Tálim sisteması hám onı basqarıw metodologiyası
Reje:
1. Tálim sistemaları hám tálim sıpatın izertlewdıń metodologiyalıq tiykarları
2..Tálim sistemalı analiz hám modellestiriw obiekti sıpatında.
3. Tálim sıpatın basqarıwdı ilimiy biliw hám ámeliyat tarawı sıpatında.
4. Sistemalı tálimniń quramlıq analizi.
Tayansh túsinikler: Tálim sisteması, tálim sapası, modellestiriw, ilimiy biliw
metodologiya.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındayoq kadrlar tayarlawdıń zamanagóy birden-bir
sistemasın jaratıw ideyasın ilgeri surildi: «Tálim beriwiń, ruwxıy, etikalıq hám
kásip ilmiy tájriybesi boyınsha tálimlewdiń ulıwma jańa sisteması islep shıǵilıwı
zárúr. Sapa tárepinen pútkilley jańa oqıw programmaları jaratılıwı dárkar», dep
aytıp ótken edi. Mámleketimiz basshısınıń bul pikirleri keyinirek tálim-
bilimlendiriw tarawına tiyisli kóplegen nızamlardıń, tiyisli normativ hújjetlerdiń,
eń áhmiyetlisi, dúnya jámiyetshiligi tárepinen tán alınǵan Kadrlar tayarlaw milliy
programmasınıń jaratılıwına metodologik tiykar retinde xızmet etdi. Bul
programmada mektepge shekem hám mektep, orta arnawlı hám kásip-óner hám de
joqarı tálimdi úsh basqıshda reformalawdı, bes basqıshlı tálim sistemasın jara tıs
názerde tutılǵan edi. Mektepge shekem tálim úzliksiz tálim sistemasınıń dáslepki
basqıshı esaplanadı. Onıń tiykarǵı maqseti — bala shaxsınıń hár tárepten
rawajlanıwın támiyinlew, qábiletlerin ámelge asıriw, oqıwǵa, turaqlı tálim alıw
ushın zárúr bolǵan kónlikpelerdi qáliplestiriw hám mektepte tabıslı oqıw ushın
tayarlawdan ibarat. Mektepge shekem tálim shólkemleri balalardıń bilimi hám
ámeliy kónlikpelerin qáliplestiriw menen birge, olardı patriotlıq, ǵárezsizlik
ideyalarına sadıqlıq, tariyxımız hám bay ruwxıy -bilimlendiriw miyraslarımız hám
qádiriyatlarimizga joqarı húrmet ruwxında tálimlashda zárúrli orın tutadı.
Mektepge shekem tálim shólkemleri iskerliginiń nızamlı tiykarları «Tálim
tuwrısında»gi Nızam Kadrlar tayarlaw milliy programması (2020 y.), «Mektepge
shekem tálim tuwrısında»gi Konsepsiya (2008, 2011),”vazirlar Mákemesiniń 2017
jıl 19 iyuldagi 528-san sheshimine Mámleket mektepge shekem tálim shólkemi
tuwrısında NIZOM.” “Mámleketlik emes mektepge shekem tálim shólkemi
tuwrısında NIZOM.” «Dáslepki qádem»programması (2018) hám basqa normativ-
huqıqıy hújjetlerde belgilep berilgen.
Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Sh. M. Mirziyoev 7 fevral 2017 jıl kúni
“Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyası
tuwrısında”gi PF-4947 sanlı pármannida “Social tarawdı rawajlandırıw” dep
atalǵan tórtinshi jónelis xalıq bandligini asırıw, puqaralardı social qorǵaw hám
olardıń salamatlıǵın saqlaw, jol-transport, injenerlik-kommunikaciya hám de social
infratuzilmani rawajlandırıw hám modernizaciyalaw, xalıqtı elektr energiya, gaz
menen támiyinlewdi jaqsılaw, xalıqtıń mútáj qatlamlarına kórsetiletuǵın social
járdem
sapasın asırıw, hayal-qızlardıń sociallıq-siyasiy turmıs daǵı mártebein asırıw, den
sawlıqtı saqlaw salasın reformalaw, mektepge shekem tálim shólkemleriniń
qolaylıgini támiyinlew, ulıwma orta bilim beriw, orta arnawlı hám joqarı tálim
sapasın jaqsılaw hám de olardı rawajlandırıw ilajların ámelge asırıwdı názerde
tutadı.
Globallasıw sharayatında ayriqsha social institut esaplanıwshı mektepge shekem
tálim shólkemlerinde de social -pedagogikalıq iskerlikti jolǵa qoyıw zárúrli
wazıypa esaplanadı. Sonlıqtan, balalardı mektepge shekem tálim jasından social
munasábetlerge maslastırıw túrli unamsız jaǵdaylar júzege keliwiniń aldın alıwda
ayriqsha aktuallıq kásip etedi.
Tálim sapası máselelerin izertlew metodologiyasi úsh qıylı analiz dárejesin:
izertlewdiń umummetodologik, menshikli metodologik hám anıq metodikaların óz
ishine aladı.
Metodologiya, metodika hám izertlew processleri ortasındaǵı ayırmashılıq
ob'ektiv túrde payda bolǵan qurallar sistemasın sáwlelendiredi. Bunda gáp shınlıqtı
úyreniw hám ob'ektke jaqınlasıwdıń túrli dárejelerinde, yaǵnıy joqarı (onıń barlıq
óz-ara baylanıslarındaǵı processni qamtıp alıwshı ), orta (bul sistemanıń málim bir
tariyxıy sharayatlarda islewin qamtıp alıwshı ) hám tájiriybe-sınaq dárejelerinde
analiz qılıw usılların shegaralaw haqqında baradı.
Umummetodologik dáreje úyrenilip atırǵan mashqalaǵa ulıwma social -
filosofiyalıq jantasıw bolıp, ol izertlew ob'ektin hám predmetin, onıń barlıq
tárepleri, baylanısları hám quralların hár tárepleme úyreniwdi talap etedi.
Dialektik metod predmetti rawajlanıwda, háreketde hám ózgeriwde úyrenilishini
názerde tutadı. Úyrenilip atırǵan processler hám hádiyselerdi biliwge bunday
jantasıw úyrenilip atırǵan sistema, hádiyse yamasa processtiń qarar tabıw hám
rawajlanıw nizamlıqların ashıw hám de olardı reformalaw ilajların tiykarlash
imkaniyatın beredi.
Dialektik metod tálim sapasın ulıwma mámleketlik, jámiyetlik hám shaxs
kózqarasınan kórip shıǵadı, umumjahon nizamlıqları hám principlerıni itibarǵa
aladı, bilimlendiriw tarawı daǵı milliy materiallıq -tariyxıy hám ruwxıy -etikalıq
dástúrler hám de qádiriyatlardıń ayriqsha qásiyetlerin esapqa aladı. Bunnan tısqarı,
«ta'lim sapası» da ulıwma, da ayırım tárepleri boyınsha turaqlı «taftish» etiletuǵın
hám tuwrılap barılatuǵın dinamikalıq hádiyse retinde kórip shıǵıladı. Bunda tálim
sapasınıń zárúrli qásiyetlerin birlikte, óz-ara tásirde, óz-ara baylanıslılıqta hám
rawajlanıwda analiz qılıw názerde tutıladı.
Izertlewdiń menshikli metodologik dárejesi olar tiykarında izertlew etiletuǵın
metodologik principler jıyındısınan ibarat. Bular sistemalı -strukturalıq analiz,
kompleks, programmalıq -maqsetli, jeke-iskerlikli jantasıwlar, teoriya hám
ámeliyat, ań hám iskerlik birligi principlerı hám basqalar bolıp tabıladı.
Sistemalı -strukturalıq analiz daslep XvIII asirde jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq
sisteması mısalında islep shıǵılǵan. Sonda tayın metodologiya islep shıǵılmaǵan
edi, biraq ol pútin úyreniwde sistemalı -strukturalıq analiz múmkinshilikleri hám
kelesheklerin kórsetdi. Keyinirek social -filosofiyalıq, psixologiyalıq hám
pedagogikalıq mashqalalardi islep shıǵıwda bul princip barǵan sayın keń qollanılıp
atır.
Tálimdi sistema retinde jámiyet strukturasınan bóleklengen halda kóriw
imkaniyatın beretuǵın kriterya onıń anıq maqsetke jóneltirilganligi bolıp tabıladı.
Sistemalı jantasıwda názerde tutılǵan maqsetli analiz tálimdi sociallıq-
ekonomikalıq, demografik, siyasiy hám basqa processler menen baylanısları
kózqarasınan kórip shıǵıw imkaniyatın beredi. Tálimdiń hár bir strukturalıq bólegi
de áne sol baylanıstıń arnawlı bir tárepin sáwlelendirgen halda, anıq baǵdardaǵı
maqsetke iye. Mısalı, tálim sapası, tálim sistemasınıń strukturalıq -mazmunli
bólegi retinde mámleket, jámiyet, shaxstıń (social -shaxs buyırtpası ) maqsetli
kórsetpeleri hám qádiriyatlar menen baylanıslı baǵdarları, pán, texnika, mádeniyat,
texnologiyalardıń rawajlanıw dárejesi, sonıń menen birge sistemanıń tiyisli tárzde
kadrlar hám de resurslar támiyinleniwi menen belgilenedi.
Social sistemanı úyreniwde «hamma zat hámme zattan ibarat» principi maqul
túsetuǵın bolıp tabıladı. Quramalı sistemanıń strukturalıq elementlerge bóliniwi
social hádiyseler hám processlerdi izertlewdiń eń tuwrı usılı bolıp tabıladı.
Sistemalı — strukturalıq analizdiń qollanılıwı tómendegilerdi názerde tutadı.
1. Tálim sapasın óz-ara tásirde bolǵan strukturalıq bólimlerden shólkemlesken
pútin másele retinde kórip shıǵıw. Sol sebepten, tálim sapası arnawlı bir
baylanıslılıqta hám ierarxiyada bolǵan qatar strukturalıq bólimlerdi birlestiruvchi
pútin sistema retinde analiz etiledi.
2. Tálim sapasın úyreniwde tiykarǵı itibar strukturalıq bólimlerdiń óz-ara hám
ortalıq menen tásirine qaratıladı. Bunda tálim sapası strukturalıq bólimleriniń
funksional ierarxiyasini hám olardıń baǵınıwın anıqlaw zárúr. Tek áne sol óz-ara
tásir tiykarındaǵana anaǵurlım joqarı dárejedegi sheshiwshi strukturalıq bólimler
jáne de jetilisken tálim sapasınıń qáliplestirilishini támiyinleydi. Tálim sapasınıń
sırtqı faktorlar menen óz-ara tásirin úyreniw, oǵan tásir etiwshi shárt-shárayatlardı
anıqlaw hám de sáwlelendirilayotganning sáwlelendirilgani ushın áhmiyetin hár
tárepleme hám tereń ashıp barıw imkaniyatın beredi.
3. Tálim sapasın dinamikalıq jaǵday retinde kórip shıǵıw. Ol da formaan, da
mazmunan hám sońı (kutilayotgan, maqsetli hám haqıyqıy ) nátiyjege qaray turaqlı
ózgerip turadı. Bul jaǵdaylardı keltirip shıǵarıwshı sebeplerdi anıqlaw tálim
sapasın rawajlandırıw procesin nátiyjeli basqarıw imkaniyatın beredi.
Tálim sapası hám oǵan tásir kórsetiwshi shárt-shárayatlardıń tiykarǵı
xarakteristikaların izertlew rawajlanıw keleshekleri haqqında oylaw imkaniyatın
beredi. Bunday jantasıwda onı ózgertiw processinde tálim sapası quramı hám
mazmunı daǵı ózgerislerdi úyreniw imkaniyatın jaratadı.
Tálim sistemasına ob'ektiv túrde tán bolǵan integral sapa — inersiyalılıq — tálim
hám kásip-óner programmalarınıń tiyisli strukturalıq bólimlerin jetilistiriwge tiyisli
dárejede prognozlashtirib jantasıw zárúr ekenligin ańǵarıwda, olardıń anıq
ózlestirilishini támiyinlewde, sonıń menen birge, tiyisli pedagogikalıq sistemaǵa
sińirilgen ilimiy bilimlerdiń boljawlı baǵdarı sharayatında esapqa alınıwı múmkin.
Naǵız ózi sebepten da, úzliksiz tálim hám pedagogika páni salasında social,
ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq, materiallıq -tariyxıy, etnopsixologik hám basqa
túrdegi prognoz qılıw nátiyjelerin májburiy tártipte integraciyalawdı názerde
tutatuǵın úzliksiz tálimdiń pútin sistemasın rawajlandırıwdı prognozlawǵa
sistemalı jantasıw aktual áhmiyetke iye boladı.
Bilimlendiriw tarawında prognozlaw hám keleshekti gózlep joybarlaw máselelerin
eń zárúrli máseleler qatarına qosıp atırǵan belgili ilimpazlar, pedagoglar hám tálim
shólkemlestiriwshileriniń kópshilik jumıslarında bul ideya qatań aytıp o'tilmoqda.
Biraq wazıypa bilimlendiriw tarawı daǵı prognoz izertlewlerdiń zárúr ekenligin
ańlap jetiwden respublikada tálim sistemasın rawajlandırıw ushın ámelde anıq
kórsetilgen social buyırtpanı ámelge asırıw imkaniyatın beretuǵın izertlewlerdiń
ózine ótiwden ibarat esaplanadi. Bunda tálim-pedagogikalıq prognoz menen
baylanıslı jumıslarda keleshekte tálim ekonomikasınıń prognozlı máselelerine,
mısalı, perspektivalı muǵdarlıq parametrler, yaǵnıy pedagogikalıq kadrlarǵa,
