Ta’lim muassasasi pedagogik tizim va ilmiy boshqaruv ob’ekti sifatida
Reja:
1. Ta’lim muassasasi pedagogik tizim sifatida.
2. Pedagogik tizimning harakatlantiruvchi omillari.
3. Pedagogik tizimni amalga oshirishning ijtimoiy-pedagogik va vaqt bilan
bog‘liq shart-sharoitlari.
4. Pedagogik tizim tuzilishining tarkibiy qismlari.
Zamonaviy pedagogika fani boshqaruv g’oyalarini har tomonlama, turli nuqtai
nazardan o’rganishga intilish bilan bir qatorda ularni ta’lim amaliyotiga tatbiq
etishning yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqadi. Bugungi kun pedagogika fanida tizimli
yondashuv metodologiyasisiz boshqaruv muammolarining hal etilishini tasavvur
qilib bo’lmaydi. Bunday yondashuvning joriy etilishi boshqaruvda tasodifiy va
kutilmagan holatlarning oldini olishga xizmat qiladi.
Tizimli yondashuvda ta’lim muassasasi tizim sifatida, ya’niy tashqi muhitda
xizmat qilayotgan murakkab tizim sifatida ko’rib chiqiladi. Bunda uning aloqalari
va vositalarining mazmun va mohiyatiga ko’ra ob’ektni bir butun, ya’niy yaxlit
holda tasavvur qilish talab etiladi. Ta’lim muassasasini o’rganishda alohida
xususiyatlarga ega bo’lgan bir necha qismlarga ajratib, ular o’rtasidagi aloqalar
hamda o’aro bog’liqlik xusuiyatlari aniqlanadi, chunki har bir qism yaxlit tizimning
o’zgarishiga o’z hissasini qo’shadi.
Kengroq ma’noda tizimli yondashuv – bu falsafa metodologiyasi bilan tabiiy
holdagi ilmiy tadqiqotlarning metodlari o’rtasidagi vaziyatni egallab turuvchi fan,
ilmiy bilish nazariyasining metodologik asoslaridir. Tizimli yondashuv fan sifatida
aniq bir yangi tushunchalar bermaydi, lekin ob’ektni o’rganishda o’ziga xos
yaxlitlik, umumiylik, universallik, differentsiyallik kabi tushunchalar asosida
mujassamlashtirilgan
texnologiyalar,
ya’niy
tadqiqotning
integratsion
texnologiyalarini o’z ichiga oladi.
Universal tushunchalar apparati, abstraktsiyaning yoqari darajasi, asosiy
tamoyillarning integrative xususiyatlari – insonlarning turli xil sohalar bo’yicha
tushunchalari, fikrlashi va dunyoqarashini o’rganishning samarali usuli sifatida
tizimli
yondashuvni
qo’llash
imkoniyatini
yaratadi.
Tizimli
yondashuv
yo’nalishidagi barcha bilim, ko’nikma va malakalar majmuasi ixtiyoriy faoliyatni
rejalashtirish va tashkil etishda, rahbarlik qilish, ya’niy rahbarlarning boshqaruv
faoliyatida eng zaruriy shartlardan biri hisoblanadi.
V.I.Bogoslovskiy tizimli yondashuvning tushunchalar apparati sifatida
quyidagi tushunchalarni ajratib ko’rsatadi: harakatlanish, tashkil etish, munosabat,
tartibga solish, aloqa, muhit, mustaqil uyushmoq, tashkil toppish, tashkiliy tuzilish,
boshqarish chidamlilik, funktsiyalar, yaxlitlilik, markazlashtirish, tizim.
Tizimli
yondashuvning
asosiy
tushunchasi
“tizim”
bo’lib,
aloqa,
munosabatlar, integratsiya, yaxlitlik, tashkil etuvchi qismlar kabi tushunchalar orqali
ifodalanadi. Bu tizimning bir-biri bilan bog’liq bo’lgan, o’zaro ta’sir etuvchi
qismlarining majmui yaxlit ob’ektni tashkil etadi.
Pedagogikada “tizim” tushunchasi juda keng qo’llaniladi, masalan, ta’lim
tizimi, tarbiya tizimi, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari va metodlari
tizimi va hokazo. Ijtimoiy tizimning turlaridan biri hisoblangan ta’lim tizimi –
insonlarga va yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish, ta’lim jarayonini tashkil etish
maqsadlariga xizmat qiluvchi turli strukturaviy va funktsional bog’liq bo’lgan
komponentlar majmuasidan iborat bo’ladi.
Ta’lim tizimini o’zgartirish, uni qayta tashkil etish va moslashtirish qaysidir
qism yoki qismlarning o’zaro ta’sir ko’rsatish yo’nalishiga bog’liq: moddiy-texnik
bazani mustahkamlash, mazmunini takomillashtirish va h.k. Tizimli yondashuv
yo’nalishida turlicha qarashlar mavjud bo’lib, ular quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Tizimlilik, yaxlitlilik – bunday shakldagi tizimni koponentlar, o’zaro ta’sir
etuvchi qismlar va bug’inlarning o’zaro birikishi tashkil etadi va uning
funktsional vazifalarini amalga oshirish va rivojlantirishni ta’minlaydi.
2. Pedagogik tizimda tizimni tashkil etuvchi omillardan biri maqsad bo’lib,
unga erishish uchun uslub va vositalar zarur hisoblanadi. Maqsadga
erishishda
tizim
va
uning
komponentlarining
harakati
tizim
funktsiyasining mohiyatini belgilaydi.
3. Pedagogik tizim tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, uning o’zgarishi ichki
ziddiyatlarga bog’liq bo’ladi.
4. Tizim
ochiq
bo’lganligi
sababli
tashqi
muhit
bilan
ko’pgina
kommunikatsiyalar orqali bog’liq bo’lib, muhitning munosabatlari
tizimning harakatlanishi va rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
5. Axborotlarning pedagogik tizimga kelib tushishi va undan qayta uzatilishi
tizim komponentlarining o’zaro va butun bir tizim bilan hamda tizimning
tashqi muhit bilan aloqa qilish uslublari hisoblanadi.
6. Talab etilayotgan, mavjud bo’lgan va istiqbol tizimlar o’rtasidagi farqni
boshqaruv jihatlari belgilaydi.
Mamlakatimizda va xorijda ta’limni boshqarishning ilmiy asoslari paydo
bo’lishi o’zining chuqur tarixiy ildizlariga ega bo’lib – bu tizimli boshqaruvning
rivojlanish jarayonidir. Boshqaruvga ilmiy yondashuvning barcha asoslari
umumnazariy, umumboshqaruv, umumtexnologik, umumtizimlilik yondashuvlar
bo’yicha olib borilgan izlanishlarning natijalariga asoslanadi. Shundan kelib chiqib,
tadqiqotchi, olim, rahbar har bir hodisa va voqeani, har bir boshqaruv ob’ektini
hamda o’z faoliyatini tizim sifatida hisoblab, tizimli yondashuv tamoyillarini
qo’llashi zarur.
Ta’lim muassasasi rahbarlari boshqaruv faoliyatining asosiy vazifasi ta’lim
jarayonini tashkil etishda ijobiy natijalarga erishish uchun jamoada zaruriy
sharoitlarni yaratish, raqobatbardosh bitiruvchilar tayyorlash va yaxlit ta’lim
tizimini rivojlantirish hisoblanadi.
Shundan kelib chiqib, maktab bilan ta’lim jarayonini o’zaro bog’liq holda
yaxlit tizim deb hisoblasak, ularni boshqarish ham tizimli hususiyatga ega bo’lishi
kerak. Ta’lim musassasalarining o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilishga tizimli
yondashuvning mazmun va mohiyatini quyidagi tamoyillar asosida ko’rishimiz
mumkin:
sub’ektlar faoliyatining maqsadga yo’naltirilganligi;
majmuaviylilik – ob’ekt o’zaro bog’langan tashkil etuvchi qismlarning
majmuasi ekanligi;
integrativlik – harakatlanish va rivojlanishga xizmat qiluvchi ichki va tashqi
omillarning o’zaro birligi;
o’zaro bog’liqlik – ob’ekt alohida bir tizim sifatida va yoqori tartibli yaxlit
tizimning tashkil etuvchi qismi sifatida mavjudligi;
kommunikativlik – tashqi muhit va boshqa tizimlar bilan o’zaro ta’sir etish
xususiyatlariga ega ekanligi.
Boshqaruv faoliyatining tizimli ob’ekti sifatida ta’lim muassasasining quyidagi
o’ziga xos xusuiyatlari mavjud:
integrativ sifatlar, alohida olingan tashkil etuvchi qismlardan birortasi ham
bunday sifatlarga ega emas;
tashkil etuvchi komponentlar, ular maktabning tashkiliy qismlari hisoblanadi;
struktura – bu tashkil etuvchi qismlar o’rtasidagi belgilangan aloqa va
munosabatlar;
tizimning va uning alohida komponentlarining funktsional tavsiflari;
ichki va tashqi muhitlar o’rtasidagi o’zaro ta’sir natijasida vujudga keluvchi
kommunikativ xusuiyatlar.
Ta’lim muassasasi (qonuniy va me’yoriy hujjatlar, davlat ta’lim standartlari
doirasida) o’z faoliyati funktsiyalarining yo’nalishini, mazmun va mohiyatini,
tartibini belgilash va to’ldirib borish huquqiga ega. Ta’lim jarayoni funktsiyalari
amalga oshirilishining natijaviyligi o’quvchilarning shaxsiy rivojlanishi va
tayyorgarligining davlat ta’lim standartlari talablariga muvofiqlik darajasini
belgilaydi. Ta’lim muassasasi faoliyatida vujudga kelayotgan ta’lim-tarbiya
jarayonidagi muammolarning ko’pqirraliligi va murakkabligi, nafaqat ta’limni
boshqarishni sifat jihatdan o’zgartirish shartini qo’yadi, balki ta’lim muassasalarini
boshqarishni takomillashtirish zaruriyatini ham belgilaydi.
Ta’lim muassasasini isloh qilish jarayonlari odatda lokal, alohida, qismlar
bo’yicha, ayrim o’qituvchilarning ijodiy-pedagogik faoliayti doirasida o’zaro
bog’liq bo’lmagan yangiliklardan boshlanadi. Keyin islohotlar sohalar, tarmoqlar,
bo’g’in va qismlarni qamrab oladi. Islohotlar jarayoni to’la obiektni, ta’lim
muassasani qamrab olgan davrda barcha o’quvchilar, o’qituvchilar, rahbarlar
ishtirok etadilar hamda rivojlanishga, ijobiy natijalarga erishishga yo’naltirilgan
yangi maqsadlarni va tarkibiy tuzilishga ega bo’lgan yangi turdagi ta’lim
muassasasini yaratish zaruriyati va imkoniyati vujudga keladi. Bunday hollarda
ta’lim muassasasi alohida bir ijtimoiy organism, ijtimoiy tizim sifatida rivojlanadi.
Maktab oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun qaratilgan, oldindan
yaratilgan, mavjud bo’lgan salohiyatlar asosidagi faoliyatlar jarayoni asosiy va
yordamchi (ta’lim jarayonlari) jarayonlar hamda ularni ta’minlovchi va sharoitlar
yaratuvchi jarayonlarni o’z ichiga oladi. Rivojlanish jarayonlari faoliyatlar bilan
bog’liq holda, salohiyatni boyitish, kengaytirish asosida yanada yangi sifatlarga,
yo’qori va samarali natijalarga erishishga yo’naltirilgan va uning samaradorligini
oshirishga qaratilgan bo’lib, ulardan foydalanishda samaradorlikka erishish va
rivojlantirish uchun odatda belgilangan mezonlarni almashtirish; asosiy (ta’lim-
tarbiyaviy) va yordamchi (ta’minlovchi) jarayonlarni yoki faoliyat jarayonini
takomillashtirish zarur bo’ladi.
Faoliyatning muvaffaqiyatsizliklari va natijalarning zamonaviy talablarga mos
kelmayotganligi to’g’risidagi ma’lumotlarni olib, tizim
mavjud
bo’lgan
muammolarni o’z salohiyati darajasida eski usullar asosida amalga oshiriladi.
Maktab bir butun organizm sifatida ichki o’zgarishlarga asosan rivojlanadi va o’zaro
aloqalar tizimi barqarorlashadi. Maqsadga erishishdagi vazifalar, turli xil yangi
masalalarni hal etish zamonaviy usullar yordamida amalga oshiriladi, natijalar
zamon talablariga moslashadi va tizim o’z faoliyatini ijobiy baholaydi.
Maktabning muammolarini hal qilish yo’nalishidagi yondashuvlar, an’analar,
taomillar, belgilangan tartib va me’yorlarni o’z ichiga oluvchi maktab madaniyati
pedagogic tizimning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Maktab falsafasi va maktab
madaniyatini (boshqaruv, pedagogic, o’quv, ma’naviy) o’zaro moslashtirish juda
zarurdir. Maktabni boshqarish uchun rahbarlar va jamoaning boshqa vakillaridan
iborat maktabning ichki boshqaruvi, ya’ni ichki nazorat tashkil etiladi. Makatb
jamoasi – bu murakkab tizim bo’lib, o’quv va mehnat faoliyatini qoniqarli tashkil
etish, shuningdek, maktab faoliyatining natijalariga o’z ta’sirini ko’rsatuvchi rasmiy
va norasmiy, gorizontal va vertical, shaxslararo va mehnat faoliyatiga oid aloqalar
hamda munosabatlarni qamrab oladi.
Ta’lim muassasasi boshqaruv faoliyatining tizimli obiekti sifatida quyidagi
xususiyatlarga ega: zaruriyat, imkoniyat, ta’lim muassasasining ko’rsatkichlari va
o’z qobiliyatini baholash mezonlarini hisobga olish asosidagi rivojlanish yo’nalishi;
uning salohiyati, funktsional imkoniyatlari, individualligi va madaniyligi;
maktabning mentaliteti; uning yaxlit pedagogik va maktab jamoalarining
rivojlanishi, shuningdek, maktabning ichki boshqaruv tizimi va uning rivojlanishi.
Ta’lim muassasalarini boshqarish dasturlarini loyihalashda tizimli ob’ekt sifatida
yaxlit
ta’lim
muassasasining
rivojlanishi
va
uning
unikal
modelini
takomillashtirishda tashkil etuvchi qismlar ta’sir ko’rsatishining ahamiyatini
inobatga olish, shuningdek, bir xil, teng sharoitda ta’lim muassasasining
rivojlanishiga ko’proq ta’sir ko’rsatuvchi ba’zi qism va bo’g’inlarni o’zgartirishga
imtiyozlar berish zarur.
Ta’lim muassasasining umumiy modelini o’zgartirishda direktor, rahbarlar va
pedagoglarning ishonchlariga aosolanish kerak, chunki yangilangan model
zamonaviy talablar darajasida o’quvchilar va bo’lajak o’quvchilar, yosh avlodning
o’zgaruvchan ta’lim-tarbiyaviy, ma’naviy ehtiyojlarini qondira olish, yuqori
darajada ko’nikma va malakalarga ega bulgan o’qituvchilarning tajribalarini
qo’llash hamda pedagoglarning ijodiy salohiyatini rivojlantirishga etarli
sharoitlarini yaratib berish zarur bo’lib, ta’lim muassasini boshqarishning asosiy
tamoiyllarini inobatga olish lozim
Zamonaviy maktab diretkorlarining o’z-o’zini baholashi, o’z faoliyatini va
shaxsi sifatlarini o’zi tashxis etishi, ichki ruhiy faoliyatining mexanizmi orqali
amalga oshirilishini ochib berish orqli psixologlar tomonidan ularning kasbiy va
shaxsiy pozitsiyalari etarli darajada aniq ta’riflab berilgan. A.G.Vigotskiyning
fikricha, direktorlarda psixologik mexanizmlar asosida vujudga keladigan ijodiy
izlanishlar, innovatsion faoliyatlarning yo’nalishlari, o’zini-o’zi idora qilishning
reflektiv
tamoyillari
belgilangan
kasbiy
funktsiyalarni
bajarish
uchun
tayyorlanishga asoslanadi.
Pedagogik manbalarda “refleksiya” tushunchasi o’tmishga (orqaga) murojaat
qilish sifatida talqin etiladi; fikrlash, o’z-o’zini anglash, o’z-o’zini nazorat qilish;
o’zining shaxsiy xatti-harakatlari va ularning oqibatlarini anglash ushun
yo’naltirilgan faoliyat, insonning nazariy faoliyatlari shakli.
Zamonaviy maktabni boshqarishning asosiy tamoyillari
Boshqaruvning asosiy tamoyillari
samarali rivojlanish yo’llari tasodifiy holatda, taxminiy belgilanishi
mumkin, shuning uchun maktab rivojlanishidagi muvaffaqiyatlar
rahbarning qobiliyatlariga, qulay vaziyatlarni ko’ra olishi va ularni qo’ldan
chiqarmasligiga bog’liq;
boshqaruv faoliyatining tizimli ob’ekti sifatida maktabning muvaffaqiyatli
rivojlanishi uchun barcha tarkibiy qismlarning rivojlanish sur’atlarini,
sub’ektlar va faoliyatlarning integratsiyasi hamda muvofiqlashtirish
zaruriyati;
maktabning rivojlanishidagi muvaffaqiyatlar hozirgi vaqtda mavjud
bo’lgan omillarga asoslanib direktorning keljakni ko’ra olishi va rivojlanish
imkoniyatlarini oldindan aniqlay olishi mahoratlariga bog’liqligi;
murakkab tuzilishga ega bo’lgan tizimlarning (ta’lim muassasasi) ichki
ehtiyojlarini aniqlamasdan ular rivojlanishlarining yo’nalishini majburan
belgilashni mumkin emasligi.
Ta’lim muassasasini samarali boshqarish nafaqat kuchli, majburiy va keng
qamrovli ta’sir ko’rsatish kabi boshqaruv usullari asosida amalga oshiriladi, balki
tashkil etuvchi qismlar, lokal, bo’g’inlar bo’yicha aniq belgilangan tartibda ta’sir
ko’rsatish, ta’lim muassasasining barcha bo’g’inlarining samarali rivojlanishida
yaxshi natijalarga erishishga asos bo’ladi.
Mamlakatimizning bir qator olimlari tomonidan berilgan ta’rifga ko’ra,
refleksiya – bu samarali fikrlashning muhim mexanizmi; yuz berayotgan
hodisani keng tizim kontekstida tushunish jarayonlarini alohida tashkil etish (u
vaziyat va harakatlarni baholash, vazifalarni hal qilish usullari va operatsiyalarini
topishni o’z ichiga oladi); vazifalarni hal qilishga jalb etilgan individ hamda
boshqa odamlarning o’zini-o’zi tahlil qilishi, o’z holati hamda harakatlarini faol
o’ylab ko’rishdan iborat jarayon. Shu sababli refleksiya (orqaga qaytish) ichdan
(bir individning kechinmalari va o’ziga-o’zi hisob berishi) ham, tashqaridan
(jamoa bo’lib fikrlash faoliyati va birgalikda echim izlash sifatida) ham bo’lishi
mumkin.
Bundan tashqari, refleksiya faoliyat predmetiga, faoliyatning o’ziga,
individning yoki boshqa odamlarning harakatlariga, ularning o’zaro aloqalariga
qaratilgan bo’lishi mumkin.
Reflektsiya – xulq-atvorning ma’nolarini aniqlashga yordam beradi va
fikrlashning shaxs uchun ahamiyatli bo’lgan kmponentlari bilan qo’shilib,
samarali vaziyatlarni hal qilish chog’ida etakchi faoliyat sifatida namoyon
bo’ladi. Refleksiya fikrlash jarayonida hamda xulq-atvorni va harakatlarni
tartibga
solishda
o’ynaydigan
rolning
ahamiyati
refleksiyani
ta’lim
jarayonlarining juda kerakli unsure deb hisoblashga asos bo’ladi.
Refleksiv boshqaruv. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi turli xil omillar
bilan o’zaro aloqaga kirishadi, bunda xatti-harakatlarning mazmun-mohiyati va
maqsadga yo’naltirilgan o’zgartiuvchi faoliyatning ehtiyojini anglash mumkin
