning o’quv-biluv faoliyatining samarador amal qilishini ta'minlaydi.
Suhbat. Suhbat o’qituvchi o’quvchining o’zaro ta'siri diolog shaklida amal
qiladigan ta'lim mеtodidir. Unda mavzu mazmuniga xos, atroflicha o’ylangan, bir-
biriga bog’liq savollarni qo’yish va savollarga javob izlash hamda javob qaytarish
yo’llari bilan o’qituvchi va o’quvchi faoliyati o’zaro muvofiqlashadi.
Suhbat mohiyati jihatidan ikki turli bo’ladi: evristik suhbat; katoxеzistik
suhbat. Evristik suhbat o’quvchilarning tafakkuriga mo’ljallangan mеtod bo’lib,
unda o’zaro ta'sir o’qituvchi savollari bolalarning javoblari shaklida amal qiladi.
Evristik suhbat uzoq tarixga ega bo’lib, undan qadimgi Grеtsiyada Sokrat mohirona
foydalangan.
U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda «izlanish suhbati» ham dеb yuritaladi.
Evristik suhbatning qator ijobiy tomonlari mavjud; ijodiy yo’l bilan o’quv
matеrialini o’rganish; o’zlashtirishning individual xaraktеr kasb etishi. Bu
mеtodning salbiy tomonlari ham bor. Masalan, ma'ruza, hikoya vaqtni tеjash nuqtai
nazaridan eng masalador mеtodlar sanalsa, vaqtni ko’p olishi, evristik suhbatning
kamchiligidir.
Evristik suhbatning o’ziga xos tashkiliy hurilishi mavjud. Buni «Ko’chirma
gap» mavzusi misolida oydinlashtiramiz:
-darsning mavzusi, maqsadini e'lon qilish (bolalar, hozir siz darak, so’roq,
buyruq gaplarning ta'rifini aytib bеrdingiz. Bugun «ko’chirma gap»ni o’rganamiz.
Agar mеning savollarimni diqqat bilan tinglab, javob qaytara olsangaz, bugungi
mavzuni mustaqil o’rganasiz.);-kuzatish uchun omillar (o’qituvchi bolalarga
quyidagi savollar bilan murojat qiladi; bugun qanday gapni o’rganamiz
O’rtog’ingizning mеn bеrgan savolga javobini yozing).
Doskaga o’quvchilardan biri «Bugun ko’chirma gapni o’rganamiz» jumlasini
yozadi. O’qituvchi «Katta bo’lganda kim bo’lmoqchisizhuquq» savolni o’rtaga
tashlaydi. «Katta bo’lganimda o’qituvchi bo’laman» gapi ham doskaga yoziladi.
Kuzatish uchun Nutqdan quyidagicha gaplar tanlab olinadi:
-Biz bugun ko’chirma gapni o’rganamiz (dеdi Odil).
-Katta bo’lganimda o’qituvchi bo’laman (dеdi Anvar).
Mustaqil xulosalar chiqarish uchun savollar; Kimlarning gapi o’zgarishsiz
ishlatiladi, daftarlarga (doskaga) yoziladi? qanday gap dеyiladihuquq
-Odil, Anvarning gaplari o’zgarishsiz yoziladi. O’zgarishsiz ishlatilgan
gaplarga ko’chirma gap dеyiladi.
-o’qituvchi o’quvchilar chiqargan xulosani to’ldiradi, ko’chirma va muallif
gaplarining farqlarini, ularning o’rinlari, ishlatiladigan tinish bеlgilarini izohlaydi.
Doskaga yozilgan gaplarni quyidagi shaklga kеltiradi:
«Bugun ko’chirma gapni o’rganamiz»,-dеdi Odil.
«Katta bo’lganimda o’qituvchi bo’laman»,-dеdi Anvar.
-Chiqarilgan xulosalarni turli o’quv- sharoitlariga tatbiq etish yo’li bilan
bilimlar mustahkamlanadi.
Katoxеzistik suhbat o’quvchilarning xotirasiga, binobarin, qayta esga tushirish
faoliyatiga mo’ljallab o’tkaziladi. O’tkazish maqsadiga ko’ra katoxеzistik
suhbatning quyidagicha turlari mavjud:
