Tálim sisteması hám onı basqarıw metodologiyası Reje: 1. Tálim sistemaları hám tálim sıpatın izertlewdıń metodologiyalıq tiykarları 2..Tálim sistemalı analiz hám modellestiriw obiekti sıpatında. 3. Tálim sıpatın basqarıwdı ilimiy biliw hám ámeliyat tarawı sıpatında. 4. Sistemalı tálimniń quramlıq analizi. Tayansh túsinikler: Tálim sisteması, tálim sapası, modellestiriw, ilimiy biliw metodologiya. Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındayoq kadrlar tayarlawdıń zamanagóy birden-bir sistemasın jaratıw ideyasın ilgeri surildi: «Tálim beriwiń, ruwxıy, etikalıq hám kásip ilmiy tájriybesi boyınsha tálimlewdiń ulıwma jańa sisteması islep shıǵilıwı zárúr. Sapa tárepinen pútkilley jańa oqıw programmaları jaratılıwı dárkar», dep aytıp ótken edi. Mámleketimiz basshısınıń bul pikirleri keyinirek tálim- bilimlendiriw tarawına tiyisli kóplegen nızamlardıń, tiyisli normativ hújjetlerdiń, eń áhmiyetlisi, dúnya jámiyetshiligi tárepinen tán alınǵan Kadrlar tayarlaw milliy programmasınıń jaratılıwına metodologik tiykar retinde xızmet etdi. Bul programmada mektepge shekem hám mektep, orta arnawlı hám kásip-óner hám de joqarı tálimdi úsh basqıshda reformalawdı, bes basqıshlı tálim sistemasın jara tıs názerde tutılǵan edi. Mektepge shekem tálim úzliksiz tálim sistemasınıń dáslepki basqıshı esaplanadı. Onıń tiykarǵı maqseti — bala shaxsınıń hár tárepten rawajlanıwın támiyinlew, qábiletlerin ámelge asıriw, oqıwǵa, turaqlı tálim alıw ushın zárúr bolǵan kónlikpelerdi qáliplestiriw hám mektepte tabıslı oqıw ushın tayarlawdan ibarat. Mektepge shekem tálim shólkemleri balalardıń bilimi hám ámeliy kónlikpelerin qáliplestiriw menen birge, olardı patriotlıq, ǵárezsizlik ideyalarına sadıqlıq, tariyxımız hám bay ruwxıy -bilimlendiriw miyraslarımız hám qádiriyatlarimizga joqarı húrmet ruwxında tálimlashda zárúrli orın tutadı. Mektepge shekem tálim shólkemleri iskerliginiń nızamlı tiykarları «Tálim tuwrısında»gi Nızam Kadrlar tayarlaw milliy programması (2020 y.), «Mektepge shekem tálim tuwrısında»gi Konsepsiya (2008, 2011),”vazirlar Mákemesiniń 2017 jıl 19 iyuldagi 528-san sheshimine Mámleket mektepge shekem tálim shólkemi tuwrısında NIZOM.” “Mámleketlik emes mektepge shekem tálim shólkemi tuwrısında NIZOM.” «Dáslepki qádem»programması (2018) hám basqa normativ- huqıqıy hújjetlerde belgilep berilgen. Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Sh. M. Mirziyoev 7 fevral 2017 jıl kúni “Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyası tuwrısında”gi PF-4947 sanlı pármannida “Social tarawdı rawajlandırıw” dep atalǵan tórtinshi jónelis xalıq bandligini asırıw, puqaralardı social qorǵaw hám olardıń salamatlıǵın saqlaw, jol-transport, injenerlik-kommunikaciya hám de social infratuzilmani rawajlandırıw hám modernizaciyalaw, xalıqtı elektr energiya, gaz menen támiyinlewdi jaqsılaw, xalıqtıń mútáj qatlamlarına kórsetiletuǵın social járdem sapasın asırıw, hayal-qızlardıń sociallıq-siyasiy turmıs daǵı mártebein asırıw, den sawlıqtı saqlaw salasın reformalaw, mektepge shekem tálim shólkemleriniń qolaylıgini támiyinlew, ulıwma orta bilim beriw, orta arnawlı hám joqarı tálim sapasın jaqsılaw hám de olardı rawajlandırıw ilajların ámelge asırıwdı názerde tutadı. Globallasıw sharayatında ayriqsha social institut esaplanıwshı mektepge shekem tálim shólkemlerinde de social -pedagogikalıq iskerlikti jolǵa qoyıw zárúrli wazıypa esaplanadı. Sonlıqtan, balalardı mektepge shekem tálim jasından social munasábetlerge maslastırıw túrli unamsız jaǵdaylar júzege keliwiniń aldın alıwda ayriqsha aktuallıq kásip etedi. Tálim sapası máselelerin izertlew metodologiyasi úsh qıylı analiz dárejesin: izertlewdiń umummetodologik, menshikli metodologik hám anıq metodikaların óz ishine aladı. Metodologiya, metodika hám izertlew processleri ortasındaǵı ayırmashılıq ob'ektiv túrde payda bolǵan qurallar sistemasın sáwlelendiredi. Bunda gáp shınlıqtı úyreniw hám ob'ektke jaqınlasıwdıń túrli dárejelerinde, yaǵnıy joqarı (onıń barlıq óz-ara baylanıslarındaǵı processni qamtıp alıwshı ), orta (bul sistemanıń málim bir tariyxıy sharayatlarda islewin qamtıp alıwshı ) hám tájiriybe-sınaq dárejelerinde analiz qılıw usılların shegaralaw haqqında baradı. Umummetodologik dáreje úyrenilip atırǵan mashqalaǵa ulıwma social - filosofiyalıq jantasıw bolıp, ol izertlew ob'ektin hám predmetin, onıń barlıq tárepleri, baylanısları hám quralların hár tárepleme úyreniwdi talap etedi. Dialektik metod predmetti rawajlanıwda, háreketde hám ózgeriwde úyrenilishini názerde tutadı. Úyrenilip atırǵan processler hám hádiyselerdi biliwge bunday jantasıw úyrenilip atırǵan sistema, hádiyse yamasa processtiń qarar tabıw hám rawajlanıw nizamlıqların ashıw hám de olardı reformalaw ilajların tiykarlash imkaniyatın beredi. Dialektik metod tálim sapasın ulıwma mámleketlik, jámiyetlik hám shaxs kózqarasınan kórip shıǵadı, umumjahon nizamlıqları hám principlerıni itibarǵa aladı, bilimlendiriw tarawı daǵı milliy materiallıq -tariyxıy hám ruwxıy -etikalıq dástúrler hám de qádiriyatlardıń ayriqsha qásiyetlerin esapqa aladı. Bunnan tısqarı, «ta'lim sapası» da ulıwma, da ayırım tárepleri boyınsha turaqlı «taftish» etiletuǵın hám tuwrılap barılatuǵın dinamikalıq hádiyse retinde kórip shıǵıladı. Bunda tálim sapasınıń zárúrli qásiyetlerin birlikte, óz-ara tásirde, óz-ara baylanıslılıqta hám rawajlanıwda analiz qılıw názerde tutıladı. Izertlewdiń menshikli metodologik dárejesi olar tiykarında izertlew etiletuǵın metodologik principler jıyındısınan ibarat. Bular sistemalı -strukturalıq analiz, kompleks, programmalıq -maqsetli, jeke-iskerlikli jantasıwlar, teoriya hám ámeliyat, ań hám iskerlik birligi principlerı hám basqalar bolıp tabıladı. Sistemalı -strukturalıq analiz daslep XvIII asirde jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq sisteması mısalında islep shıǵılǵan. Sonda tayın metodologiya islep shıǵılmaǵan edi, biraq ol pútin úyreniwde sistemalı -strukturalıq analiz múmkinshilikleri hám kelesheklerin kórsetdi. Keyinirek social -filosofiyalıq, psixologiyalıq hám pedagogikalıq mashqalalardi islep shıǵıwda bul princip barǵan sayın keń qollanılıp atır. Tálimdi sistema retinde jámiyet strukturasınan bóleklengen halda kóriw imkaniyatın beretuǵın kriterya onıń anıq maqsetke jóneltirilganligi bolıp tabıladı. Sistemalı jantasıwda názerde tutılǵan maqsetli analiz tálimdi sociallıq- ekonomikalıq, demografik, siyasiy hám basqa processler menen baylanısları kózqarasınan kórip shıǵıw imkaniyatın beredi. Tálimdiń hár bir strukturalıq bólegi de áne sol baylanıstıń arnawlı bir tárepin sáwlelendirgen halda, anıq baǵdardaǵı maqsetke iye. Mısalı, tálim sapası, tálim sistemasınıń strukturalıq -mazmunli bólegi retinde mámleket, jámiyet, shaxstıń (social -shaxs buyırtpası ) maqsetli kórsetpeleri hám qádiriyatlar menen baylanıslı baǵdarları, pán, texnika, mádeniyat, texnologiyalardıń rawajlanıw dárejesi, sonıń menen birge sistemanıń tiyisli tárzde kadrlar hám de resurslar támiyinleniwi menen belgilenedi. Social sistemanı úyreniwde «hamma zat hámme zattan ibarat» principi maqul túsetuǵın bolıp tabıladı. Quramalı sistemanıń strukturalıq elementlerge bóliniwi social hádiyseler hám processlerdi izertlewdiń eń tuwrı usılı bolıp tabıladı. Sistemalı — strukturalıq analizdiń qollanılıwı tómendegilerdi názerde tutadı. 1. Tálim sapasın óz-ara tásirde bolǵan strukturalıq bólimlerden shólkemlesken pútin másele retinde kórip shıǵıw. Sol sebepten, tálim sapası arnawlı bir baylanıslılıqta hám ierarxiyada bolǵan qatar strukturalıq bólimlerdi birlestiruvchi pútin sistema retinde analiz etiledi. 2. Tálim sapasın úyreniwde tiykarǵı itibar strukturalıq bólimlerdiń óz-ara hám ortalıq menen tásirine qaratıladı. Bunda tálim sapası strukturalıq bólimleriniń funksional ierarxiyasini hám olardıń baǵınıwın anıqlaw zárúr. Tek áne sol óz-ara tásir tiykarındaǵana anaǵurlım joqarı dárejedegi sheshiwshi strukturalıq bólimler jáne de jetilisken tálim sapasınıń qáliplestirilishini támiyinleydi. Tálim sapasınıń sırtqı faktorlar menen óz-ara tásirin úyreniw, oǵan tásir etiwshi shárt-shárayatlardı anıqlaw hám de sáwlelendirilayotganning sáwlelendirilgani ushın áhmiyetin hár tárepleme hám tereń ashıp barıw imkaniyatın beredi. 3. Tálim sapasın dinamikalıq jaǵday retinde kórip shıǵıw. Ol da formaan, da mazmunan hám sońı (kutilayotgan, maqsetli hám haqıyqıy ) nátiyjege qaray turaqlı ózgerip turadı. Bul jaǵdaylardı keltirip shıǵarıwshı sebeplerdi anıqlaw tálim sapasın rawajlandırıw procesin nátiyjeli basqarıw imkaniyatın beredi. Tálim sapası hám oǵan tásir kórsetiwshi shárt-shárayatlardıń tiykarǵı xarakteristikaların izertlew rawajlanıw keleshekleri haqqında oylaw imkaniyatın beredi. Bunday jantasıwda onı ózgertiw processinde tálim sapası quramı hám mazmunı daǵı ózgerislerdi úyreniw imkaniyatın jaratadı. Tálim sistemasına ob'ektiv túrde tán bolǵan integral sapa — inersiyalılıq — tálim hám kásip-óner programmalarınıń tiyisli strukturalıq bólimlerin jetilistiriwge tiyisli dárejede prognozlashtirib jantasıw zárúr ekenligin ańǵarıwda, olardıń anıq ózlestirilishini támiyinlewde, sonıń menen birge, tiyisli pedagogikalıq sistemaǵa sińirilgen ilimiy bilimlerdiń boljawlı baǵdarı sharayatında esapqa alınıwı múmkin. Naǵız ózi sebepten da, úzliksiz tálim hám pedagogika páni salasında social, ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq, materiallıq -tariyxıy, etnopsixologik hám basqa túrdegi prognoz qılıw nátiyjelerin májburiy tártipte integraciyalawdı názerde tutatuǵın úzliksiz tálimdiń pútin sistemasın rawajlandırıwdı prognozlawǵa sistemalı jantasıw aktual áhmiyetke iye boladı. Bilimlendiriw tarawında prognozlaw hám keleshekti gózlep joybarlaw máselelerin eń zárúrli máseleler qatarına qosıp atırǵan belgili ilimpazlar, pedagoglar hám tálim shólkemlestiriwshileriniń kópshilik jumıslarında bul ideya qatań aytıp o'tilmoqda. Biraq wazıypa bilimlendiriw tarawı daǵı prognoz izertlewlerdiń zárúr ekenligin ańlap jetiwden respublikada tálim sistemasın rawajlandırıw ushın ámelde anıq kórsetilgen social buyırtpanı ámelge asırıw imkaniyatın beretuǵın izertlewlerdiń ózine ótiwden ibarat esaplanadi. Bunda tálim-pedagogikalıq prognoz menen baylanıslı jumıslarda keleshekte tálim ekonomikasınıń prognozlı máselelerine, mısalı, perspektivalı muǵdarlıq parametrler, yaǵnıy pedagogikalıq kadrlarǵa, maman jumısshılar hám qánigelerge bolǵan mútajlikti anıqlawǵa, hár qıylı daǵı tálim shólkemleriniń tiyisli muǵdarı hám qánigelikin boljawǵa, olardı aqılǵa say jaylastırıwǵa, ilimiy-pedagogikalıq izertlewler temasın perspektivalı joybarlawǵa, tálim sistemasınıń sociallıq-ekonomikalıq natiyjeliligin anıqlawtirishga úlken itibar beriledi. Atap aytqanda, úzliksiz tálimdiń túrli dárejeler degi maqsetlerin, tálim sapasın, onıń mazmunın, usılları, oqıw -tálimlik iskerlik quralları hám shólkemlestirilgen formaların prognozlı tiykarlash menen baylanıslı pedagogikalıq hám didaktik máseleler eli jetkiliklishe islep chiqilmayapti. Úzliksiz tálim sistemasın rawajlandırıwdı boljawdıń tiykarǵı metodologik hám teoriyalıq máselelerine tiyisli temalar sheńberi júdá keng bolıp tabıladı. Áwele, pedagogikalıq prognozlawdıń real ilimiy mártebein hám de bilimlerdiń bul tarmaǵı óz ishine alatuǵın sol pán salasın anıqlaw, pedagogikalıq prognozlaw múmkin bolǵan ob'ektlerdi hám tiykarǵı jónelislerdi kórsetiw zárúr. Sonnan keyin, prognozlaw ob'ektleri hám konkret shárt-shárayatlardıń ayriqsha ózgeshelikin esapqa alǵan halda, bilimlendiriw tarawında kesellikti anıqlawlı izertlewlerdi shólkemlestiriwge salıstırǵanda jantasıwlardı belgileytuǵın metodologik principler sistemasın tiykarlash kerek. Bunda prognozlaw xarakteristikaındaǵı isenimli informaciya alıwdı jáne onıń tuwrılıǵın támiyinleytuǵın arnawlı bir izertlew usılların analiz qılıw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Búgingi kúnde pedagogikalıq prognozlaw teoriyası hám ámeliyatınıń dáslepki basqıshında Ózbekstanda úzliksiz tálim sistemasın rawajlandırıwǵa tiyisli túrli prognoz joybarlardı kórip shıǵıw emes (negizinde, olardı alıw processleri bayanlainmagan halda buǵan urınıslar bolǵan ), bálki soǵan uqsas joybarlardı tastıyıqlanganlik dárejesin asırıw quralları hám usılların izlew zárúrli orın tutadı. Sol sebepli birden-bir pedagogika páni pedagogikalıq prognozlaw sheńberinde jańa jónelisti, yaǵnıy barlıq buwınlarda úzliksiz tálimdiń pútin, quramalı hám dinamikalıq sistemasın rawajlandırıw bólek áhmiyetke iye bolıp atır. Boljawlı izertlewlerdiń birinshi náwbettegi wazıypaların sheshiwge hám, usınıń menen birge, áne sonday izertlewlerdi natiyjelilew ótkeriw ushın arnawlı bir metodologik jónelislerdi belgilep alıwǵa dıqqat qoyıwdı qaratıw imkaniyatın beretuǵın ulıwmalastırılǵan, tártipke salınǵan ob'ektlerdi anıqlaw zárúrli. Qadaǵalaw soraw hám tapsırmalar : 1. Tálim sistemasında keleshek ne? 2. Keleshek joba nesi menen parıq etedi? 3. Metodologik izertlewlerin ótkeriw ushın neler kerek boladı? 4. «Metodologiya» túsinigi mánisin ashıp beriń. 5. Joqarı maǵlıwmatlı qánigelerden nátiyjeli paydalanıw ushın ne kerek? 6. Tálim sistemasında qanday usılların bilesiz? 7. Tálim sisteması túsinigi mánisin ashıp beriń? Paydalanılǵan ádebiyatlar : 1. 6. Mirziyoyev Sh. M. “Nızam ústinligi hám insan máplerin támiyinlew - jurt rawajlanıwı hám xalıq párawanlıǵı girewi” temasındaǵı Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası qabıl etilgeniniń 24 jıllıǵına arnalǵan saltanatli máresimdegi lekciyası.- T.: “Ózbekstan”, 2017.- 48 b. 2. 7. Sh. M. Mirziyoyev Sın kózqarastan analiz, qatań tártip-ıntızam hám jeke juwapkerlik - hár bir baslıq iskerliginiń kúndelik qaǵıydası bolıwı kerek.-T.: “Ózbekstan”.- 2017.- 102 b. 3. 8. Sh. M. Mirziyoyev Ullı keleshegimizni márt hám ullı halqimiz menen birge quramız.- T.: “Ózbekstan”, 2017.- 488 b. 4. Karimov I. A. Bárkámal áwlad -Ózbekstan rawajlanıwınıń hasası. Tashkent, Shıǵıs, 1997. 5. Karimov I. A. Ózbekstan XXI asrga intilmoqda. Tashkent, Ózbekstan, 1999. 6. Normativnie dokumenti po reformirovaniyu sistemi visshego obrazovaniya Respubliki Uzbekistan. Chast. I i II. Tashkent, 1998. 7. Peregudov L. v., Saidov M. X. Menejment i ekonomika visshego obrazovaniya. Tashkent, Finans, 2001. 8. Peregudov L. v., Saidov M. X. Joqarı tálim menejmenti hám ekonomikası. Tashkent, Finans, 2002.