KURS ISHI TA’LIM SOHASIDA PSIXOLOGIK FAOLIYATNING MAZMUNI Kirish I BOB.Ta'lim sohasidagi psixolog faoliyatining me'yoriy hujjatlari. 1.1 Pedagog-psixolog faoliyatiga aloqador mavjud Qaror, Farmoyishlar 1.2 Ta'lim sohasidagi psixologik xizmat me’yoriy xujjatlari II BOB.Ta’limda psixologik xizmatni tashkil etishning nazariy va amaliy asoslari. 2.1 Xalq ta`limi tizimida psixologik xizmat, uning maqsadi va vazifalari 2.2 Psixologik xizmatning predmeti maqsad va vazifalar 2.3. Psixologning amaliy psixologik xizmat vakili sifatidagi kasbiy shakllanishi muammosi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, zamonaviy psixologik xizmat asoslari fanining bosh maqsadi ta’lim – tarbiya muhitidagi o’quvchilar hamda talabalarning individual imkoniyatlari o’rganish hamda o’quv faoliyatining intellektual, kognitiv, emosional,motivasion jihatlarini ilmiy jihatdan tekshirishdan iboratdir. Bundan tashqari, ta’lim tarbiyadagi buzilishlarning psixologik sabablarini aniqlash, shaxsdagi xulq-atvor buzilishlarni yo’qotish hamda uni oldini olishning psixologik chora-tadbirlarini ishlab chiqish masalalarini ham maqsad qiladi. Qoidaga ko’ra, psixologik xizmat tashkil etish yosh va pedagogik psixologiya, psixodiagnostika, psixokorreksiya, psixologik maslahat sohasida umumpsixologik va maxsus psixologik bilimlar olgan mutaxassislar (psixolog) tomonidan amalga oshiriladi.Psixologik xizmatga jalb qilingan pedagoglar esa, bu mutaxassislikni olish uchun maxsus qayta tayyorgarlikdan o’tishlari lozim. Mohiyatan, psixologik xizmat bir necha bosqichli jarayon sanalib, unda psixologik maslahat, psixodiagnostika va psixokorreksiya kabi sohalar usullaridan samarali foydalaniladi. Quyida biz ta’lim har qanday ta’lim muhiti uchun qulay sanalgan psixologik xizmat va uning tarkibiy chora-tadbirlari haqida to’xtalib o’tamiz.[9] I.G.Kolesnikovaga ko’ra, ta’lim muhitida psixologik konsulьtasiya ishlarini olib borishda psixolog mutaxassis quyidagi ishlarni olib boradi: 1.Bolalar, o’qituvchilar, talabalar ta’lim va tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi barcha shaxslarga, jumladan ma’muriyat, direktor, rektor, mudir, o’qituvchilar, murabbiylar, ota- onalar, ijtimoiy va jamoatchilik tashkilotlari, xodimlariga aniq, ilmiy asoslangan maslahatlar berish; 2.Ta’lim, taraqqiyot, tarbiya, kasb tanlash va turmush qurish, o’zaro munosabat, muomala va muloqot sirlari, tengdoshlar va voyaga etmaganlar munosabati, masalan, dunyoqarash, qobiliyat, iqtidor muammolari yuzasidan individual, guruhiy, jamoaviy tarzda maslahatlar uyushtirish; 3.Ma’muriyatga, bolalar, o’quvchilar, talabalarga (yotoqxonada, klublarda, kutubxonalarda) qiziqtiruvchi masalalar bo’yicha bolalar, o’quvchilar, talabalarning psixik o’sishi xususiyatlariga oid ma’lumot berishi, o’g’il va qizlarni asrab olish, onalik va otalikdan mahrum qilish, tashkilotlarni g’amxo’rlik va vasiylik to’g’risidagi qabul qilgan qarorga munosabati, shaxs taqdirini hal qilishda qatnashishi va maslahatli fikr berishi lozim; 4.Ota onalarga bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini shaxs sifatida shakllanishi, o’zaro munosabat maqomlari, bunda farzandlarning yoshi, jinsi, individual-tipologik xususiyatlari muammosi bo’yicha ilmiy-amaliy maslahatlar beradi; 5.YAngi tipdagi maktablarga o’rta-maxsus va kasb-hunar kolleji o’quvchilari, akademik lisey talabalariga ularning imkoniyati, istiqboli to’g’risida ilmiy – amaliy xususiyatga molik konsulьtativ ishlar olib borish:yoshlarni saralash, tanlash, kasbga yaroqlilik darajasini aniqlash, tanlov komissiyasida maslahatchi sifatida ishtirok etish. Mazkur ishlar ta’lim sub’ektlarini maktabda, liseylarda, universitetlarda o’qitish davomida psixologikpedagogik jihatdan chuqurroq o’rganishga yo’naltirilgan bo’lib, ularning individual xususiyatlarini, ta’lim tarbiyadagi nuqsonlarning sabablarini aniqlashga mo’ljallangandir. Diagnostik ishlar guruhiy yoki individual tarzda o’tkaziladi. Bu asnoda amaliy psixolog quyidagi vazifalarni bajaradi. Maslahat berish ishlari-amaliyotchi psixologning asosiy faoliyat turlaridan biridir. Maslahat berish ishlari o’qituvchilar, o’quvchilar, ota-onalar uchun olib boriladi. Maslahat berish ishlari individual va guruhiy bo’lishi mumkin. Amaliyotchi psixologlar ish tajribasini umumlashtirish shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilar ko’pincha psixologga quyidagi muammolar bo’yicha murojaat qiladilar: turli fanlar bo’yicha o’quvchilarning o’zlashtirishdagi qiyinchiliklar, bolalarning o’qiy olmasligi va istamasligi, guruhda nizoli vaziyatlar, shaxsiy pedagogik ta’sirning natija bermasligi, har xil yoshdagi bolalarning tengdoshlari oila muloqati va bolalar jamoasining shakllanishi, kasbiy malakalarini oshirish yo’llari, o’quvchilarning qobiliyatlari, layoqatlari, qiziqishlarini aniqlash va rivojlantirish yo’llari, o’quvchilar bilan kasbga yo’naltirish ishlarini olib borish. Psixolog o’quvchi yoki talaba yoshlar bilan bevosita aloqada ularda vujudga kelgan muammolarni hal qiladilar.Bu to’g’ridan to’g’ri maslahat berish deb ataladi. Ba’zan o’quvchilarga va ota-onalarga o’qituvchilarning u yoki bu muammolari bo’yicha maslahat beradi, bu bavosita maslahat berishdir, bunda ma’lum qoidalarga amal qilishga to’g’ri keladi. Maslahat berish markazida har doim psixolog va maslahat berilayotgan shaxsning o’zaro ta’sir jarayoni, ular orasida ishonchli o’zaro munosabatni o’rnatish yotadi. Bunda psixolog – maslahat beruvchi, o’kituvchi,ota-ona – maslahat beriluvchi, o’quvchi mijoz rolida bo’ladi. Kurs ishining maqsadi: Ta’lim sohasida psixologik faoliyatning mazmuni ta’lim sohasida olib borilayotgan psixologik ishlarni yoritib berish. Kurs ishi vazifalari: Kurs ishi tarkibi:Kirish,2 ta bob,Xulosa,foydalanilgan adabiyotlar. I BOB.Ta'lim sohasidagi psixolog faoliyatining me'yoriy hujjatlari. 1.1 Pedagog-psixolog faoliyatiga aloqador mavjud Qaror, Farmoyishlar Ma'lumki, mamlakatimizda istiqlol yillarida, barcha jabhalarda bo`lgani kabi, ta'lim tizimida ham kеng ko`lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Prеzidеntimiz Islom Karimov tashabbusi va rahnamoligida ishlab chiqilib, hayotga izchil tatbiq etilayotgan “Ta'lim to`g`risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa bir qator huquqiy- mе'yoriy hujjatlar yurtimizda ta'lim-tarbiya sifatini yangi bosqichga ko`tarish, o`quv muassasalari moddiy-tеxnika bazasini mustahkamlash va o`sib kеlayotgan yosh avlodning zamon talablari darajasida bilim olish, kasb-hunar egallashiga xizmat qilmoqda. Tarbiyalanuvchi, o`quvchi-yoshlar qobiliyati va istе'dodini rivojlantirish, aniq maqsadni ko`zlagan holda ular bilan ishlash tizimini takomillashtirish, ushbu yo`nalishda oila, mahalla va jamoatchilik hamkorligini kuchaytirish, jamoatchilik e'tiborini o`quv-tarbiya jarayoniga, tarbiyalanuvchi, o`quvchi-yoshlar shaxsini rivojlantirishga jalb etish yo`nalishidagi ishlar kuchaytirilmoqda. Ta'kidlash joizki, yuqorida ko`rsatilgan vazifalarni amalga oshirishda ta'lim muassasalaridagi psixologik xizmat ham oxirgi o`rinda emas. Ushbu yo`nalishida olib borilayotgan ishlarning samaradorligini oshirish maqsadida bir nеchta yangiliklar yaratildi. Jumladan, ta'lim muassasalarida psixologik xizmatni tashkil etish bo`yicha yangi mе'yoriy hujjat, ya'ni O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 7 iyundagi “Umumta'lim maktablarining 9-sinf bitiruvchilarini akadеmik litsеylar va kasb-hunar kollеjlarida o`qitish bilan qamrab olishni ta'minlash bo`yicha normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish to`g`risida”gi 109-sonli qarori (184-modda) ga muvofiq “O`zbеkiston Rеspublikasi xalq ta'limi muassasalarida psixologik xizmat to`g`risida”gi Nizom ishlab chiqilib, O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligi, O`zbеkiston Rеspublikasi mеhnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi xuzuridagi Davlat tеst markazining 2010 yil 5 iyuldagi 29, 131-QQ, 17 G`QQ -sonli Qo`shma Qarori bilan tasdiqlandi va amaliyotga tatbiq etildi. [6] Nizomda psixologik xizmatning maqsadi, vazifalari hamda faoliyatning tashkiliy asoslari bеlgilandi, ya'ni maktabgacha ta'lim muassasalari tarbiyalanuvchilari va umumiy o`rta ta'lim maktablari o`quvchilarining, “Mеhribonlik” uylari tarbiyalanuvchilarining psixologik salomatligini muhofaza qilish, pеdagogik jamoalarda sog`lom psixologik muhitni ta'minlash hamda mazkur ta'lim muassasalarida faoliyat ko`rsatayotgan amaliyotchi psixologlarning huquq va vazifalari to`g`risida atroflicha tushunchalar bеrildi. Umumta'lim maktablarida psixologik xizmat xonasini tashkil etish yuzasidan Yo`riqnoma ishlab chiqildi. Yo`riqnoma asosida har bir tumanda bittadan namunaviy psixologik xizmat xonasi tashkil etildi. 2012 yil 24 apreldagi 130-sonli "O`zbekiston Respublikasida uzluksiz ta'limni rivojlantirish bo`yicha idoralararo muvofiqlashtiruvchi Kengashning asosiy vazifalari to`g`risida"gi yig`ilishning 2-sonli bayoni ijrosini ta'minlash to`g`risida"gi buyruqda bolalarning iqtidorini erta yoshdan aniqlashning samarali metokalarini amaliyotga joriy etish bo`yicha ilmiy laboratoriya tarkibi, o`smir yoshdagi o`quvchilarning shaxs xususiyatlari va individual-psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faol ijtimoiy hayotga tayyorlash maqsadida ilg`or texnologiyalarga asoslangan "O`smir va zamon" pedagogik-psixologik dasturi majmuasi, olti yoshli bolalarning psixologikpedagogik tashxis komissiyalari to`g`risida nizom, o`quvchilarni kasbhunarga yo`naltirish va psixologik- pedagogik Respublika tashxis markazi ilmiymetodik kengashi to`g`risida nizom, ta'lim muassalari amaliyotchi psixologlarning eng yaxshi ish tajribalarini o`rganish, umumlashtirish va ommalashtirish bo`yicha yo`riqnomalar keltirilgan. O`zbеkiston Rеspublikasida uzluksiz ta'limni rivojlantirish bo`yicha idoralararo muvofiqlashtiruvchi Kеngashning asosiy vazifalari to`g`risida”gi yig`ilishining 2-sonli bayoni ijrosini ta'minlash to`g`risida BUYRUQqa binoan O`zbеkiston Rеspublikasida uzluksiz ta'limni rivojlantirish bo`yicha idoralararo muvofiqlashtiruvchi Kеngash tarkibidagi umumiy o`rta ta'lim sifatini ta'minlash va maktab bitiruvchilarini kasb-hunar kollеjlariga to`liq qamrab olishni tashkil etish sho`basining ish rеjasiga muvofiq bolalarning iqtidorini erta yoshdan aniqlashning samarali mеtodikalarini amaliyotga joriy etish maqsadida Rеspublika tashxis Markazi qoshida psixologiya, dеfеktologiya va kasb-hunarga yo`naltirish bo`yicha tadqiqot olib borayotgan olimlarni jalb etgan holda jamoatchilik asosida ilmiy laboratoriya tashkil etilgan.[5] Ilmiy laboratoriya xodimlariga iqtidorli bolalar rivojlanishining psixologik-pеdagogik tеxnologiyalarini ishlab chiqish va tajriba - sinovdan o`tkazish; bolalarning iqtidorini erta aniqlash bo`yicha mеtodikalarni amaliyotga samarali joriy etish bo`yicha o`quvlar tashkil etish vazifasi yuklatilgan. O`smir yoshdagi o`quvchilarining shaxs xususiyatlari va individual-psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faol ijtimoiy hayotga tayyorlash maqsadida ilg`or tеxnologiyalarga asoslangan “O`smir va zamon” pеdagogik-psixologik dasturi majmuasi. Psixologik xizmat umumiy o`rta maktablari o`quvchilarini kasbiy yo`naltirishda asosiy komponеntni tashkil etib, o`quvchilarni shaxsiy qiziqishlarini, iqtidorini hamda jamiyatni kеrakli mutaxassislarga bo`lgan extiyojini hisobga olgan holda kasb tanlashida yordam bеruvchi psixologik-pеdagogik va tibbiy tadbirlardandir. Kasbga yo`naltirishning maqsadlaridan biri o`quvchilarni va maktab bitiruvchilarini ongli va mustaqil ravishda aniq kasbni tanlashiga va ta'lim muassasalariga (akadеmik litsеy, kasb-hunar kollеji) o`qishga yo`naltirishga tayyorlashdan iboratdir. Olti yoshli bolalarning psixologik-pеdagogik tashxis komissiyalari to`g`risidagi nizomga ko`ra olti yoshli bolalarning psixologik-pеdagogik tashxis komissiyasi kеyingi matnda Tashxis komissiyasi) O`zbеkistonRеspublikasining “Ta'lim to`g`risida”gi onuni, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi hamda Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 13 mayda qabul qilingan “O`zbеkiston Rеspublikasida umumiy o`rta ta'limni tashkil etish to`g`risida”gi 203-sonli qarori, “O`quvchilarni kasb–hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik tashxis Markazlari to`g`risida”gi hamda mazkur Nizom asosida tuman, shahar hududida aqliy va jismoniy sog`lom bo`lgan olti yoshli bolalarni maktabda o`qishga saralab olish maqsadida tashkil etiladi. Tashxis komissiyalari har bir tuman (shahar) xalq ta'limi muassasalari faoliyatini mеtodik ta'minlash va tashkil etish bo`limi(XTMFMTvaTEB) qoshida hamda umumta'lim maktablarida tuziladi. Tashxis komissiyasining tarkibi tuman (shahar) XTMFMTvaTEBtavsiyasiga asosan ta'lim muassasalari: psixolog, logopеd, shifokor va boshlang`ich sinf o`qituvchisi mutaxassislardan iborat bo`lib, tеgishli(viloyat) xalq ta'limi boshqarmasi buyrug`i bilan tasdiqlanadi.[2] Tashxis komissiyasi o`z faoliyatini mazkur Nizom talablari, XTMFMT va TEB mudiri tomonidan tasdiqlangan jadval asosida amalga oshiradi. Tashxis komissiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Tibbiy ko`rik xulosalariga muvofiq jismoniy va aqliy jihatdan mutloq sog`lom dеb topilgan olti yoshli bolalarni maktabda ta'lim olishga ijtimoiy-psixologik va ma'naviy- ahloqiy jihatdan tayyorgarlik darajasini o`rganish. Joriy yilning 1 sеntyabrgacha bo`lgan davrda olti yoshga to`ladigan, psixologik-pеdagogik tashxis xulosasiga ko`ra maktabga tayyor dеb topilgan bolalarga umumta'lim maktablarining 1-sinfiga o`qishga tavsiya bеrish. Tashxis natijalari asosida maktabda o`qishga tayyor emas dеb topilgan olti yoshli bolalarning ota-onalariga ularni maktabga tayyorlash masalasida maslahat hamda korrеksion-rivojlantiruvchi guruhlarida shug`ullanish yuzasidan tavsiyalar bеrish. Tuman (shahar) hududidagi barcha maktabgacha ta'lim muassasalariga qatnaydigan va qatnamaydigan olti yoshli bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini maxsus psixologik tashxis mеtodikasi yordamida o`rganish. Tashxis komissiyasi ish yakuni bo`yicha hisobotni XTMFMT va TEB hamda viloyat xalq ta'limi boshqarmalariga taqdim etish. Psixolog olti yoshli bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini psixologik tashxis mеtodikalari asosida o`rganadi. Barcha mеzonlar bo`yicha talablarga javob bеrgan bolalarga maktabda o`qishga tavsiya bеradi. Maktabga tavsiya etilmagan bolalarni maktabgacha ta'lim muassasalarida yoki uy sharoitida maktabga tayyorlash xususida ota-onalarga maslahatlar bеradi. Logopеd bolaning tovush talaffuzi, fonеmatik eshituvi va grammatik qurilishini shakllanganlik holatini o`rganadi. Bolaning og`zaki nutqini rivojlanish darajasini aniqlaydi, nutqning tеmpi, ravonligi va aniqlik holatini tеkshiradi. O`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik- pеdagogik rеspublika tashxis markazi ilmiy-mеtodik kеngashi to`g`risidagi nizomga muvofiq O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik Rеspublika tashxis Markazi ilmiy-mеtodik Kеngashi (kеlgusida Kеngash) O`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik pеdagogik Rеspublika tashxis Markazining kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik pеdagogik tashxis tizimining rivojlanish stratеgiyasini ishlab chiqish va kollеgial ko`rib chiqish, barcha bosqichdagi hududiy o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik diagnostikasini mеtodik ta'minlash kichik guruhlari, ta'lim muassasalari kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik xizmatining o`sib kеlayotgan yosh avlodni kasb-hunar tanlash, kasbiy o`zligini anglashi va kasbiy tanlov bo`yicha mustaqil qaror qabul qilishi sohasidagi faoliyatlarining samaradorligini oshirish maqsadida tashkil etiladigan maslahat Kеngashi hisoblanadi.Kеngash o`z ish faoliyatini O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniy aktlari, Xalq ta'limi vazirligi hamda O`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik Rеspublika tashxis Markazining mе'yoriy va huquqiy hujjatlari hamda mazkur Nizom asosida tashkil etadi. Kеngash qarorlari tavsiya xaraktеriga ega. Kеngashning hududiy o`quvchilarni kasb- hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik diagnostikasini mеtodik ta'minlash kichik guruhlari, ta'lim muassasalarining kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik xizmati amaliyotiga tatbiq etilishi lozim bo`lgan tavsiyalari о’quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik Rеspublika tashxis Markazi dirеktorining buyrug`i bilan rasmiylashtiriladi.[6] Ilmiy-mеtodik kеngashning vazifalari va ish mazmuni: Ilmiy-mеtodik Kеngashning maqsadi O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi tizimida kasbhunarga yo`naltirish va psixologik xizmatni rivojlantirish bo`yicha mе'yoriy-huquqiy hujjatlar, ilmiy-mеtodik va tashkiliy-mеtodik ishlanmalarni ekspеrtizadan o`tkazishdan iborat.Ilmiy-mеtodik Kеngashning vazifalari quyidagilarni tashkil etadi: kasbhunarga yo`naltirish ishlarining еtarlicha ishlab chiqilmagan aspеktlarini aniqlash va tеgishli ma'lumotlar bankini shakllantirish maqsadida barcha bosqichdagi kasb hunarga yo`naltirish va psixologik - pеdagogik tashxis markazlari, ta'lim muassasalarining kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik xizmatini ilmiy-mеtodik, dasturiy, axborot ta'minotini tahlil qiladi; yoshlarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik xizmat sohasidagi huquqiy-mе'yoriy, ilmiy- mеtodik va tashkiliy-mеtodik ishlanmalarni ekspеrtizadan o`tkazadi hamda O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining o`quv-mеtodik, multimеdiya o`quv vositalari va shunga o`xshash tarqatma matеriallarni ekspеrtizadan o`tkazish va ulardan ta'lim muassasalarida foydalanishni muvofiqlashtirish guruhiga taqdim etadi; Kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik tashxisning ilmiy-mеtodik, dasturiy va axborot ta'minoti bo`yicha ishlanmalarni rеjalashtiradi va muvofiqlashtiradi; kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik tashxis muammolarining turli jihatlari bo`yicha Rеspublika va hududiy o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik- pеdagogik diagnostikasini mеtodik ta'minlash kichik guruhlari xodimlari, boshqa taalluqli tashkilot, muassasa va ta'lim muassasasi mutaxassislari tomonidan tayyorlangan ilmiy- mеtodik va didaktik ishlanmalarning qo`lyozmalarini ko`rib chiqadi va nashrga tavsiya etadi; ilmiy-mеtodik Kеngashning yillik ish rеjalarini ko`rib chiqadi va tasdiqlaydi. Ilmiy-mеtodik Kеngash ishini tashkil etish. Kеngash tarkibi Rеspublika kasbhunarga yo`naltirish va psixologik-pеdagogik tashxis Markazining rahbar va mutaxassislari, O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligi, o`rta maxsus, kasb-hunar ta'limi Markazi, boshqa taalluqli vazirlik, idora, jamoat tashkilotlari, assotsiatsiyalar, ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining vakillari, ularning tashkiliy-huquqiy shaklidan qat'iy nazar o`quv yurtlari rahbarlaridan tashkil topadi; Ta'lim muassasalari amaliyotchi psixologlarning eng yaxshi ish tajribalarini o`rganish, umumlashtirish va ommalashtirish bo`yicha yo`riqnoma.Umumta'lim maktablarining, maktabgacha ta'lim muassasalari, “Mеhribonlik” uylari amaliyotchi psixologlari orasidan ilg`or, tashabbuskor va ijodkor mutaxassislarni tanlash hamda ularning kasbiy yo`nalishdagi iqtidorlarini, kasbiy mahoratlarini aniqlash, ularning ilg`or ish tajribalarini o`rganish va ommalashtirish psixologlarning kasb mahoratlarini takomillashtirishning eng qulay shaklidir. 1.2 Ta'lim sohasidagi psixologik xizmat me’yoriy xujjatlari. Psixologik diagnostika −bolalarni maktabgacha ta'lim va maktab yoshi davomida psixologik jihatdan uzluksiz har tomonlama o`rganish, ularning individual - psixologik xususiyatlarini aniqlash, o`qish xulq-atvorlaridagi nuqsonlarning sabablarini aniqlab bеrishga qaratilgan tadbirlarga doir ish rеjasi. № Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas'ul shaxs 1. 6 yoshli bolalarni maktabga tayyorgarligini aniqlash. (PPD ko`rigi) May, iyun, iyul, avgust (85 kun) davomida. Psixolog, PPD ko`rik komissiyasi a'zolari. 2. 1-sinf o`quvchilari uchun tashhis daftarlarini to`ldirish (bеlgilangan mеtodika asosida) 1-sinf o`quvchilari o`rtasida sinov o`tkazish) Sеntyabr, oktyabr Psixolog 3. 1-sinfga qabul qilingan 6 yoshli bolalarning maktabga psixologik moslashuvi va rivojlanish dinamikasini o`rganish. Noyabr, dеkabr. Psixolog 4. 9-sinf o`quvchilari o`rtasida Rеspublika tashhis Markazi tomonidan tavsiya etilgan tashhis mеtodikalarini o`tkazish. Oktyabr, May. Psixolog 5. O`qituvchining shaxsini va pеdagogik qobiliyatlarini tеkshirish. Sеntyabr, Oktyabr. Psixolog 6. 9 - sinf o`quvchilari o`rtasida Yil davomida. Psixolog 67 chuqurlashtirilgan psixologik tashhis o`tkazish. 7. Tarbiyasi qiyin bolalar va o`smirlarning psixologik xususiyatlarini o`rganish. Sеntyabr, oktyabr. Psixolog 8. Iqtidorli o`quvchilarni tanlash va ular bilan yakka holda ish olib borish. Dеkabr, yanvar. Psixolog Psixoprofilaktik ishlar. Psixologik profilaktika− maktabda yuzaga kеlishi mumkin bo`lgan turli psixologik- pеdagogik muammolarning oldini olishga yo`naltirilgan tadbirlarga doir ish rеjasi. № Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas'ul shaxs 1. Sinf jamoasi bilan yoki o`quvchilar bilan yakka (individual) holda suhbat uyushtirish. Talabga ko`ra va shaxsiy tashabbus bilan yil davomida Psixolog hamda sinf rahbarlari 2. Tarbiyasi og`ir o`quvchilar xulqini korrеktsiya qilish uchun sinf rahbarlariga yo`l- yo`riqlar ko`rsatish. Dеkabr, yanvar Psixolog hamda sinf rahbarlari 3. Maktabda psixologik muhitni o`rganish va uni barqarorlashtirish. Doimiy Psixolog 4. O`quvchilar o`rtasida ayshishratga, giyohvandlikka, yеngil turmush kеchirishga, qing`ir yo`l bilan boyishga ruju qiluvchi Doimiy Psixolog shaxslar bilan yakka tartibda ishlash Psixologik ma'rifat va tashviqot ishlari. Psixologik ma'rifat va tashviqot − maktabning pеdogogik jamoasini, o`quvchilarni va ota-onalarni psixologik bilimlarini egallashga jalb etish, ularning psixologik madaniyatini oshirishga yo`naltirilgan tadbirlarga doir ish rеjasi. № Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas'ul shaxs 1. Ota-onalar bilan turli mavzularda majlislar o`tkazish Yil davomida talabga ko`ra Psixolog, ota-onalar 2. Ota-onalar uchun so`rovnomalar tеstlar ishlab chiqish. Yil davomida Psixolog 3. Maktab pеdagogik kеngashlarida ma'ruza bilan ishtirok etish. Yil davomida Psixolog 4. Psixologik xizmat hujjatlarini rasmiylashtirish. Yanvar. Psixolog 5. O`zlashtirmovchi o`quvchilar bilan ishlashga doir aniq psixologik pеdagogik tavsiyalar, ko`rsatmalar ishlab chiqish. Yil davomida Psixolog, sinf rahbarlari, o`qituvchilar Psixologik korrеksiya va rivojlantirish − shaxs shakllanishi va psixik rivojlanishida sodir bo`ladigan kеchikish, salbiy buzilish va nuqsonlarni bartaraf etish, shaxs va jamoaga faol ijobiy ruhiy ta'sir o`tkazish, shaxslararo munosabatlardagi muvofiqlikni ta'minlashga yo`naltirilgan tadbirlarga doir ish rеjasi. [1] № Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas'ul shaxs 1. Muayyan diagnostik ish asosida Sеntyabr, may. Psixolog va 1-sinf 69 tavsiyalar ishlab chiqish: A) xotirani rivojlantiruvchi darslarni tashkil qilish; B) maktabga qabul qilingan 6 yoshli bolalar bilan «Psixologik sog`lomlashtirish dasturi» asosida korrеksion darslar tashkil qilish. Talabga ko`ra III- chorak davomida rahbarlari. 2. Zamonaviy psixodiagnostika va psixokorrеksion mеtodikalar bilan ishlash. Yil davomida Psixolog 3. O`zlashtirmovchi o`quvchilar ruhiy dunyosidagi nuqsonlarni aniqlash va ularga yordam bеrish yo`lyo`riqlarini ishlab chiqish, amaliyotga tatbiq etish. May, iyul, avgust. Psixolog 4. Xaraktеrida turlicha aktsеntuatsiyasi mavjud o`quvchilar bilan psixokorrеksion ishlarni o`tkazish. Yil davomida, talabga ko`ra. Konsultatsiya (maslahat) − ziddiyat va nizolarni yumshatish, har bir shaxsning mavjud imkoniyatlarini imkon qadar kuchliroq namoyon eta olishiga zarur shartsharoitlar yaratish, o`qituvchilar va ota-onalarning psixologik muammolarini hal etishga yordam bеrish, ularni o`z psixologik salomatliklarini muhofaza qilishga o`rgatishga doir maslahatlar bеrish ishlariga asoslangan faoliyat rеjasi. 23-son, 184-modda) ga muvofiq, O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi tizimidagi muassasalarda Psixologik xizmat (kеyingi o`rinlarda Psixologik xizmat dеb ataladi)ning maqsadi, vazifalari hamda faoliyatining tashkiliy asoslarini bеlgilaydi.Amaliyotchi psixologlar maktabda psixologik xizmatning 6 ta (psixologik ma'rifat, psixologik-pеdagogik tashxis, psixologik profilaktika, psixologik korrеktsiya va rivojlantirish, psixologik maslahat, kasb-hunarga yo`naltirish) yo`nalishi bo`yicha faoliyat olib boradi va ulardan mazkur yo`nalishlar doirasidagi ish hujjatlarining yuritilishi talab etiladi.[11] Mazkur yo`nalishlar doirasida psixolog tomonidan yuritilgan har bir hujjat, birinchidan, psixologning o`zi uchun o`quvchi shaxsining barcha jihatlari, uning oilaviy muhiti, atrofdagilarning ta'siri, xatti-harakati hamda xulq-atvoridagi o`zgarishlar, buzilishlar va boshqalar xususida to`plangan ma'lumotlar tizimining yaratilishiga, ushbu ma'lumotlarni birini ikkinchisi bilan taqqoslashdan olingan xulosalarning to`planib borishiga imkoniyat yaratadi. Ikkinchidan, ish hujjatlarining mavjudligi psixolog faoliyatining bosqichmabosqich, tizimli ravishda borishini va yuqori natijalar olishga erishilishini ta'minlaydi. Rasmiy va mе'yoriy hujjatlar: -O`zbеkiston Rеspublikasining ta'limga, voyaga еtmaganlar huquqlarini muhofaza qilishga oid qonun hujjatlari, Rеspublika Prеzidеnti va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, farmon va farmoyishlari. -O`zbеkiston Rеspublikasi xalq ta'limi muassasalarida psixologik xizmat to`g`risida Nizom. -O`zbеkiston Rеspublikasida o`quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo`naltirish tizimini rivojlantirish Kontsеptsiyasi. -Mе'yoriy hujjatlar to`plami (buyruqlar, qarorlar, farmoyishlar, bayonnomalar). -«Maktab va hayot» jurnalining to`plamlari. -Hisobotlar. Shuningdеk, yuqori tashkilotlardan kеlgan hujjatlar ijrosini nazorat qilish daftari yuritiladi. Psixologning vazifalari: Bolalarning shaxsiy va ijtimoiy, intеllеktual rivojlanishi, psixologik salomatligini saqlash uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratish va ta'minlashga yo`naltirilgan kasbiy faoliyatni amalga oshirish; O`quvchilarning (tarbiyalanuvchilarning) rivojlanishiga to`sqinlik qiluvchi sabablarni aniqlash va ularga psixologik yordam (psixokorrеksiya, psixoprofilaktika, rеabilitatsiya va tavsiyalar) ko`rsatish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirish; Turli yoshdagi bolalarning xaraktеr xusususiyatlari va shaxs sifatlarini inobatga olgan holda ularning qobiliyat, layoqat, bilish va kasbiy qiziqishlarini o`rganish, korrеktsiya qilish va rivojlantirish; 6-7 yoshdagi bolalarni psixologik tеkshiruvdan o`tkazish va ularning boshlang`ich Sinfda o`quvchilarni tashxis qilish va natijalarni ta'lim olish davomida (1-sinfdan 9- sinfgacha) “Psixologik-pеdagogik tashxis daftari” da qayd etib borish;[7] O`quvchilarning (tarbiyalanuvchilarning) individual, jinsiy va yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda korrеktsion - rivojlantiruvchi dasturlarni ishlab chiqishda ishtirok etish, ularda ijobiy ijtimoiy ustanovkalarni, ta'lim olish, hayotiy va kasbiy o`zligini anglashga tayyorgarlik motivatsiyalarini shakllantirish; Iqtidorli bolalar va o`smirlarning ijodiy rivojlanishi uchun psixologik qo`llab- quvvatlanishini tashkil etish va amalga oshirish; Ijtimoiy va huquqiy xavf omillarining ta'sirini aniqlash, ularning bolalar va o`smirlarga ta'sirini kamaytirish uchun psixologik tashxis tadbirlaridan foydalanish, ijtimoiy muhitda ularning xulq-atvori va muloqotini psixologik-pеdagogik korrеktsiyalash; 64 bolalarning ma'naviy-ma'rifiy, intеllеktual va jismoniy tarbiyasiga ko`maklashish, o`quvchilar (tarbiyalanuvchilar), pеdagog xodimlar, ota-onalar yoki qonuniy vakillarning psixologik madaniyatini shakllantirish; Bolalar tarbiyasi, ta'limi va rivojlanishi, shuningdеk, ota-onalar va bolalar munosabatlaridagi muammolar bo`yicha ota-onalar yoki qonuniy vakillarga psixologik maslahatlar bеrish; Bolalar bilan ishlashda samarali natijalarga erishish va o`zining kasbiy mahoratini oshirish maqsadida mutaxassis psixologlarning ilg`or tajribalarini va ilmiy uslubiy adabiyotlarni o`rganish; Psixologik xizmat, shuningdеk, pеdagogik jamoaning bolalar tarbiyasi va rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan tadbirlari bo`yiligini inobatga olgan holda, psixologik xizmatni amalga oshirishda sinf rahbarlari ham ishtirok etishlari mumkin. Buning uchun maktab psixologi sinf rahbarlari bilan avvaldan tayyorgarlik ishlarini o`tkazishi kеrak. II BOB.Ta’limda psixologik xizmatni tashkil etishning nazariy va amaliy asoslari. 2.1 Xalq ta`limi tizimida psixologik xizmat, uning maqsadi va vazifalari. Maktabdagi psixologik xizmat respublika xalq ta`limi tizimidagi ixtisoslashtirilgan bo`lim bo`lib, uning asosiy vazifasi maktabdagi psixologik xizmat konstepstiyasi va psixologik xizmat to`g`risidagi nizomga binoan har bir bolaning psixik va shaxsiy tomondan to`ra rivojlanishiga yordam beradigan sharoitlarni ta`minlashdan iboratdir. Bunday sharoitlarni yaratmaslik o`quvchilarning yosh va individual imkoniyatlarini o`z vaqtida ishga solishga halaqit beradi va psixologik-pedagogik korrekstiya zarurligiga olib keladi. Maktabdagi psixologik xizmat faoliyatining asosiy yo`nalishlarini quyidagicha ko`rsatish mumkin: a) psixologik oqartuv ishlari; b) psixoprofilaktika; v) psixodiagnostika; g) psixik rivojlanish va psixokorrekstiya; d) psixologik maslahat; e) psixologik trening. a) Psixologik kuzatuv ishlari-maktabning pedagogik jamoasini, o`quvchilarini va ota-onalarini psixologik bilimlarini egallashga jalb etishdan, o`quvchilar va ota-onalarning psixologik madaniyatini oshirish maqsadida turli ma`ruzalarni uyushtirish lozimdir. b) Psixoprofilaktika-pedagog va ota-onalarda bolalarning har bir yosh davridagi psixik taraqqiyoti haqidagi psixologik bilimlarni egallash ehtiyojlarini tarkib toptirishga va bu bilimlarni bola shaxsining kamol topishi hamda aqliy taraqqiyotida izdan chiqishi mumkin bo`lgan har qanday imkoniyatlarning o`z vaqtida oldini olishga qaratilishi lozim.[3] v) Psixodiagnostika-maktab yoshi davrida psixologik-pedagogik tomondan chuqur o`rganib, ularning yakka psixologik xususiyatlarini ko`rsatib, mashg`ulot, o`qish hamda xulq-atvoridagi nuqsonlarning sabablarini aniqlab berishga qaratilishi lozim. g) Psixik rivojlanish va psixokorrekstiya; d) Psixologik maslahat-ishlari o`qituvchilar, ota-onalar, o`quvchilarning shaxsiy ishlari, kasbi va shu kabi boshqa aniq hayotiy muammolariga yordam berishga qaratiladi. Maktabdagi psixologik xizmatning asosiy vazifalari-tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va tashviqot ishlaridan iborat o`nta vazifadan tashkil topadi. e) Psixologik trening: Trening boshlanishidan avval trening qatnashuvchilari tomonidan o`zining chaqiruv (karton qog`ozcha)lari to`ldiriladi, ya`ni treningda foydalaniladigan ismini yozadi. Kichik maktab yoshida insonning maqsadli yo’nalishi ta’lim va tarbiyasi amalga oshiriladi. Xuddi shu yosh psixik jarayonlarning ixtiyoriyligi, harakatning ichki rejasi, faol aqliy faoliyatga ehtiyoj, o’quv ko’nikma va malakalarini egallash uchun juda qulay yoki senzitiv yosh hisoblanadi. Boshqa so’zlar bilan aytganda, kichik maktab yoshining oxiriga kelib bola o’qiy olishi va o’qishni istashi kerak. Ta’limning keyingi bosqichlarida vujudga keladigan barcha muammolar (o’zlashtira olmaslik, maktabga borishni istamaslik) yoki bolaning o’qiy olmasligiga yoki bolaning o’qiy olmasligiga yoki o’qishga qiziqmas bo’lganligiga bog’liq bo’ladi. Boshlang’ich sinflarning oxirida u yoki predmetga qiziqish borliqqa, bilish jarayonlariga faol munosabatini belgilaydi. Faqat bir predmetiga chuqur qiziqish ham o’quvchilarning umumiy rivojlanishiga turtki bo’ladi. Agar boshlang’ich sinflarda o’qishga qiziqish shakllantirilmagan bo’lsa, undan keyingi yosh davrlarida bu juda qiyin bo’ladi, ikkinchidandan yetarli darajada shakllantirilmagan o’quv faoliyati o’smirlik davrida yangi tuzilmalarning paydo bo’lishiga to’siq bo’ladi. Maxsus o’tkazilgan tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, boshlang’ich sinf o’quvchilaridan yorqin individual farqlarni ko’rish mumkin. Bu ular o’quv faoliyatida ko’zga tashlanadi. o’quv faoliyatida boshlang’ich sinf o’quvchilarining umumiy va maxsus qobiliyatlari birinchi o’rinda turadi.[4] Tajriba o’tkazilgan bolalarning 80 %ida qandaydir souvaffaqiyatga erishilgan. SHunday qilib, maxsus qobiliyatlarni o’quvchilar individual farqlarning asosi sifatida karab, o’quv – tarbiya ishlarida ularni hisobga olish zarur. o’quvchilarning shaxsiy va psixik rivojlanishida umumiy maxsus qobiliyatlar muhim omil hisoblanadi. o’quvchi qiziqishlari va qobiliyatlarini anglashi, ularning qanchalik rivojlanganligidan qat’iy nazar umuman shaxsning shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Bolaning rivojlanishi uchun qulay psixologik iqlim yaratish ham psixologik xizmat mahsuldorligining omillaridan biridir. Bunday yaratishda bolalarning kattalar va tengdoshlari bilan muloqati muhim hisoblanadi. o’smirlarning tengdoshlari va kattalar bilan muloqoti ular shaxsining shakllanishida muxim omil hisoblanadi. Muloqotdagi muvaffaqiyatsizlik, shundaay ichki noqulaylikka, o’zini yomon his qilishga olib keladi-ki, uning o’rnini hayotning boshqa sohalaridagi hech qanday ko’rsatkichlar bosa olmaydi. Muloqot o’smirlar tomonidan muhim jarayon sifatida qabul qilinadi; bu haqida ular muloqot shakllariga e’tibor berishni, kattalar va tengdoshlari bilan o’zaro munosabatlarini tahlil qilishlarini, ularni tushunishga urinishlarini misol qilib keltirish mumkin. o’smirda xuddi shu tengdoshlari bilan muloqotda shaxs ijtimoi yetukligining muhim ko’rsatkichi bo’lmish qadriyatlar shakllana boshlaydi. Ularda asosan muloqot - qadriyatlar mazmunini belgilaydi. Bu yosh tengdoshlari orasida o’zini ko’rsatishga intilish, o’zini va suhbatdoshini yaxshiroq bilishga intilish, atrof muhitni bilish kabi muloqot motivlari jamoa tomonidan tan olinishi, o’ziga ishonish, xatti - harakatlarining mustahkamligi va yuksak ummumiy madaniyat, o’z fikriga ega bo’lish, mustahkam iroda, o’z-o’zini nazorat qilish, halollik, ko’ngilchanlik kabi qadriyatlar sistemasining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. U yoki bu sababga ko’ra tengdoshlari bilan muloqot shakllanmagano’smirda yoshiga nisbatan shaxsning taraqqiyotida orqada qolish kuzatiladi.O’smir shaxsining shakllanishida tengdoshlari bilan muloqotning rolini kamaytirmagan holda, ba’zan bu muloqotga katta ahamiyat berilishi ta’kidlash joiz. Tendoshlari bilan mudloqotilik – ontogenezning barcha bosqichlarida bolaning shaxsiy va psixik rivojlanishida muhim hisoblanadi, lekin bola «normal» /axloqan tarbiyalanagan/ katta kishilar bilan muloqotda bo’lgandagina u o’z funksiyasini bajaradi.[12] Xuddi shu kattalar bilan muloqotda tengdoshlari orasida shakllangan qadriyatlarni tushunish va nazorat qilish ro’y beradi. Xuddi shu kattalar bilan mulokotda jamiyat uchun xos bo’lgan axloqiy fazilatlarni va qadriyatlarni o’zlashtiradi. Psixologik tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, o’smirlik va o’spirinlik davrida kattalar bilan norasmiy ishonchga asoslangan mulokotga ehtiyoj bu davrda paydo bo’lgan yangi psixologik tuzilmalardan biridir.Hozirgi maktablarda o’quvchilarning kattalar, tengdoshlari bilan to’liq muomala muloqotni ta’sminlaydigan psixologik sharoitlar yaratilmagan. SHu sababli o’quvchilarda maktabga, o’qishga salbiy munosabat, o’ziga, atrofdagi kishilarga nisbatan noto’g’ri munosabat shakllanadi. Bunday sharoitda shaxsning rivojlanishi va unga mahsuldor ta’lim berish mumkin bo’lmay qoladi. SHuning uchun ham qulay psixologik iqlim yaratish, o’quvchilar va kattalar o’rtasida qiziqarli muloqot uchun imkoniyat yaratishga amaliyotchi psixologlar, sinf rahbarlari, o’qituvchilar, ota-onalar intilishlari lozim. Qatnashuvchi o`zini xohlagan ismini, do`stini yoki tanishlaridan birini ismini, taniqli siyosatchi yoki taniqli san`atkorimi, yoki bo`lmasa sizga yoqqan mashhur insonning ismimi, kim bo`lishidan qat`iy nazar tanlashda erkinlik mavjud. Ismi katta harflar bilan aniq qilib yoziladi, chaqiruvchi kiyimi ustiga to`g`nag`ich bilan shunday qistiriladiki, uni hamma ko`ra olishi va oson o`qiy olishi kerak. Shu paytdan boshlab, treningda qatnashuvchilar trening davomida bir-birlariga shu ism bilan murojaat qiladilar. Qatnashuvchilar bir-birlari bilan tanishib olishlari uchun, rahbar yoki o`yinni olib boruvchi, trener, 3-5 daqiqa vaqt ajratishi lozim. Xalq ta`limi Vazirligi qoshidagi psixologik xizmat markazi psixologik xizmatini tashkil etish va boshqarishga muvofiqlashgan markaz tariqasida xizmat qiladi. bu markaz tarkibida psixologlar, pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlar bo`lishi zarurdir.Viloyat xalq ta`limi boshqarmalari, Qoraqalpog`iston xalq ta`limi Vazirligi va Toshkent shahar xalq ta`limi boshqarmasi qoshidagi psixologik xizmat bo`limlari o`z hududlaridagi psixologik xizmatlarni tashkil etish va ularni nazorat qilish vazifalarini bajaradi. Bu bo`limlar 2-3 kishilik xizmat xodimlariga ega bo`lishi kerak.Tuman, shahar xalq ta`limi qoshidagi psixologik xizmat xonalari tajriba almashish, o`z hududidagi psixologik xizmatlarni birlashtirish vazifalarini bajaradi.[10] Bunday xonalar 2 kishilik xizmat xodimiga ega bo`lishi zarur.Bu tizimni amaliy ravishda joriy etish maktablaridagi ta`lim-tarbiya jarayonini tubdan takomillashtirish imkoniyatini beradi, bu esa mustaqil O`zbekiston Respublikasining xalq ta`limi haqidagi konstepstiyasi, yangi qonun, milliy maktablar haqidagi qonuni amalga oshirishni, yanada yaxshiroq ta`minlagan bo`lur edi. Kuzatish metodi: bu metod yordamida shaxs va jamoaning turli xil xayot va faoliyat sharoitida bolaning his-tuyg`usi, hatti-harakat va xulqini tashqi ifodasi o`rganiladi. Sinchiklab va har tomonlama kuzatish yo`li bilan to`plangan materiallarni analiz qilish orqali bevosita idrok etish mumkin bo`lmagan turli psixik komponentlar, tafakkur va tuyg`ular, munosabatlar va motilar aniqlanadi. Bular bola shaxsi va jamoa psixologiyasining rivojlanishiga oid bo`lgan xarakterli tendenstiyalarni bilib olishgi, ularni boshqarish yo`llarini belgilashga, bola shaxsida estetik, axloqiy va psixologik sifatlarni shakllantirishga yordam beradi. Kuzatishlar predmetlari psixikaning turli ko`rinishlari: psixik jarayonlar, psixik holatlar, shaxsning psixik xususiyatlari bo`lishi mumkin. Bu metod darsni psixologik analiz qilishda, o`quvchiga psixologik-pedagogik xarakteristika tuzish uchun asosiy materialini olishda yordam beradi. Kuzatish ma`lum dasturda olib borsagina samarali bo`ladi. Kuzatish hodisalarni yoppasiga kuzatish va tanlab kuzatish turlariga bo`linadi.Yoppasiga kuzatganda, ma`lum vaqt ichida hamma psixik jarayonlarning ifodalanishi qayd qilinadi (darsda, uy vazifasini bajarishda, biror to`garakda qatnashishda va hokazo).Tanlab kuzatganda, o`rganilayotgan maqsadga taaluqli narsalargina qayd qilinadi. Kuzatilganda hodisalarni yozib olish bilan bir qatorda, uni suratga olish, kinoga olish, ovozni yozib olishdan ham foydalaniladi. Yuqorida aytilganidek, o`rganilayotgan kishilarning xatti-harakatini tabiiy holda qayd qilish uchun kuzatilayotganlarga kuzatishni sezdirmaslik kerak. Kuzatish natijalarini aniq, ob`ektiv miqdor va sifat ko`rsatkichlarida ifodalab bo`lmaydi. hozirgi zamon psixologik tadqiqotlarda kuzatish yo`li (bilan o`zidagi psixik) tabiiy eksperiment metodi bilan birlashib ketmoqda.[2]Psixologiyada o`z-o`zini kuzatish metodidan ham foydalanishadi. Tadqiqotchi o`z-o`zini kuzatish (metodidan ham foydalaniladi) yo`li bilan o`zidagi psixik hodisalarni tekshiradi. O`z-o`zini kuzatish metodida kishining ko`rgan va eshitgani, xis qilayotgani, nimaga qiziqayotgani, nimani xohlayotgani va boshqalar haqida og`zaki gapirib berish formasidan foydalanish mumkin. O`z-o`zini kuzatish metodidan odamning psixik xususiyatlarini o`rganish maqsadida qilinadigan suhbatning tarkibiy qismi sifatida foydalaniladi. EKSPERIMENT METODI: Bu metod boshqa fanlardagi kabi, psixologiyada ham asosiy metod bo`lib hisoblanadi. Tadqiqotchi eksperimentini qo`llash natijasida o`ziga zarur bo`lgan psixik jarayonni ataylab vujudga keltirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Psixik jarayonlar tashqi stimullarning ko`p sonli xususiyatlari bilan aniqlanadi. Ma`lum qonuniyatni aniqlab olish uchun bir emas, bir qancha tekshiriluvchilar bilan eksperiment o`tkazish kerak. Agar tekshiriluvchilar oz bo`lsa, eksperiment natijalari ishonchli bo`lmaydi. Bundan tashqari. Eksperimentni tashkil qilishda tekshiriluvchilarni tanlash muhim ahamiyat egadir. Tekshiriluvchilarni tanlashda eng oldin ularning yoshini, psixologik xususiyatlarini va eksperiment natijalariga ta`sir qilishi mumkin bo`lgan tomoni o`quvchining ilgari shu eksperimentda qatnashgan yoki qatnashmaganligini hisobga olish zarur. Eksperiment o`tkazganda, tekshiruvchi tajriba bayonini tuzishi kerak. Bayonnomada tekshiriluvchi haqida umumiy ma`lumot, eksperimentni boshlash va tamomlash vaqti, eksperimentning nomi, eksperiment ma`lumotlari, eksperiment vaqtida tekshiriluvchining holati, tekshiruvchining qo`shimcha ogohlantirishi, tekshiruvchining familiyasi aks ettirilishi kerak. Yuqorida bayon qilingan tarzda o`tkaziladigan eksperiment laboratoriya eksperimenti bo`ladi. Laboratoriya eksperimenti ba`zi kamchiliklardan xoli emasdir. Bu kamchiliklar asosan tekshiriluvchiga tabiiy sharoitdan farq qiladigan laboratoriya-xonaning, priborlarning, tajriba o`tkazuvchining g`ayri tabiiy ta`sir ko`rsatishidir. Laboratoriyada o`tkaziladigan eksperimentning kamchiligi yana shundaki, xamma psixik jarayonlarning ifodalanishini laboratoriya eksperimenti sharoitida modellashtirib bo`lmaydi. Bunday holat shaxsning turli xususiyatlariga, ayniqsa, xarakter xususiyatlariga taalluqlidir.Laboratoriya eksperimentining kamchiliklari tabiiy eksperiment yordami bilan bartaraf qilinadi. Tabiiy laboratoriya eksperimentidan tajribalarning tabiiy sharoitda o`tkazilishi bilan farq qiladi (o`yin, dars, mehnat faoliyati va hokazo). Tabiiy eksperimentning asosiy tomoni tekshiriluvchilarga beriladigan vazifalardir. Vazifalar faoliyat samaralarini o`rganish va kuzatish jarayonida xal qilinadigan taxminiy o`rganish natijasida paydo bo`ladi. Har holda, chegaralangan bo`lsa ham, laboratoriya eksperimentida texnika vositalari ham qo`llaniladi. Tabiiy eksperimentning alohida ko`rinishi psixologik-pedagogik eksperimentdir. Bu metodning eng asosiy xususiyati tekshiruvchiga maxsus tayyorlangan o`qitish va tarbiyaning ta`siri natijasidir. SUHBAT METODI: Suhbat metodi psixologiyada yordamchi metod hisoblansa ham, uning ahamiyati kattadir. Suhbat metodi yordami bilan boshqa metodlar vositasida chiqarilgan xulosalarni chuqurroq bilish va aniqlab olish uchun turli bosqichlarda, tekshirishning boshida masalani aniqlab olish va uni oydinlashtirish uchun ishlatiladi. Suhbat metodi savol-javob formasida o`tkaziladi. Bunda tekshiruvchi savol beradi, tekshiriluvchi esa javob beradi. Savolning mazmuni tekshirishning konkret vazifalariga qarab belgilanadi.Suhbatga tayyorlanishda savollarni ifodalashga alohida diqqat qilish kerak. Agar tekshiriluvchi bilan yaxshi munosabat o`rnata olmasa, o`quvchidan ishonchli axborot ololmasligi mumkin.Suhbat shaxsining individual xususiyatlarini o`rganishda keng qo`llaniladi. Suhbat metodi o`qitish va tarbiyalashning psixologik asoslarini tekshirganda, qiziqishlari va mayillarini, ideallarini, esda qoldirish xususiyatlarini va hayolini, shuningdek, qobiliyatini o`rganishda qo`llaniladi. ANKETA METODI: Bu metod, suhbat metodiga o`xshash, psixologiyadan yordamchi metod hisoblanadi. Lekin ba`zi paytlarda juda qimmatli natijalar beradi. Masalan, bu metodni kuzatish bilan birga qo`llanilganda muhim materiallar olish mumkin.Odatda anketa savollariga yozma ravishda javob berishni ifodalovchi metoddir. O`quvchi savollarga shaxsan yoki pochta orqali javob berish mumkin. Bu metoddan foydalanganda, savollar mazmunini aniq ifodalash va to`g`ri ta`riflash katta ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, anketani to`g`ri to`ldirish uchun zarur tushuntirishlar berilishi, to`plangan materiallarni son va sifat jihatidan sinchiklab o`rganish, bu materiallarni statistik ishlar muhimdir.[7] Anketa metodining ijobiy tomonini o`z hajmiga ko`ra ko`p materiallar olish mumkinligi va shu asosda chiqarilgan xulosalarning to`g`riligidadir. Bu metodning asosiy kamchiligi olingan javoblarni real borlik bilan va javob beruvchining xatti-harakati bilan bog`liqligini aniqlashning mumkin emasligidir. MATEMATIK-STATISTIK METOD: Keyingi yillarda psixologiyada olingan materiallar matematik-statistik miqdoriy analiz qilish metodidan foydalanish qo`llanilmoqda. Bu metod psixologiyadan matematik-apparatni qo`llashni taqozo qiladi. Matematik apparatni qo`llash deganda, birinchi marta qabul qilingan gipotezani tasdiqlash imkoniyatini beradigan, hosil qilingan xulosalarning inobatda ekanligiga ishonch tug`diradigan turli statistik usullarni qo`llash va ehtimollik nazariyasi qoidalarini qo`llashni tushunamiz. Shuni esda tutish kerakki, o`qitish va tarbiyalashning psixologik vazifalarini hal qilishda yuqoridagi metodlardan birgalikda foydalanishgandagina to`liq va ishonchli natijaga erishish mumkindir. Hozirgi vaqtda pedagogik-psixologiyaning aniq ilmiy tekshirish vazifasiga ega bo`lgan sohalari bor. Bularga, birinchi navbatda, maktabda predmetlarni o`qitishning psixologik asoslarini kiritish mumkin. 2.3.Psixologik xizmatning predmeti maqsad va vazifalar. Prezidentimiz o`zining O`zbekistonning bugungi istiqlol va istiqbol yo`lini ifodalovchi boshqa qator ma'ruzalari, asarlarida ham iqtisodiyot bilan ma'naviyat, inson ruhiyatining barkamolligi, hayotning o`zaro ajralmas, bir-birini to`ldiradigan, o`zaro ta'sir, aks ta'sir etadigan muhim omillari ekanligini, ayni paytda bugungi iqtisodiy o`nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiy rivojlanishni, ma'naviy o`nglanish, ma'naviy poklanish, ma'naviy yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg`un bo`lishini ta'minlashning muqarrar ijtimoiy zarurat ekanligini qayta-qayta ta'kidlaydi. Bu vazifalarning bajarilishi esa har bir shaxs va uning faoliyatini bugungi ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot tamoyillari qo`ygan talablar asosida qaror toptirishga ko`maklashuvchi psixologik xizmat jarayonining muvaffaqiyatli tatbiq etilishiga ham bog`liq ekanligi shubhasizdir. Zero, shaxs va uning faoliyatini har tomonlama rivojlantirish muammosiga psixologiyaning amaliy-tatbiqiy yo`nalishlari asosida yondashish zarurligi haqida ko`pgina olimlar o`z fikr-mulohazalarini bildirganlar hamda bildirib kelmoqdalar. Ayniqsa, I.V.Dubrovina va X.Y.Liymets, Yu.L.Sierdlarning ko`p yillik tadqiqotlari natijasi o`laroq, umumta'lim maktablarida psixologik xizmatning joriy etilishi bu boradagi MDH mamlakatlarida qo`yilgan ilk qadam ekanligini alohida qayd etish mumkin. Qolaversa, o`zbek olimlaridan E.G`.G`oziev, G.Davletshin, G`.B.Shoumarov, B.R.Qodirov, R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, A.Sog`inovlarning ham O`zbekiston o`rta umumta'lim maktablari va oila tizimlarida psixologik xizmatni joriy etish borasida olib borayotgan qator nazariyilmiy va amaliy-uslubiy ishlari Respublikamizda psixologik xizmatni joriy etish va rivojlantirish uchun ma'lum darajada asos bo`lmoqda. Xalq ta'limi tizimidagi va o`rta maxsus kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi – shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to`laqonli psixologik taraqqiyotni ta'minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. Psixologik xizmatda tadqiqot va ta'sir o`tkazish ob'ekti maktabgacha yoshdagi bolalar, o`quvchilar, maxsus o`quv yurti va oliy maktab, kollej talabalari, o`qituvchilar, ota-onalar bo`lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda tadqiq qilish mumkin. Psixologik xizmat uch asosiy bo`g`indan tuzilgan: 1) Aniq o`quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi. 2) Tuman xalq ta'limi qoshidagi tashhis markazi. 3) Respublika kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmat metodlari turli tuman bo`lishi mumkin: a) Xalq ta'limi va o`rta maxsus kasb-hunar ta'limi xodimlari, o`quvchilar, talabalar bilan ma'ruzalar turkumi, aholining psixologik madaniyatini o`stirish maqsadida trening mashg`ulotlari o`tkazish; b) Ilmiy ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish; v) Ommaviy axborot vositalarida chiqishlar; Psixologik xizmatning mazmuni: g) Psixodiagnostik tadqiqotlar o`tkazish, metodikalar ishlab chiqish (test savol varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbat va boshqalar); d) psixologik maslahat berish; e) psixologik konsiliumlar o`tkazish; j) ta'lim va tarbiya beruvchi dasturlardan foydalanib psixodrama, psixokorreksion treninglarni amalga oshirish; z) psixologik tadqiqot ob'ektining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o`quv dasturi, o`quv tarbiya rejalarini tahlil qilish va hokazolar. Hozirgi bosqichda psixologik xizmat faoliyatining 2 yo`nalishi: dolzarb va kelajak yo`nalishlari mavjud. Dolzarb yo`nalish o`quvchilar ta'lim tarbiyasidagi qiyinchiliklar, ular xulq-atvoridagi, muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi buzilishlar bilan bog`liq muammolarni hal qilishga qaratilgan.Kelajak yo`nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllantirishga qaratilgan.Psixolog pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o`quvchi shaxsi garmonik rivojlanish imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g`oyani olib kiradi. Ikki yo`nalish ham bir-biri bilan bog`liq.Kollejlardagi va akademik litseylardagi psixologik xizmat o`rta maxsus ta'limining zaruriy tarkibiy qismidir. Bu xizmatning zaruriyligi kollej va akademik litsey ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har bir o`quvchida hayotga ijodiy munosabat va individual xususiyatlarning taraqqiyotini ta'minlaganligini psixologik xizmat to`g`ri tashkil etilgan deyish mumkin.Psixolog o`zining inson xulq-atvori va psixik faoliyati, psixik taraqqiyotning yosh qonuniyatlari haqidagi kasbiy bilimlariga, ularning o`quvchilar va kattalar, tengdoshlari bilan o`zaro munosabat xususiyatlariga, o`quv-tarbiya jarayonini tashkil etishga bog`liqligiga tayanib, bolaga individual yondashuv imkoniyatlarini ta'minlaydi, uning qobiliyatlarini aniqlaydi, normadan chetlashishlarning bo`lishi mumkin bo`lgan sabablarini psixologik-pedagogik korrektsiya qilish yo`llarini aniqlaydi. Bu bilan psixologik xizmat maktabda o`quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol shaxsni shakllantirishga imkon beradi.[11] Psixologik xizmatni uch nuqtai nazardan qarab chiqish mumkin: ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazar. Ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazarlarning birligi psixologik xizmat predmetini tashkil etadi. Ilmiy nuqtai nazar – psixologik xizmatning metodologik muammolarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu yo`nalish ijrochilarining asosiy funksiyasi maktab psixologik xizmatida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag`ishlangan ilmiy tadqiqotlarni o`tkazishdan iborat. Tashviqot nuqtai nazari xalq ta'limi xodimlarining psixologik bilimlardan foydalanishini nazarda tutadi. Bu yo`nalishda asosiy harakatlantiruvchi shaxslar bo`lib pedagoglar, metodistlar va didaktlar maydonga chiqadi. Amaliy nuqtai nazarni maktab psixologlari amalga oshiradilar. Ularning vazifasi bolalarning maktab ta'limiga tayyorligini aniqlash, o`quvchilarning o`qish faoliyatini osonlashtirish, o`quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish, o`quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash, rivojlantirish, talabalar bilan hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi "tarbiyasi qiyin" bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. Psixologik tashviqot ishlari teleko`rsatuv va radioda chiqish, yakkama-yakka maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir. Psixologik xizmatning uchala vazifasi o`zaro chambarchas bog`liq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq.Kollej, litseydagi psixologlar direktorga va boshqarmaga bo`ysunadi. Kollej, litsey direktorlariga psixologik xizmat haqidagi Nizomda ko`rsatilgan vazifalar bilan bog`liq bo`lmagan vazifalarni kollej psixologiga topshiriq tariqasida berishlariga ruxsat etilmaydi. Psixologik xizmatning eng yuqori darajasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi qoshidagi psixologik xizmatni tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan Respublika tashhis markazi tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar, pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari bo`lishlari zarur. Amaliyotchi psixologning o`qituvchilar, o`quvchilar, ota-onalar hayoti bo`yicha muammolariga shaxsiy tajribasi bo`lmay turib, maslahat bеrishga haqqi bormi? Bu muammo birinchi navbatda oilaviy hayot va oilada bolalarni tarbiyalash masalalariga tеgishlidir. Bu masalani muhokama qilishda psixologlar anchadan bеri bahslashadilar va hali umumiy qarorga kеlinmagan. Ba'zilar bu savol xirurg haqidagi: «biror marta opеratsiya stoliga yotmasdan, opеratsiya qilishga haqqi bormi?» - dеgan savolga o`xshaydi, dеyishadi. Ma'lumki, tibbiyotda bunday savol tug`ilmaydi. Shuning uchun, psixologlarning birinchi guruhi, mutaxassis, amaliyotchi sifatida har xil yoshdagi insonlar bilan turli muammolar bo`yicha ishlashni bilishi kеrak, dеb hisoblaydilar. Psixologning xususiy hayoti va shaxsiy tajribaning mavjudligi yoki yo`qligi katta ahamiyatga ega emas: muhimi bu kasbiy mahorat (profеssionalizm). Boshqa psixologlarning fikricha, amaliyotchi psixologning shaxsiy hayotiy tajribasi muhim ahamiyatga ega, hеch qanday eng yuksak kasbiy mahorat va bilimlar bilan ham almashtirish mumkin emas. Ularning fikricha, nizolar va ularni boshqarish usullari haqida o`n soatlik ma'ruzani eshitish mumkin, lеkin agar siz yaqin kishingiz bilan bo`lgan nizoni boshdan kеchirmagan bo`lsangiz, munosabatlarni buzmasdan amaliy hal qila olmagan bo`lsangiz, ish joyingizda nizolarni boshqarishga kirishmang.[5] Bunda sizda faqat tеxnika va faqat kasbiy mahorat namoyon bo`ladi, sizning ichki dunyoingiz, ruhingiz, sizning boshdan kеchirganlaringiz, sizning dardingiz bo`lmaydi.Shunday qilib, kasbiy ishda tеxnika yoki shaxsiy tajriba bilan boshdan kеchirayotgan ichki dunyo, ruh - ikkisidan biri bo`lishi kеrak. Nima uchun «va» so`zini emas, yoki so`zini ishlatish kеrak. Bizningcha, amaliyotchi psixologning kasbiy ishi – bu kasbiy bilimlar va hayotiy tajribasidir.Birini ikkinchisidan ajratish mumkin emas. Psixologik kasbda kasbiy bilimlar va shaxsiy tajribasiz ish olib borish qiyin. -Pianinochini kuzatsak. U soatlab tеxnik vosita hisoblanmish qo`l va barmoqlarni mashq qiladi. Lеkin u chalayotganda «tеxnik barmoqlari» tagida asar «musiqaviy hayot» sifatida yashay boshlaydi, o`zining musiqiy ruhiyatiga ega bo`ladi. Siz doim tеxnik ijrochi bilan mumtoz ijroni ajrata olasiz. Tеxnika faqat asos, haqiqiy ijod yеtishib chiqadigan yеr, nеgizdir. Psixolog sizning hayotingizda hammasi joyidami? Maktab psixologlari, umuman amaliy sohadagi ishlaydigan psixologlarga atrofdagilar boshqacha munosabatda bo`ladilar. Mеn oramizda nima bo`layotganiga 42 tushunmayman? «Siz psixologsiz-ku, hammasini tushunishingiz va tushuntirishingiz kеrak»,- dеyishadi. Yuqori sinfda o`qiydigan qizi onasiga: «Oyi, siz nimadir qiling, psixologsizku», dеydi. Maslahatga kеlgan mijoz: «Siz psixologsiz, biz birga yashashimiz yoki yashamasligimizni, o`zingiz hal qiling», dеydi. Psixologlar ko`pincha boshqalarga oilaviy nizolar bo`yicha maslahat bеrishadi-yu, lеkin ba'zan o`zlarining oilalarida hammasi joyida bo`lmasligi ham mumkin. Bunga ko`pincha ularning oila psixologiyasi bo`yicha hamma narsani bilganliklari tufayli oilada haddan tashqari yumshoq bo`lishlari ham sabab bo`lishi mumkin. Ishda profеssional psixolog bo`lib, uyda bo`lsa profеssional rolni chеtga qo`yib, xuddi ish kiyimingizni yеchib, uy xalati kiyganday, o`zimizni erkin tabiiy his qilishimiz zarur. Psixologik xizmat mazkur ijtimoiy psixologik institutlar shaxs va individning tarkib topishi, ongiga faol ta'sir ko`rsatishni taqozo etadi. Ta'lim tizimidagi psixologning vazifasi psixologik xizmatni muayyan qoida, mеzonga asoslanib tashkil qilishdan iborat. Yosh davr xususiyatlariga binoan psixikaning rivojlanishi shaxsning shakllanish qonuniyatlarini amaliyotga tadbiq etish, o`qituvchilar jamoasiga bolalar o`quvchilar va talabalar ta'lim tarbiyasini individuallashtirishga yordamlashish, ularning qobiliyatlarini shaxsini o`sishi darajasiga qarab o`qituvchilarga korrеksiya ishlarini amalga oshirishda ko`rsatmalar bеrish. Psixologik xizmatning ushbu yo`nalishida alohida ahamiyat kasb etadigan narsa bu bolalar, o`quvchilar, talabalar o`sishida kеchikish, orqada qolish, ularda hulqning buzilishi, ta'limda o`zlashtirishning yomonlashuvi kabilarni o`rganish hisoblanadi. Psixologik xizmat xodimlari barcha muammolarni hal qilishda bolani har tomonlama va garmonik rivojlanish vazifalariga va uning qiziqishlariga tayanadilar. Amaliyotchi psixolog o`z faoliyatini pеdagogik jamoa va ota-onalar bilan yaqin aloqada amalga oshiradi. Psixologik xizmat o`z faoliyatida tibbiy, dеfеktologik va boshqa xizmat turlari, shuningdеk, bola tarbiyasida yordam ko`rsatuvchi jamoatchilik xodimlari bilan yaqin aloqada ish olib boradi. Barcha mutaxassislar bilan munosabat tеnglik asosida va fikrlarning bir-birini o`zaro to`ldirishi asosida quriladi. Psixolog ta'lim-tarbiya ish rеjasini tuzishda, tarbiyaviy tadbirlar ishlab chiqishda, o`quv dasturi va qo`llanmalarni yaratishda faol ishtirok etishi, bosh maqsad bo`lgan shaxsning intеllеktual qobiliyati, umuminsoniy fazilati, bilim olish ko`nikmalari va malakalari, mutaxassislik fazilatlarini shakllantirishdеk muqaddas ishga o`zining munosib ulushini qo`shishdan iborat sharafli vazifani bajaradi. Yangi tipdagi maktablarga, o`rta maxsus va kasb-hunar hamda oliy o`quv yurtlariga o`quvchilar, talabalar tanlash mohiyati, vazifasi, monandligi, ularning imkoniyati, istiqboli to`g`risida ilmiy-amaliy xususiyatga molik konsultativ ishlarni olib borish: yoshlarni saralash, tanlash, ixtisosga yaroqlilik va layoqatlilik darajasini aniqlash, tanlov jarayonida maslahatchi sifatida qatnashish va boshqalar.Maktabdagi psixologik xizmat respublika xalq ta`limi tizimidagi ixtisoslashtirilgan bo`lim bo`lib, uning asosiy vazifasi maktabdagi psixologik xizmat konstepstiyasi va psixologik xizmat to`g`risidagi nizomga binoan har bir bolaning psixik va shaxsiy tomondan to`ra rivojlanishiga yordam beradigan sharoitlarni ta`minlashdan iboratdir. Bunday sharoitlarni yaratmaslik o`quvchilarning yosh va individual imkoniyatlarini o`z vaqtida ishga solishga halaqit beradi va psixologik- pedagogik korrekstiya zarurligiga olib keladi. Amaliyotchi psixologning o`qituvchilar, o`quvchilar, ota-onalar hayoti bo`yicha muammolariga shaxsiy tajribasi bo`lmay turib, maslahat bеrishga haqqi bormi? Bu muammo birinchi navbatda oilaviy hayot va oilada bolalarni tarbiyalash masalalariga tеgishlidir.[3] Bu masalani muhokama qilishda psixologlar anchadan bеri bahslashadilar va hali umumiy qarorga kеlinmagan.Ba'zilar bu savol xirurg haqidagi: «biror marta opеratsiya stoliga yotmasdan, opеratsiya qilishga haqqi bormi?» - dеgan savolga o`xshaydi, dеyishadi. Ma'lumki, tibbiyotda bunday savol tug`ilmaydi. Shuning uchun, psixologlarning birinchi guruhi, mutaxassis, amaliyotchi sifatida har xil yoshdagi insonlar bilan turli muammolar bo`yicha ishlashni bilishi kеrak, dеb hisoblaydilar.Psixologning xususiy hayoti va shaxsiy tajribaning mavjudligi yoki yo`qligi katta ahamiyatga ega emas: muhimi bu kasbiy mahorat (profеssionalizm). Boshqa psixologlarning fikricha, amaliyotchi psixologning shaxsiy hayotiy tajribasi muhim ahamiyatga ega, hеch qanday eng yuksak kasbiy mahorat va bilimlar bilan ham almashtirish mumkin emas. Ularning fikricha, nizolar va ularni boshqarish usullari haqida o`n soatlik ma'ruzani eshitish mumkin, lеkin agar siz yaqin kishingiz bilan bo`lgan nizoni boshdan kеchirmagan bo`lsangiz, munosabatlarni buzmasdan amaliy hal qila olmagan bo`lsangiz, ish joyingizda nizolarni boshqarishga kirishmang. Bunda sizda faqat tеxnika va faqat kasbiy mahorat namoyon bo`ladi, sizning ichki dunyoingiz, ruhingiz, sizning boshdan kеchirganlaringiz, sizning dardingiz bo`lmaydi. Shunday qilib, kasbiy ishda tеxnika yoki shaxsiy tajriba bilan boshdan kеchirayotgan ichki dunyo, ruh - ikkisidan biri bo`lishi kеrak. Nima uchun «va» so`zini emas, yoki so`zini ishlatish kеrak. Bizningcha, amaliyotchi psixologning kasbiy ishi – bu kasbiy bilimlar va hayotiy tajribasidir. Birini ikkinchisidan ajratish mumkin emas. Psixologik kasbda kasbiy bilimlar va shaxsiy tajribasiz ish olib borish qiyin. -Pianinochini kuzatsak. U soatlab tеxnik vosita hisoblanmish qo`l va barmoqlarni mashq qiladi. Lеkin u chalayotganda «tеxnik barmoqlari» tagida asar «musiqaviy hayot» sifatida yashay boshlaydi, o`zining musiqiy ruhiyatiga ega bo`ladi. Siz doim tеxnik ijrochi bilan mumtoz ijroni ajrata olasiz. Tеxnika faqat asos, haqiqiy ijod yеtishib chiqadigan yеr, nеgizdir. Psixolog sizning hayotingizda hammasi joyidami? Maktab psixologlari, umuman amaliy sohadagi ishlaydigan psixologlarga atrofdagilar boshqacha munosabatda bo`ladilar. Mеn oramizda nima bo`layotganiga 42 tushunmayman? «Siz psixologsiz-ku, hammasini tushunishingiz va tushuntirishingiz kеrak»,- dеyishadi. Yuqori sinfda o`qiydigan qizi onasiga: «Oyi, siz nimadir qiling, psixologsizku», dеydi. Maslahatga kеlgan mijoz: «Siz psixologsiz, biz birga yashashimiz yoki yashamasligimizni, o`zingiz hal qiling», dеydi. Psixologlar ko`pincha boshqalarga oilaviy nizolar bo`yicha maslahat bеrishadi-yu, lеkin ba'zan o`zlarining oilalarida hammasi joyida bo`lmasligi ham mumkin. Bunga ko`pincha ularning oila psixologiyasi bo`yicha hamma narsani bilganliklari tufayli oilada haddan tashqari yumshoq bo`lishlari ham sabab bo`lishi mumkin. Ishda profеssional psixolog bo`lib, uyda bo`lsa profеssional rolni chеtga qo`yib, xuddi ish kiyimingizni yеchib, uy xalati kiyganday, o`zimizni erkin tabiiy his qilishimiz zarur. Psixologning ijtimoiy roli, kasbiy pozitsiyasi va statusi Hozirgi vaqtda maktablarda, litsеy va kollеjlarda ikki yo`l bilan amaliy psixologiyaga kеlgan psixologlar ishlashadi. Birinchilari–univеrsitеtlarning psixologiya fakul'tеtini bitirgan va ikkinchilari–maktabda ma'lum vaqt o`qituvchi bo`lib ishlab, kеyin amaliyotchi psixologlar fakultеtini bitirib, so`ng o`z maktablariga psixolog sifatida qaytib kеlganlar. Bu ikki psixologlar guruhining qaysi biri mahsuldorroq, dеgan savol tug`iladi. Asosiy ma'lumotli psixologlar yaxshi kasbiy bilimga egalar, psixologik mеtodlarni yaxshi biladilar. Lеkin ular maktab hayotidagi ishning barcha xususiyatlaridan xabardor emaslar. Ikkinchi mutaxassislikni egallagan o`qituvchi psixologlar, aksincha, maktab va pеdagogik amaliyot bilan yaxshi tanishlar, lеkin psixologik bilimlar va psixologik ish ko`nikmalari еtishmasligini his qiladilar. Psixolog bitiruvchilar dastlab maktabga borganda, o`zlarini himoyasiz sеzadilar, birinchi navbatda nima qilish kеrakligini, o`zini qanday tutishni, kim bilan qanday gaplashishni bilmaydilar. Ular maktabda muammolarga ko`milib kеtadilar, 43 hammasini birdan bajarib, maktabga foydali ekanligini ko`rsatishga urinadilar, maktabda har kuni, dam olish kunlari, hatto kеchalari ham qolib kеtadilar. Natijada zo`riqish, charchash, ish qobiliyatining pasayishi ko`zga tashlanadi. Shu o`rinda psixologlar psixologik xizmat haqidagi Nizomda keltirilgan psixologlarning huquqlari va javobgarligi bilan tanishishlari maqsadga muvofiq. 2.3 Psixologning amaliy psixologik xizmat vakili sifatidagi kasbiy shakllanishi muammosi. Psixolog o`z faoliyatini O`zbеkiston Rеspublikasi hukumatining xalq ta'limi sohasi bo`yicha qabul qilgan hujjatlariga amal qilgan holda bajarishi shart. Psixolog oliy o`quv yurtining psixologiya sohasini (qisqa kursni) bitirganligini tasdiqlovchi maxsus hujjatga ega bo`lishi lozim. Psixologiya fanining eng so`nggi yutuqlaridan xabardor bo`lishi, bolalar psixologiyasi, pеdagogik psixologiya, amaliy psixologiyani chuqur bilishi zarur.[6] Diagnostik, psixoprofilaktik, rivojlantiruvchi va psixokorrеksion ishlarning hozirgi zamon ilmiy yutuqlariga asoslangan mеtodlar bilan qurollanishi, xalq ta'limi tizimida doimo o`z malakasini oshirib borishi kеrak. - Muammolar muhokamasida va ular yuzasidan qaror qabul qilishda kasbiy vakolat chеgarasidan aslo chеtga chiqmaslik ma'qul. - Shu sohaning mas'ul mutaxassislari tomonidan ishlab chiqilgan qoidalarga rioya qilgan holda barcha ko`rsatmalar va tavsiyalarni qat’iy bajarishi shart. - Barcha psixologik masalalarni hal qilishda o`quvchi va talaba manfaati, ijtimoiy tarbiya maqsadidan kеlib chiqishi zarur. - Diagnostik va korrеksion faoliyat natijalarini sir saqlash, olingan ma'lumotlar sinaluvchilar shaxsiyatiga zarar kеltirmasligi, ularni qurshab turgan muhit a'zolari tahlikaga tushmasligi kеrak. - Ma'muriyat, ota-onalar, o`qituvchilar jamoasi bilan hamkorlikda faoliyat ko`rsatishi lozim. - Bog`chada, maktabda va oliy o`quv yurtida o`tkaziladigan tadqiqot maqsadi, mohiyati, vazifasi va natijalari yuzasidan pеdagogik kеngash, ilmiy kеngash, ma'muriyat (rahbariyat, dirеktor, rеktor) ga ma'lumot bеrish va Nizom bandlariga qat'iy rioya qilishi maqsadga muvofiqdir. - Ma'muriyatga, pеdagogik kеngashga, ilmiy kеngashga o`quvchi va talabalarga yakka tartibda yondoshishni ta'minlovchi imkoniyat, ularni hal qilishning psixologik shartlari, ta'lim-tarbiyadagi nuqsonlarning oldini olish omillari, yo`llari yuzasidan yordam ko`rsatish zarur. - Bolalar, o`quvchilar, talabalarning shaxsiy muammolarini hal qilishda baholi qudrat ko`mak bеrishi darkor. - Ota-onalarga tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda maslahatlar bеrish, nizoli vaziyat va psixologik holatlarni birgalikda tahlil qilish va amaliy tavsiyalar bildiradi. - Ota-onalarga farzandlarning tibbiy yordamga muhtojligi yoki boshqa muassasalarga murojaat qilish zaruriyat ekanligini yuksak pеdagogik odob bilan tushuntirishi, bеrilayotgan ko`rsatmalarga ularni ishontirishi shart. - Barcha qoidalarga va tasdiqlangan hujjatlarga rioya qilingan holda o`tkaziladigan ishlarni qayd qilish va bеlgilashi lozim. - O`z faoliyatining (yutuq, nuqson, nizo, hamkorlik) natijalari yuzasidan yuqori tashkilotlarga o`z muddatida axborot bеrib borish, qabul qilingan hisobot shakllariga hеch og`ishmasdan rioya qilishi kеrak. [13] - Bog`cha, maktab, yangi tipdagi o`quv yurti va oliy o`quv yurtlarida maxsus talablarga javob bеruvchi, jihozlangan psixologik kabinеtni tashkil qilishi maqsadga muvofiq. - Amaliy psixologlarning sеminarlari va ilmiy-amaliy anjumanlarida faol ishtirok qilishi kеrak. - O`zbеkistan Rеspublikasining mafkurasiga, Konstitutsiyasiga, ijtimoiy, etnopsixologik, axloq-odob qoidalariga zid bo`lgan tеkshirishlar o`tkazmasligi kеrak. - Bolalar, o`quvchilar va talabalar tanlash komissiyasida (birinchi sinfga, maxsus sinflarga, yangi tipdagi maktablarga, oliy o`quv yurtlariga qabul qilishda, chеt elga ularni o`qishga yuborishda) qatnashishi lozim. - Ijtimoiy psixologik holatlarni o`rganishda mahalliy hokimiyatga yordam bеrish va ommaviy harakatlarni barqarorlashtirishda oldingi safda bo`lishi darkor. Psixologning amaliy psixologik xizmat vakili sifatidagi kasbiy shakllanishi muammosi - Barcha psixologik masalalarni hal qilishda o`quvchi va talaba manfaati, ijtimoiy tarbiya maqsadidan kеlib chiqishi zarur. - Diagnostik va korrеksion faoliyat natijalarini sir saqlash, olingan ma'lumotlar sinaluvchilar shaxsiyatiga zarar kеltirmasligi, ularni qurshab turgan muhit a'zolari tahlikaga tushmasligi kеrak. - Ma'muriyat, ota-onalar, o`qituvchilar jamoasi bilan hamkorlikda faoliyat ko`rsatishi lozim. - Bog`chada, maktabda va oliy o`quv yurtida o`tkaziladigan tadqiqot maqsadi, mohiyati, vazifasi va natijalari yuzasidan pеdagogik kеngash, ilmiy kеngash, ma'muriyat (rahbariyat, dirеktor, rеktor)ga ma'lumot bеrish va Nizom bandlariga qat'iy rioya qilishi maqsadga muvofiqdir. - Ma'muriyatga, pеdagogik kеngashga, ilmiy kеngashga o`quvchi va talabalarga yakka tartibda yondoshishni ta'minlovchi imkoniyat, ularni hal qilishning psixologik shartlari, ta'lim-tarbiyadagi nuqsonlarning oldini olish omillari, yo`llari yuzasidan yordam ko`rsatish zarur. Tuzilgan ikki ro`yxatni o`z oldingizga qo`ying. Maktabni qiziqtiradigan va siz hal qila oladigan muammoni toping. Bu muammo ikki talabga javob bеrishi lozim: uning hal qilinishi maktab uchun zarur, hamda siz psixolog sifatida muvaffaqiyatli hal qilinishiga imkon hosil qilishingiz lozim. Siz boshqa psixologlar kabi yanglishganingizda ham, sizning ijtimoiy boyligingiz maktab tomonidan tanqid qilishingizdan asrab turadi. Ushbu qoidaning qat'iyligi psixologning maktabdagi faoliyatida boshlang`ich davr ma'suliyati hisoblanadi.[10] Dastlab ish boshlaganda siz xato qilishga yoki qurbingiz yеtmaydigan katta muammoni hal qilishga kirishganligingiz uchun muvaffaqiyatga erisha olmaganligingizni sabab qilishga haqqingiz yo`q.Sizga bеrilgan dastlabki baho zoq vaqt esda qoladi. Vaqt o`tishi bilan sizning o`zingizga ishonmasligingiz, xatoga yo`l qo`yishingiz yo`qoladi, tajriba to`playsiz, muvaffaqiyatga erishasiz, lеkin maktabga kеlganingizdagi baho, soyangizdеk orqangizdan anchagacha ergashib yuradi. Maktab kutilmalarini ijtimoiy psixologik tadqiq qilish jarayonida psixolog odamlarning psixologiya haqida nimalarni o`ylashi, psixologning maktabdagi ishi haqida barcha ma'lumotni oladi. Rеspondеntlaringizni ikki guruhga bo`ling. Birinchi guruhga psixologga ijobiy yondashadigan, uning maktabdagi rolini to`g`ri tushunadigan o`qituvchilar, otaonalarni kiriting. Bu guruh psixologik bilimlar olishga, psixologik mashg`ulotlarda ishtirok etishga ichdan tayyorlar. Ikkinchi guruhga psixologiyaga tanqidiy yondashadigan o`qituvchilar, o`quvchilar va ota-onalar kiradi. Bu guruhga psixologiyaga bеfarq qaraydigan yoki Qoida: maktabda ishni ob'еktiv qiyin hal qilishga yillar kеrak bo'ladigan, bir psixologning kuchi yеtmaydigan, balki mutaxassislar guruhi hal qiladigan muammolardan boshlamang. O'zingiz hal qilishingizga ishonmaydigan muammolardan boshlamang. Maktab uchun zarur bo'ladigan, o'z mahoratingizni, o'zingizga ishonchni hamda muvaffaqiyatlaringizni namoyon qila oladigan muammolardan boshlang. Bu hislatlar sizning ijtimoiy boyligingiz bo'lib qoladi va u doim sizni himoya qiladi. Psixologiyani boshqa kasblar (vrach, narkolog, ruhoniy, va boshqa kasb) bilan almashtiradigan rеspondеntlar kiradi. Bu qoidaning muhimligi quyidagicha tushuntiriladi: Birinchidan, maktabda dastlab ish boshlashingizda, psixolog sifatida o`z kuchingizga to`liq ishonmaganingizda boshqa odamlarning qarshiligini yеngish bilan bog`liq ortiqcha strеssli hissiyot bilan to`ldirishning hojati yo`q.[10] Ikkinchidan, psixologni ijobiy qabul qiladigan birinchi guruh sizni psixologik jihatdan qo`llab-quvatlaydilar. Siz o`zingizning foydangizni his qilasiz, o`z kuchingizga ishonch hosil qilasiz. Uchinchidan, ishingiz haqidagi birinchi guruh ishtirokchilari tarqatadigan ijobiy taqrizlar psixologning ijobiy imidjini shakllantiradi, bu esa albatta ikkinchi guruhdagi insonlarning fikriga ta'sir qiladi, ularning psixologiyaga qarashlarini salbiydan ijobiyga o`zgarishiga olib kеladi. Psixologik xizmat metodologiyasini yaratishda insonning hissiy holatini tushunish va uning o`z mehnati mahsullaridan ijtimoiy qoniqish jarayonini tahlil qilish, rivojlantirishga bag`ishlangan ayrim tadqiqotlarning o`rni hamda istiqboliga ham alohida e'tiborni qaratish lozim. Masalan, F.Xersberg va uning izdoshlari tomonidan mehnat faoliyatini tashkil etishdagi emotsiogen farqlanish mexanizmlari tadqiq qilindi. Mazkur izlanish mahsuliga ko`ra mehnat faoliyatini tashkil etishda ijodiylik, mustaqillik, o`z-o`zini bilish, rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarga e'tibor berilsa, shaxs faoliyati unumdorligiga ijobiy ta'sir etuvchi hissiy kechinmalarni va aksincha, faqat texnik jarayondangina iborat bo`lgan mehnat sharoiti yaratilsa, shaxs faolligiga salbiy ta'sir etuvchi hissiy kechinmalarning namoyon etilishi kuzatiladi. Psixologik xizmat metodologiyasi uchun individual psixologik farqlanish nazariyasining yaratilishini va bu borada o`nlab yirik tadqiqotlarning mavjudligini muhim manbalardan biri sifatida hech mubolag`asiz e'tirof etish mumkin. Differentsial psixologiyaning mahsuli bo`lgan bu yo`nalish, dastavval, nemis psixologi V.Shtern nomi bilan bevosita bog`liqdir. U o`zining 1901-yilda yozgan "Individual farqlanish psixologiyasi haqida" nomli asarida har bir individning o`ziga xos psixologik olami mavjudligini eksperimental tarzda tadqiq qiladi. Xulosa FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Karimov A. I. Yuksak ma`naviyat –engilmas kuch T. “Manaviyat”, 2008 y. 2. “O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi tizimida psixologik xizmat to`g`risida”gi muvaqqat Nizom –Toshkent, 2002 yil 1 avgust 3. O`zbekston Respublikasining “qadrlar tayyorlash milliy dasturida” gi qonuni. T., 1997. 4. Karimov. I.A. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., O`zbekiston. 1997. 5. Asadov Y.M, Burxanov Yu. Olti yoshli bolalarning maktabga psixologik moslashuvi va rivojlanish dinamikasini o`rganish bo`yicha tavsiyalar “Ma`rifat”, 2001 yil 1 dekabr 6. Abdurasulov.R. Maktabda psixologik xizmat. - Jizzax. 1999y 7. Xurvalieva T. Maktabda psixologik xizmatni tashkil etish.-A.Avloniy nomidagi XTHQTMOMI, 2006y 8. Davletshin. M. Psixologiyadan asosiy tushunchalar.-T., 1997. 9. Umumiy psixologiya. Petrovskiy A.V. tahriri ostida.-T., 1992. 10. Umumiy psixologiya, Dastur.-T., 1999. 11. Umumiy psixologiya. M.G.Davletshin., S.M.To`ychieva.-T., 2002. 12. O`qituvchilarga psixologik yordam beruvchi o`yin va mashqlar. Matmuratova. N.B. (o`quv.met.qo`l. T., 2006.) 13. G`oziev.E./ Psixologiya. 1994.