ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ ТАРТИБИ ВА
МАНБАЛАРИ
РЕЖА:
1.ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ХУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА ОБЪЕКТИВ
ЗАРУРАТИ.
2.ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯ-ХЎЖАЛИК ФАОЛИЯТИГА ОИД МЕЪЁРИЙ
ХУЖЖАТЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛУВЧИ МИЛЛИЙ ҚОНУН ҲУЖЖАТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
1. ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ХУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА
ОБЪЕКТИВ ЗАРУРАТИ
Маълумки
таълим
сохасидаги
ислохотлар
мамлакатимизда
олиб
борилаётган ижтимоий-иктисодий ислоҳотларнинг узвий ва ҳал килувчи
йуналишларидан бири ҳисобланади. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов
таъкидлаганидек, “Ҳаммамизга теран бир хақиқат аён бўлиши керак - биз
юртимизнинг эртанги ривожи йўлида кандай чуқур ўйланган дастурларни
тузмайлик, бу режаларни бажариш учун кандай моддий база ва
имкониятларни яратмайлик, бунинг учун кандай куп сармоя сафарбар
этмайлик, уларнинг барчасини амалга оширадиган, руёбга чикарадиган
кудратли бир омил борки, у хам булса, юкори малакали ишчи кучи ва
юртимизнинг эртанги куни, тараккиёти учун масъулиятни уз зиммасига
олишга кодир бўлган етук мутахассис ёшларимиз, десак, ўйлайманки, хеч хато
бўлмайди”.
Бундан кўринадики, эркин демократик фукаролик жамиятини барпо этиш,
юксак иктисодий тараккиётга эришиш ва ахоли фаровонлигини таъминлаш
каби пировард максадларга таълим сохасини тубдан узгартирмасдан ва
замонавий асосда кайта курмасдан туриб эришиб булмайди.
Мамлакат учун давлатдаги таълим тизимининг кай холатда эканлиги ва
кандай кадрлар келажакда тайёрланиши мухим ахамиятга эга. Мамлакатимиз
якиндан бошлаб мустакил давлат булганлиги сабабли таълим сохасига
каратилаётган харажатларнинг кўп кисмини давлат бюджети маблағлари
хисобидан
молиялаштирмокда.
2018
йилда
таълим
соҳасини
молиялаштиришга 19,5 трлн сўм йўналтирилган. Аста-секинлик билан
мамлакатда
инновацион
иктисодиётнинг
тараккий
этиши,
ахоли
даромадларининг ошиши ва таълим тизими инсон хаётидаги урнининг ошиб
бориши мамлакатда хам аста - секинлик билан давр талабларига жавоб бера
оладиган давлат таълим муассасалари билан бир каторда хусусий таълим
муассасалари хам ташкил топиб бормокда. Бу ўз навбатида, бевосита
ракобатни кучайишига, давлатнинг таълимга ажратаётган маблағларини
камайишига хамда янги молиялаштириш манбаларини излаб топишга олиб
келмокда.
Мамлакатда амалга оширилаётган ишлар учун, уларни тартибга солиш,
бошкариш учун маълум бир асос, база яратиши зарур хисобланади. Хозирда
бу вазифани давлатнинг белгиланган бошкармалари ва мамлакат Президенти
бажаради. Мамлакатимизда бу ишлар билан одатда Олий Мажлис, Вазирлар
Махкамаси, Президент ва ўрнатилган вазирликлар (Мактабгача таълим
муассасалари, Халк таълими, Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус
таълим вазирликлари) шуғулланадилар.
Мамлакатимиз
мустакилликка
эришгандан
сунг
таълим
сохасини
бошкариш, тартибга солиш учун бир қанча меъёрий - хукукий асослар
яратилди.
Буларнинг энг асосийлари сифатида Ўзбекистон Республикасининг
“Таълим туғрисида”ги Конунини мисол келтириш мумкин. Бу меъёрий
хужжатлар таълимнинг максади, вазифалари, хукуклари, бурчлари, таълим
турлари каби ўта мухим моддалардан иборат.
\у
• мактабгача таълим
V
• умумий урта таълим
V
• урта махсус, касб-хунар таълими
V
• олий таълим
V
• олий укув юртидан кейинги таълим
V
• кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш
V
• мактабдан ташкари таълим
\/
1-расм. Узлуксиз таълим тизими
Албатта бу таълим турларининг хар бирининг фаолиятини тартибга солиш
учун зарур булган меъёрий хужжатларни ишлаб чикиш мухим ахамият касб
этади. Шундай хужжатлардан бири Узбекистон Республикаси Вазирлар
Махкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги “Бюджет ташкилотларини маблағ
билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш туғрисида”ги 414-сонли
карори хисобланади. Карорда барча бюджет ташкилотлари, шу жумладан
таълим
муассасалари
харажатларининг
гурухланиши
ва
уларнинг
молиялаштириш тартиби белгилаб утилган.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг таълим соҳасини
бошқариш, тартибга солиш учун бир қанча меъёрий – ҳуқуқий асослар
яратилди. Буларнинг энг асосийлари сифатида Ўзбекистон Республикасининг
“Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини
келтириш мумкин. Бу меъёрий ҳужжатлар таълимнинг мақсади, вазифалари,
ҳуқуқлари, бурчлари, таълим турлари каби ўта муҳим моддалардан иборат.
Албатта бу таълим турларининг ҳар бирининг фаолиятини тартибга солиш
учун зарур бўлган меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб
этади. Шундай ҳужжатлардан бири Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги “Бюджет ташкилотларини маблағ
билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида”ги 414-сонли
қарори ҳисобланади. Қарорда барча бюджет ташкилотлари, шу жумладан
таълим
муассасалари
харажатларининг
гуруҳланиши
ва
уларнинг
молиялаштириш тартиби белгилаб ўтилган.
Мамлакатимизда
таълим
муассасаларини
молиялаштиришда
бюджетдан ташкари жамғармалар хам алохида уринга эга. Жумладан,
Узбекистон
Республикаси
Президентининг
карори
билан
“Таълим
муассасалари, касб- уунар коллежлари, академик лицейлар ва тиббиёт
муассасаларини
реконструкция
цилиш,
мукаммал таъмирлаш
ва
жиуозлаш буйича бюджетдан ташқари жамғарма”ташкил этилган булиб,
бу умумтаълим ва урта махсус, касб- хунар таълими муассасаларини
модернизациялашда алохида ахамият касб этди. Олий таълим муассасаларини
моддий-техник
базасини
ривожлантириш
максадида,
Узбекистон
Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 13 июндаги 172-сон карори
билан Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги “Олий таълим
муассасаларининг моддий-техника базасини ривожлантириш” жамғармаси
ташкил этилди ва 2011-2016 йилларда олий таълим муассасаларининг моддий-
техника базасини модернизациялаш ва мутахассислар тайёрлаш сифатини
тубдан
яхшилаш
Дастурини
амалга
ошириш
доирасида
Жамғарма
маблағларидан куйидаги максадларда фойдаланиш белгилаб олинди:
-
олий таълим муассасаларининг укув-лаборатория корпуслари, спорт
заллари ва талабалар турар жойларини хамда бошка инфратузилма
объектларини куриш, реконструкция килиш ва мукаммал таъмирлаш
ишларини молиялаштириш;
-
олий таълим муассасаларининг укув-лаборатория корпуслари, спорт
заллари ва талабалар турар жойларини хамда биргаликда фойдаланиладиган
олий таълим муассасалариаро илмий-лаборатория комплексларини мебеллар,
замонавий укув-лаборатория ва илмий ускуналар, ахборот-коммуникация
техникаси ва спорт анжомлари билан жихозлашни молиялаштириш.
Мамлакатимизда амалга оширилаётган чора-тадбирларга карамай таълим
тизимида килиниши лозим булган вазифалар ва муаммолар хам топилади.
Жумладан, халигача бир-бирига номувофик булган норматив хужжатлар
мавжудлиги шулар жумласидандир.
Мамлакатимизда хусусий таълимни ташкил этишга рухсат этилган, бирок
шу кунгача мамлакатимизда бирорта хам хусусий олий ёки урта махсус, касб-
хунар таълими муассасаларининг мавжуд эмаслиги таълим муассасалари
уртасидаги узаро ракобатнинг пасайишига олиб келмокда. Хусусий таълим
муассасаларининг ташкил этилиши таълим муассасаларининг уз-узини
молиялаштириш тизимини ривожланишига, талаба учун ракобатнинг
ривожланишига, шу билан бирга таълим сифатини ошишига олиб келади деб
уйлаймиз.
Олий таълим муассасалари хорижий таълим муассасалари билан
хамкорликни амалга оширилишини хисобга олиб, уларга хорижий валютада
хисобварак очилиши максадга мувофик. Агарда таълим муассасаларининг
хорижий валютада хисобварағи мавжуд булса, чет эл фукароларининг
контракт суммалари айнан шу хисобваракка чет эл валютасида туланиши
таъминланса
таълим
муассасаларининг
хорижий
хамкорлар
билан
операциялари осонлашади деган фикрдамиз.
Давлат томонидан таълим тизимини моддий куллаб-кувватлаш таълим
муассасаларининг инновацион фаолиятини, иктисодиётни модернизациялаш
ва янги технологияларни куллаш тадбирларини янада фаоллаштириш, янги иш
уринларини яратиш ва бандликка кумаклашишда маркетинг хизмати ролини
ошириш хисобига таълим муассасалари даромадини ошириш билан чамбарчас
боғлик холда замонавий техника воситалари, жихозлар, янги технологияларга
булган эхтиёжни таъминлайди.
Юкоридаги карорлар ва соха фаолиятини тартибга солувчи бошка
норматив-хукукий хужжатларда белгиланган чора-тадбирлар ижроси, олий
таълим муассасаларини молиялаштириш сохасида амалга оширилган ишлар
таълим тизимининг сифат жихатидан янги боскичга утишини таъминлайди.
Шунингдек, фаннинг таълим билан интеграциялашувининг таъсирчан
воситаларини ишлаб чикиш ва жорий этиш имконини беради ва пировард
натижада олий таълим тизимида ёш мутахассисларни тайёрлаш сифатининг
янги боскичга кутаради.
Хулоса сифатида шуни таъкидлаш лозимки, таълим тизимини
молиялаштириш буйича меъёрий хужжатларнинг кабул килинишидан асосий
максад мамлакатимизда замон талабларига жавоб бера оладиган, халкаро
мехнат
бозорида
ракобатлаша
оладиган,
замонавий
техника
ва
технологиялардан фойдалана оладиган, хорижий тилларни мукаммал
урганган,
мустакил
фикрга
эга
булган
ёш
мутахассис
кадрларни
тарбиялашдир.
2.Таълим муассасаларида молия-хўжалик фаолиятига оид
меъёрий хужжатларни тартибга солувчи миллий қонун ҳужжатлари
ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари
Таълим муассасаларида бухгалтерия ҳисобини меъёрий-хуқуқий
асослари тизимини:
1. Таълим муассасаларида бухгалтерия ҳисобини бевосита ва билвосита
ташкил этишини тартибга солувчи қонунлар ва қонуний хужжатлар
(Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти
фармонлари, қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
қарорлари)
2. Таълим муассасаларида бухгалтерия ҳисобини ташкил этишини
базавий тамойилларини умумлаштирувчи меъёрий хужжатлар (йўриқномалар,
низомлар)
3. Таълим муассасаларида бухгалтерия ҳисобини алоҳида объектлари
ҳисобини юритиш механизми, ҳусусиятларини акс эттирувчи ҳужжатлар
(Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг услубий кўрсатмалари,
тавсиялари)
4. Таълим муассасаларида бухгалтерия ҳисобини ташкилий, техник ва
услубий жиҳатларини мужассамлаштирган ишчи хужжатлар, ҳисоб сиёсати.
Таълим муассасаларида бухгалтерия ҳисобини ташкилий асослари
бўйича меъёрий хужжатлар:
Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 30 августдаги «Бухгалтерия
ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни, № 279-I сонли
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 3
сентябрдаги 414-сонли “Бюджет муассасаларини маблағ билан таъминлашни
такомиллаштириш тўғрисида”ги Қарори
“Бюджет ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Йўриқнома
Ўз.Р АВ. томонидан 2010 йил 22 декабрда № 2169-сон билан рўйхатдан ўтган
“Ўзбекистон
Республикаси
Давлат
бюджетидан
маблағ
билан
таъминланадиган ташкилотларнинг даврий молиявий ҳисоботларини тузиш,
тасдиқлаш ҳамда тақдим қилиш бўйича қоидалар” Ўз.Р АВ. томонидан 2011
йил 27 сентябрда № 2270-сон билан рўйхатдан ўтган.
“Бухгалтерия ҳисобида хужжатлар ва хужжатлар айлануви тўғрисидаги
Низом” Ўз.Р АВ. томонидан 2004 йил 14 январда № 1297-сон билан рўйхатдан
ўтган
Таълим муассасаларини бюджет ташкилотларини маблағ билан
таъминлаш тартибини такомиллаштириш бўйича киритилган ўзгартиришлар
қўшимчалар.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг таълим соҳасини
бошқариш, тартибга солиш учун бир қанча меъёрий – ҳуқуқий асослар
яратилди. Буларнинг энг асосийлари сифатида Ўзбекистон Республикасининг
“Таълим тўғрисида”ги Қонунидир.Бу меъёрий ҳужжат таълимнинг мақсади,
вазифалари, ҳуқуқлари, бурчлари, таълим турлари каби ўта муҳим
моддалардан иборат.
Албатта бу таълим турларининг ҳар бирининг фаолиятини тартибга
солиш учун зарур бўлган меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамият
касб этади. Шундай ҳужжатлардан бири Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги “Бюджет ташкилотларини маблағ
билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида”ги 414-сонли
қарори ҳисобланади. Қарорда барча бюджет ташкилотлари, шу жумладан
таълим
муассасалари
харажатларининг
гуруҳланиши
ва
уларнинг
молиялаштириш тартиби белгилаб ўтилган.
Мамлакатимизда мустақиллик йилларида амалга оширилган кенг
кўламли ислоҳотлар миллий давлатчилик ва суверенитетни мустаҳкамлаш,
хавфсизлик ва ҳуқуқ-тартиботни, давлатимиз чегаралари дахлсизлигини,
жамиятда
қонун
устуворлигини,
инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларини,
миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик муҳитини таъминлаш учун
муҳим
пойдевор
бўлди,
халқимизнинг
муносиб
ҳаёт
кечириши,
фуқароларимизнинг бунёдкорлик салоҳиятини рўёбга чиқариш учун зарур
шарт-шароитлар яратди.
Назорат саволлари.
1. Бaлaнс aктивининг “Жорийaктивлaр” бўлимини тузиш учун зaрур
мaълумотлaрни aниқлaш босқичларига мисол келтиринг
2. Молиявий ҳисобот тўғрисидa тушунчa, унинг моҳияти вa aҳaмияти
3. Молиявий ҳисоботни тaқдим қилиш тaртиби
4. Молиявий вa стaтистик ҳисоботлaрнинг умумий жиҳaтлaри вa туб
фaрқлaри
5. Хaлқaро aмaлиётдa қўллaнилaдигaн молиявий ҳисоботлaр тaркиби вa
тузилиши
6. Молиявий ҳисоботни тузиш олдидaн aмaлгa оширилaдигaн ҳисоб-
китоблaр
7. Бaлaнс aктивининг “Жорий aктивлaр” бўлимини тузиш учун зaрур
мaълумотлaрни aниқлaш босқичларига мисол келтиринг
8. Aмaлиётдa буxгaлтeрия бaлaнси моддaлaри ўзгaришининг тўрт
туригамисол келтиринг
9. Ўз мaблaғлaрининг мaнбaлaри бўлимини тузиш қоидaлaри
