TA’LIM TEXNOLOGIYASINING TUZILISHI Reja: 1. Ta’lim vositalari - ta’lim texnologiyasining tarkibi. 2. Axborot texnologiyasi tushunchasi va klassifikasiyasi. 3. O‘quv jarayonida axborot texnologiyalarining asosiy yo‘nalishlari va uni tatbiq etish. 4. Ta’lim texnologiyasini tuzilishi. Ахbоrоt tехnоlоgiyalаri hаqidа tushunchа Yangi o‘quv fаni bo‘lgаn “Ахbоrоt tехnоlоgiyalаri” fаnidа ахbоrоtlаr, ulаrning хоssаlаri, ахbоrоt tizimlаri vа vаzifаlаri, ахbоrоtlаrni qаytа ishlаsh, ахbоrоtlаrning аmаliy аhаmiyati vа bоshqа хususiyatlаri o‘rgаtilаdi. “Aхbоrоt tехnоlоgiyasi” fаni mаtеmаtikа, fizikа, infоrmаtikа vа bоshqа qаtоr fаnlаr bilаn bеvоsitа bоg‘liq. “Ахbоrоt tехnоlоgiyalаri” ibоrаsidаgi «tехnоlоgiya» so‘zi lоtinchа «thexnos» - sаn’аt, хunаr, sоhа vа «logos» — fаn dеgаn ma’nоni bildirаdi. Ya’ni tехnоlоgiya - birоr vаzifаni bаjаrishdа uning turli хil usullаri ko‘rinishini bildirаdi. Ахbоrоt tехnоlоgiyalаri ахbоrоtlаrni yig‘ish, sаqlаsh, uzаtish, qаytа ishlаsh usul vа vоsitаlаri mаjmuidir. Ахbоrоt tехnоlоgiyasining vujudgа kеlishi vа rivоjlаnishini bеlgilоvchi ichki vа tаshqi оmillаr mаvjud bo‘lib, ulаrni quyidаgichа tаvsiflаsh mumkin: Ichki оmillаr — bu ахbоrоtlаrning pаydо bo‘lishi (yarаtilishi), turlаri. хоssаlаri, ахbоrоtlаr bilаn turli аmаllаrni bаjаrish, ulаrni jаmlаsh, o‘zаtish, sаqlаsh vа h.k. Tаshqi оmillаr — bu ахbоrоt tехnоlоgiyasining tехnikа-uskunаviy vоsitаlаri оrqаli ахbоrоtlаr bilаn turli vаzifаlаrni аmаlgа оshirishni bildirаdi. Ахbоrоt tехnоlоgiyasining tехnik vоsitаlаridаn nаmunаlаr 1-rаsmdа kеltirilgаn. Ахbоrоt tехnоlоgiyasining mаzmunini quyidаgi оddiy bir misоl bilаn tushuntirishgа hаrаkаt qilаmiz. Siz birоr ma’lumоt hаqidа bоshqа bir vilоyat (rеspublikа, qit`а)dа yashоvchi o‘rtоg‘ingiz bilаn fikr аlmаshmоqchisiz, dеylik. Buni turli yo‘llаr оrqаli аmаlgа оshirishingiz mumkin. Siz o‘rtоg‘ingizgа o‘z fikringizni (o‘z nаvbаtidа, o‘rtоgingiz hаm sizgа jаvоbаn) quyidаgi usullаr оrqаli еtkаzishingiz mumkin: 1) аlоqа bo‘limi оrqаli (yozmа rаvishdа); 2) tеlеfоn tаrmоqlаri оrqаli (оg‘zаki); 3) zаmоnаviy tеlеkоmmunikаtsiya vоsitаlаri оrqаli. hаyotiy tаjribа shuni ko‘rsаtаdiki, bu usullаrdаn fоydаlаnish nаtijаlаri turlichа bo‘lаdi vа nаtijаlаrgа qаrаb, qаysi usuldаn fоydаlаnishni o‘zingiz bеlgilаb оlаsiz. Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа, аlbаttа, birоr yumushni bаjаrishdаn оldin uni аmаlgа оshirish uchun kеtаdigаn mаblаg‘lаrni chаmаlаb ko‘rishingiz lоzim, аks hоldа uni аmаlgа оshirа оlmаsligingiz mumkin. Аlbаttа, yuqоridа ko‘rsаtilgаn usullаrdаn fоydаlаnish o‘zаtilаyotgаn ахbоrоt mаzmuni vа mоhiyatigа bоg‘liq. Pirоvаrdidа, o‘zingiz uchun iqtisоdiy jihаtdаn eng аrzоn (hech bo‘lmаgаndа аrzоnrоg‘i) vа sifаti yuqоri bo‘lgаn usulni bеlgilаb оlаsiz. Ахbоrоtni o‘zаtish usullаrigа kеlsаk, 1- vа 2-bаnddа ko‘rsаtilgаn usullаr bilаn yoshligingizdаyoq tаnishib оlgаnsiz vа undаn fоydаlаnishni yaхshi bilаsiz. Zаmоnаviy tеlеkоmmunikаtsiya vоsitаlаridаn fоydаlаnish esа ulаr bilаn mulоqоt ko‘nikmа vа mаlаkаlаrigа bоg‘liq. Shuning uchun, dаstlаb zаmоnаviy tеlеkоmmunikаtsiya vоsitаlаrining o‘zi nimаligini bilib оlishingiz kеrаk. Zаmоnаviy tеlеkоmmunikаtsiya vоsitаlаri imkоniyatlаri judа kеng tizim bo‘lib, ungа «Infоrmаtikа vа hisоblаsh tехnikаsi аsоslаri» fаnidаn ma’lum bo‘lgаn kоmpyutеr, mul`timеdiа vоsitаlаri, kоmpyutеr tаrmоqlаri, Intеrnеt, intrаnеt kаbi tushunchаlаrdаn tаshqаri qаtоr yangi tushunchаlаr hаm kirаdi. Bo‘lаrgа ахbоrоt tizimlаri, ахbоrоt tizimlаrini bоshqаrish, ахbоrоtlаrni o‘zаtish tizimlаri, ma’lumоtlаr оmbоri, ma’lumоtlаr оmbоrini bоshqаrish tizimi, bilimlаr оmbоri kаbilаr kirаdi. XX аsrning 90-yillаridаn bоshlаb ахbоrоtlаshtirish sоhаsi kеskin rivоjlаnib kеtdi. Bizning аsrimiz, ya’ni XXI аsrni ахbоrоtlаshtirish vа kоmmunikаtsiya аsri dеb bеjiz аtаshmаydi. Ахbоrоtlаshtirish nimа vа uning vаzifаlаrigа nimаlаr kirаdi, uning аsоsiy хususiyatlаri qаndаy, dеgаn sаvоllаr hоzirgi zаmоn jаmiyatidаgi hаr bir fuqаrоni qiziqtirishi tаbiiy. Chunki insоn fаоliyatini ахbоrоtsiz tаsаvvur qilish qiyin. Hоzirgi kundа hаr bir tаshqilоt, o‘quv muаssаsаsi, firmа vа ishlаb chiqаrishning bаrchа sоhаlаridа rаhbаr vа hоdimlаr fаоliyatining sаmаrаdоrligini оshirish mаqsаdidа bоshqаruv jаrаyonlаrini ma’lum dаrаjаdа аvtоmаtlаshtirishgа оid muаmmоlаrni еchish bilаn shug‘ullаnаdi. Bundа ulаr mахsus firmаlаrning mutахаssislаri bilаn uchrаshаdi, ulаrning fаоliyati bilаn yaqindаn tаnishаdi, ulаr ishlаb chiqаrаdigаn mаhsulоtlаrni ko‘rаdi vа rirоvаrdidа o‘zidа аvtоmаtlаshtirish uchun kеrаk bo‘lаdigаn tехnik jihоzlаrni hаrid qilаdi. Аlbаttа, tаshqilоtlаrgа o‘rnаtilgаn аvtоmаtlаshtirish jihоzlаri yildаn-yilgа yangilаnib, tехnik jihаtdаn tаkоmillаshtirib bоrilаdi. XX аsrning so‘nggi o‘n yili mоbаynidа ахbоrоtlаr bilаn ishlаsh vа ахbоrоtlаshtirish judа rivоjlаndi. Bungа sаbаb shundаki, kundаlik turmushdа ахbоrоtlаr, ulаrni qаytа ishlаsh vа o‘zаtishning аhаmiyati оrtib bоrmоqdа. Bu esа, o‘z nаvbаtidа jаmiyatning hаr bir a’zоsidаn ахbоrоtlаshtirish vа ахbоrоt tехnоlоgiyalаri sirlаrini, uning qоidа vа qоnuniyatlаrini mukаmmаl bilishni tаqоzо etаdi. Rеspublikаmiz mustаqillikkа erishgаnidаn so‘ng, ахbоrоtlаshtirish vа ахbоrоt tехnоlgiyalаridаn fоydаlаnish yo‘nаlishidа kаttа tаdbirlаr аmаlgа оshirildi. Hukumаtimiz tоmоnidаn qаbul qilingаn «Ta’lim to‘g‘risidа»gi qоnundа bu dаsturning tub mоhiyati bаyon etilgаn. Shuningdеk, so‘nggi 5-6 yil ichidа bu sоhаdа qаbul qilingаn qаtоr hujjаtlаr ахbоrоtlаshgаn jаmiyatni qurish eng оliy insоniy оrzu- niyatgа аylаngаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Endi «Ахbоrоt tехnоlоgiyasi» fаnining mоhiyatini yoritishgа o‘tаmiz. «Ахbоrоt tехnоlоgiyasi» fаni ахbоrоtlаrni jаmlаsh, sаqlаsh, o‘zаtish vа shu jаrаyonlаrni аmаlgа оshiruvchi bаrchа tехnik vоsitаlаrni ishlаtishni o‘rgаtuvchi fаn. Kundаlik turmushdа turli ko‘rinishdаgi ахbоrоtlаr mаsаlаn, mаtnli, grаfikli, jаdvаlli, оvоzli (аudiо), rаsmli, vidео vа boshqa ахbоrоtlаr bilаn ishlаshgа to‘g‘ri kеlаdi. hаr bir turdаgi ахbоrоt bilаn ishlаsh (yig‘ish, sаqlаsh vа h.k.) uchun hаr хil tехnik hаrаktеristikаlаrgа egа bo‘lgаn ахbоrоt qurilmаlаri kеrаk bo‘lаdi. Mikrоelеktrоnikа ishlаb chiqаrish tехnоlоgiyasining rivоjlаnishi vа o‘tа kuchli Prоtsеssоrli kоmpyutеrlаrning yarаtilishi ахbоrоtlаrni qаytа ishlаsh imkоniyatlаrini kеngаytirmоqdа. Intеrfеys kоmpyutеrning imkоniyatlаrini kеngаytiruvchi qurilmа bo‘lib, uning аsоsiy vаzifаsi tаshqi qurilmаlаrdаn kiritilаdigаn ma’lumоt (signаl)lаrni kоmpyutеrdа qаytа ishlаsh uchun qulаy hоlgа kеltirishdаn ibоrаt. Hоzirgi kundа ta’lim sоhаsidа o‘qitishni аvtоmаtlаshtirishgа kаttа e’tibоr bеrilmоqdа, chunki zаmоnаviy o‘qitish tехnоlоgiyalаridаn dаrs jаrаyonidа fоydаlаnish kаttа ijоbiy nаtijаlаr bеrаdi. O‘qitishni аvtоmаtlаshtirish (ахbоrоtlаshtirish) yoki ахbоrоt tехnоlоgiyalаridаn fоydаlаnish dаsturigа qo‘yidаgilаrni kiritish mumkin: а) ta’lim tizimining bаrchа pоg‘оnаlаridа ахbоrоtlаshtirishning еtаkchi bug‘inligini ta’minlаsh; b) bаrchа sоhаlаr bo‘yichа bilim bеrishdа ахbоrоtlаshtirishni rivоjlаntirishni lоyihаlаsh vа yarаtish (mоnitоring), rеsurs mаrkаz tizimi; d) ахbоrоtlаshtirish sоhаlаridа mе`yoriy bаzаlаrni yarаtish (kооrdinаtsiyalаr, mеtоdlаr, ilmiy- mеtоdik birlаshmаlаr vа h.k.); e) tехnik ta’minоtni - kоmpyutеrlаr, ахbоrоt tехnоlоgiyasining bоshqа qurilmаlаri (fоtоаppаrаtdаn mikrоskоpgаchа), ulаrgа хizmаt ko‘rsаtish uchun kеrаkli mаtеriаllаrni yarаtish; f) tеlеkоmmunikаtsiya (хаvо оrqаli, еrning sun`iy yo‘ldоshlаri vа bоshqа аlоqа kаnаllаri) tаrmоqlаri; g) ta’minоt rеsurslаri (dаsturiy ta’minоt, intеrnеtdаgi ахbоrоtlаr mаjmui, ma’lumоtnоmаlаr vа h.k.). Ахbоrоt tехnоlоgiyasidаn fоydаlаnish vа uni birоr-bir sоhаgа tаtbiq, etish o‘z ichigа qаtоr vаzifаlаrni оlаdi. Uyidа ахbоrоtlаshgаn fаоliyat оbyеktlаri hаqidа gap yuritаmiz. Bundаy оbyеktlаrgа sоnlаr (o‘lchаsh vа mоdеllаshtirish nаtijаlаri), mаtnlаr, tаsviriy ахbоrоtning stаtistik vа dinаmik ifоdаlаri, rаsmlаr, chizmаlаr vа аnnimаtsiyalаr, оvоzli оbrаzlаr (yozilgаn оvоz, musiqа vа bоshqаlаr) kirаdi. Fоydаlаnuvchining mustаqil vа оngli rаvishdа оlib bоrаdigаn fаоliyatigа ахbоrоt оbyеktlаrini yarаtish, kеrаkli ахbоrоt оbyеktlаrini izlаsh, ахbоrоtlаrni yig‘ish, tаhlil qilish vа аjrаtib оlish, tаshqillаshtirish, kеrаkli ko‘rinishdа tаsvirlаsh, ахbоrоt оbyеktlаrini (mаtn, suhbаt, rаsm, o‘yin vа bоshqа ko‘rinishdа) o‘zаtish, mоdеllаshtirish, lоyihаlаsh, оbyеktlаrni rеjаlаshtirish vа bоshqаlаr kirаdi. Ахbоrоt tехnоlоgiyasi mоdеllаri muаyyan аmаllаrni оngli vа rеjаli аmаlgа оshirishdа o‘zlаshtirilаdi. Bu jаrаyon quyidаgilаrni o‘z ichigа оlаdi: kоmpyutеr, shuningdеk, printеr, mоdеm, mikrоfоn vа оvоz eshittirish qurilmаsi, skаnеr, rаqаmli vidеоkаmеrа, mul`timеdiа prоеktоri, chizish plаnshеti, musiqаli klаviаturа kаbilаr hаmdа ulаrning dаsturiy ta’minоti. O‘quv jarayonida axborot texnologiyalarining asosiy yo‘nalishlari va uni tatbiq etish Boshlang‘ich ta’limning o‘quv-tarbiya jarayoni mazmunini oldindan anglagan holda, avvalo, psixologik-pedagogik asosga qurilgan ta’limning zamonaviy insoniy- axloqiy va tabiatan yaratilgan namunaviy texnologiyasi yaratildi. Boshlang‘ich ta’lim texnologiyasini tahlil qilish natijasida ushbu texnologiya asosida turgan quyidagi psixologik-pedagogik qoidalarni vujudga keltirish imkoni bo‘ldi: 1. Ta’lim jarayoni (o‘qitish va tarbiyalash) “bolani o‘qishga o‘rgatish” prinsipiga qurilishi kerak. 2. Ta’lim jarayonida (o‘qitish va tarbiyalash) har bir bolaning shaxsiy xususiyatlari namoyon bo‘lib, va tabiiy erkin faol ishtirok etadiran bo‘lsin. 3. Ta’lim jarayoni shunday quriladiki, bu o‘qitishdan va boshqa faoliyatlardan anglashilgan maqsad bolalarning tabiiy va o‘sib borayotgan ehtiyojlariga muvofiq bo‘lgan muhim va ularga tushunarli bo‘lishini ta’minlashdir. Shu bilan birga ta’lim jarayoni o‘quvchilar faoliyatining ichki imkoniyatlari ustivorligiga quriladi. Bahodan esa qulayliklarning tashqi sabablaridan yordamchi vosita sifatida foydalaniladi, xolos. 4. Bolalar tomonidan o‘rganilayotgan fanning asosiy bilim-malakalarni egallash ular uchun qiziqarli va tushunarli jarayonda amalga oshiriladi. Zero, bu malakani egallash, asosan tasavvur orqali amalga oshib, ular bir bolada kuchli xotirlash paydo qiladi. Bolaning asosiy o‘quv malakasini tez va soz egallashi uning umumiy psixologik va aqliy rivojlanishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, sust tayyorlangan va yetarli rivojlanmagan bolalarda nuqsonlarning bartaraf bo‘lishiga olib keladi, tabiatan qobiliyatli bo‘lgan bolalarni esa rivojlantirib, yanada yuqori qobiliyatlarini yuzaga chiqaradi. 5. Malaka va ko‘nikmalarni egallash, ularni takomillashtirish bolalar ijodiyoti jarayonida badiiy o‘qish, xalq iqtisodiyotini, badiiy mehnatni o‘rganish orqali amalga oshadi. 6. Boshqa ta’lim tizimlariga qaraganda mutlaqo o‘zgacha ta’lim psixo- fiziologik modeli ishlatiladi. Bu analitik-sintetik jarayonlarni avtomatlashtirish emas, albatta. 7. O‘quv sinflari turli xillik prinsipi: bolalarning maktab ta’limiga oldindan tayyorgarligi darajasi bo‘yicha hamda umumiy psixik va aqliy taraqqiyoti bo‘yicha jalb qilinadi. 8. Bola materialni faqatgina eshitish yoki his qilish a’zolari orqali o‘zlashtirmaydi, balki o‘zida bilishga nisbatan paydo bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun o‘zlashtiradi. 9. Ta’limning muvaffaqiyatli bo‘lish sharti: o‘quv materialini muammolashtirish (bilim-bolalar, hayratlanish va qiziquvchanlik); bolaning faolligi (bilimlar qiziqish bilan o‘zlashtirilishi lozim); ta’limning bola hayoti bilan, o‘yin, mehnat bilan aloqasi. 10. Muammoli vaziyat paydo bo‘lganda o‘qituvchidan o‘quv materialini muammolashtirishni, differensial va individual yondashishni talab etiladi. Dars jarayonida didaktik, tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish va bolani rivojlantirish. 1. Butun dars davomida har bir o‘quvchiniig ongli aqliy faoliyatiga erishish: bu – o‘quvchilar butun mashg‘ulot davomida ishlaydi deganidir. O‘quvchi uy vazifasini tekshirishga kirishadi, yangi materiallarning bayonini tinglaydi, ularni mustahkamlashda faol qatnashadi, mustaqil ishlarni bajaradi. Bunda o‘quvchilarni bilish faoliyatiga mexanik tarzda kiritiladi deb o‘ylash noto‘g‘ri. Bu yerda gap tabiiy mexanizmlarning o‘quvchini faol bo‘lishga go‘yo majbur qilayotganday ta’sir etishi haqida ketyapti. Zero, o‘quv mashg‘ulotida o‘sha mezonni amalga oshirish uchun rivojlanib boruvchi usulni qo‘llash zarur va bunda har bir o‘quvchi faoliyatini darsning barcha bosqichida rejali nazorat qilish lozim bo‘ladi. 2. O‘quvchining o‘z faoliyatiga va o‘zgalar faoliyatiga hissiy aloqadorligini ta’minlash. Bunda biz aqliy jarayonning rivojlanishi kechinmalarsiz (his qilish) amalga oshmasligidan kelib chiqamiz. Ayni kechinmalar o‘zgarishlarni va intellektdan keyingi rivojlantirishni kuchaytiradi. Amalda bolalarning hissiyotlari ularning ishlarini harakatlantiruvchi kuchga ega bo‘lishi ma’lum. Agar darsda o‘quvchi o‘z muvaffaqiyati yoki omadsizligi haqida tashvishlansa, bu holat motivlashtirish va fe’l-atvorlarini boshqarish markazini qo‘zg‘atishga yordam beradi (L.S.Vigotskiy). Agarda o‘qituvchi o‘quvchining o‘z faoliyatiga hissiy aloqadorligini ta’minlasa, shart-sharoit yaratsa, unda hissiy aloqadorlik bola intellektual rivojlanishining ichki harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib qoladi. 3. Darsda o‘quvchi bilish faoliyatini motivlashtirish. Rivojlanayotgan usul tuzilishiga "o‘zaro ijtimoiy ta’sir" degan tarkibiy qism kiradi. Ya’ni, har bir o‘quvchiga o‘z bilimini namoyish qilish, amaliy faoliyatga qodir bo‘lish va buning uchun bilim olish imkoniyatini berishdir. Boshqalar bilan o‘zaro ijtimoiy ta’sirni amalga oshirish darsda juft va guruh bo‘lib ishlashdir, eng murakkabi – o‘qituvchi hikoyasidir. Yangi materialni tushuntirayotgan o‘qituvchining nutqi fikrni jamlashni, diqqat qilishni talab etadi, negaki darsda faol aqliy jarayonlar ichki tuyg‘u orqali o‘tishi lozim. O‘quvchi uchun bu ancha qiyin masala. Shuning uchun darsda o‘qituvchi turlicha o‘zaro ta’sir shakllarini o‘quvchilar bilan yoki o‘qituvchilar bir- biri bilan munosabatlarini uyg‘unlashtirishi zarur. 4. Butun dars davomida o‘quvchilarning refleksiya va o‘z-o‘zini nazorat qilishini ta’miilash. Darsning har bir bosqichida o‘quvchi o‘z faoliyati natijalarini jamlab, baholaydi. Masalan, yangi materialni o‘rganishda har bir o‘quvchi o‘z diqqatini, xotirlab qolishini, xotirlashning mukammalligini, tushunishini o‘zicha baholaydi; darsni mustahkamlash va mustaqil ishlash paytida o‘quvchilar o‘zlarini o‘qituvchi qo‘ygan mezonlar bo‘yicha baholaydilar. Agar o‘quvchi bilimi talab darajasidan past bo‘lsa, dars davomida unga boshqa bolalarning yordami yoki uning o‘zi mustaqil ishlagan holda natijalarni yaxshilash imkoniyatini beradi. O‘quvchilarning faoliyati jarayonida refleksiya va o‘z-o‘zini nazoratni ta’minlash ulardagi yomon bahodan qo‘rqish hissini pasaytiradi. Boshlang‘ich sinflarda, ayniqsa, 1-2-sinflarda "ikki", "uch" baholar qo‘yilmaydi. 5. Darsda mustaqil ish yoki ijodiy topshiriqning bo‘lishi. Vaziyatlarning o‘zgarishida ijodiy topshiriqlar berish metodini qo‘llash talab qilinadi. Mustaqil ish hap qanday dars turining majburiy elementi hisoblanadi. Zero, bizning "o‘zaro ta’sirning ijtimoiy texnologiyasi", "dars mobaynidagi faoliyat jarayonida o‘quvchilarning refleksiyasi va o‘z-o‘zini nazorat", "darsda o‘quvchilarning bilish faoliyatini motivlashtirish" tavsiyalarimiz ish natijalarini baholash uchun muhimdir. O‘quvchilar ishni bajarib, tabiiy holda darhol uning natijalarini muhokama qilishda qanday xatolar qilgani va ularning sababi haqida o‘ylaydilar. Shuningdek, natijalarga hissiy munosabat hech kimni loqayd qoldirmaydi. Kechiktirilgan umidlar natijalarning ta’sir darajasini pasaytiradi, ya’ni o‘quvchilarning bilim yoki o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun hissiy sohada o‘zaro ta’sir shunchalar kuchsiz bo‘lib, aqliy jarayonga o‘qituvchi istagandek qilmay qo‘yadi. 6. Dars maqsadiga erishish. Tajribadan ma’lumki, rivojlanayotgan usul asosiga qurilgan darslar bolaning ijobiy fe’l-atvorini qapop toptiradi, insoniy munosabatlar madaniyatini shakllantiradi. Darsning asosiy maqsadi – bola intellektini, tafakkurini teranlashtirish rivojlanib boruvchi usul yordamida amalga oshiriladi. Didaktik maqsad – bu darsda o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha bilimlarni o‘zlashtirish va malakali ta’sir usullarini shakllantirishdir. Tarbiyaviy maqsad – o‘zaro ta’sir jarayonida tafakkurni umumlashtirish hisobiga amalga oshiriladi. Didaktik maqsadlarga erishish olingan bahoga muvofiq keladigan bilimni o‘zlashtirish darajasi bilan xarakterlanadi. Tarbiyaviy maqsad – muayyan maqsadlarga erishishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat jarayonida egallanilgan xulq-atvor normasidir. Rivojlanib boruvchi usul asosiga qurilgan darslar bolaning ijobiy xulq-atvorini mustahkamlaydi, insoniy munosabatlar madaniyatini shakllantiradi. Darsning ushbu texnologiyasini tashkil etish o‘qituvchining darsda o‘quvchi bilish faoliyatini boshqarish sifatlariga bog‘liqdir. Taklif etilayotgan texnologiya uning mumtoz xilidan shu bilan farqlanadiki, bunda bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni o‘zicha idrok qilish, anglash, yodda saqlash, umumlashtirish va sistemalashtirish jihatlarini qamrab oladi. Ta’lim texnologiyasi – o‘quv mashg‘ulotlarida ko‘rsatilgan barcha bilish jarayonlarini amalga oshirib, pirovard natijada barcha faoliyat turlarini to‘liq o‘zlashtirishga yordam beradi. Bunday darslarda dars qismlarining ichki aloqasi: maqsad, mazmun va ish usuli bilan amalga oshiriladigan ta’lim, mumtoz tizimning bosqichlari saqlanib qoladi. Ya’ni, uy vazifalarini tekshirish, uning asosida yangi bilimlar, malaka va aqliy faoliyatning turlarini egallash bosqichlari, shuningdek mustahkamlash va mustaqil ishlash, darsni umumlashtirish va uy vazifasini tushuntirish singarilar yotadi. O‘quvchilarni pedagogik jihatdan baholash texnologiyasi. Bilimlarni o‘zlashtirish darajasini baholay turib, biz boshlang‘ich sinflarda "ikki", "bir", ayniqsa, 1-2-sinflarda jurnalga ham, daftarga ham qo‘ymaslikni ta’kidlagan edik. O‘qituvchi o‘z faoliyati davomida, ya’ni ayrim hollarda baho ballari ularning so‘z shakli bilan "a’lo", "yaxshi" deb almashtiradi. Pedagogik baholash umuman bolaning shaxsini emas, balki ko‘rsatgan sifatlarini baholashni nazarda tutadi. 1. O‘quvchilarning ijtimoiy qimmatli yutuqlarini taqdirlash. 2. Xulq-atvor belgilari ko‘rinmaganda baholash muddatini cho‘zish. Pedagogik texnologiya kafolatli ta’lim-tarbiya maqsadga erishish bilan axamiyatli va dolzarbdir. Shuning uchun maqsadning aniqligi, unga mos mazmun, maqsadga bosqichma-bosqich erishishda tarbiyalanuvchining va tarbiyachi faoliyatining uyg‘unligi pedagogik texnologiyaning talabidir. An`anaviy ta’lim- tarbiya tizimida ham maqsad pedagogning asosiy muammosi bo‘lib kelgan. Chunki quruvchi oldindan nimani qurayotganini bilganidek, tarbiyachi ham kimni tarbiyalamoqchi, nimani shakllantirmoqchi ekanini bilishi shart. Shuningdek, ta’lim mazmuni asosida maqsad qo‘yish; pedagogik faoliyati asosida; o‘quvchilarning qobiliyati, xissiy ta’sirlanishi asosida, ichki jarayon asosida, o‘quvchini o‘rganish faoliyati asosida, maqsad qo‘yish texnologiyasini tavsiya etadi. Maqsadga bosqichma-bosqich erishilganiga qarab, u muvofiqlashtiriladi, maqsadga to‘la erishish uchun o‘ziga xos texnologik yo‘l qo‘llanadi, yangi-yangi o‘quv maqsadlari qo‘yiladi. Demak, pedagogik texnologiyaning odatdagi didaktik maqsaddan farqi diagnostika asosida maqsad qo‘yilishidir. Sinf, guruh yoki alohida o‘quvchiga qo‘yilgan diagnoz qanchalik to‘g‘ri bo‘lsa, qo‘yilgan maqsad shunchalik to‘la va oson bajariladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek pedagogik texnologiya maqsadga to‘la erishish printsipi etakchilik qiladi. Shuning uchun M.V.Klarin maqsadga erishish texnologiya”sini alohida taxlil qiladi. Uni uchga bo‘lib o‘rganadi: etalon maqsadga “mezoniy baxolash”, “ta’limiy jarayon” va “maqsadga to‘la erishish”. Maqsadga to‘la erishish uchun natijani bosqichma-bosqich baxolash zarur bo‘ladi. Bugungi kunda test nazoratini joriy etilishi, bu didaktik vazifani amalga oshirishga qo‘l keladi. Ma’lumki, testda ta’lim maqsadi, erishiladigan mezon o‘z aksini topadi. Shuning uchun har bir bosqichda test orqali natijani aniqlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ta’lim maqsadini testga tushirish muhim masaladir. O‘qitishda takrorlovchi bosqich texnologik jarayonda alohida o‘rin tutadi. Takrorlashda: ta’limning umumiy maqsadi; umumiydan ma’lum aniq maqsad belgilanishi va har bir bosqichda o‘quvchining o‘zlashtirishi dajarasini aniqlash; shunga asosan ta’lim jarani muvofiqlashtiriladi, boshqariladi. Ta’lim jarayonida takrorlash texnologiyasi. Masalan, darsning tuzilishini texnologik jihatdan tahlil qilinadigan bo‘lsa: A) o‘quvchilar diqqatini tashkil etish; B) didaktik maqsad haqida axborot berish; D) zaruriy bilim-malakalarni rag‘batlantirish; E) ma’lum ta’sir etadigan o‘quv materialini ko‘rsatish; F) o‘quvchilar javobini aks sadosini (reaktsiyasi) rag‘batlantirish; G) o‘zaro xamkorlikni ta’minlash; H) olingan mustaxkam bilim malakani rag‘batlantirish; I) o‘quvchilar faoliyatini baholash; kabilar. O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi qanchalik tezligini va mukammaligi bilan belgilanadi. Ularning o‘zlashtirish bo‘yicha qobiliyati uch guruhga bo‘linadi: Iqtidorli, ular tez o‘zlashtirishi mumkin-30%. Oddiy o‘rtacha o‘quvchilar-50 %. Qobiliyati past o‘quvchilar-20 %. Maqsad qo‘yishda barcha o‘quvchilarni o‘zlashtirishi hisobga olinadi. To‘la o‘zlashtirishi maqsadi, uni amalga oshirish metodikasi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Kirish qism-o‘quvchilarni to‘la o‘zlashtirishga yo‘naltirish. 2. Har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirishga erishish. 3. Har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirish darajasini baholash. 4. Har bir o‘quvchi bahosini tashkil qilish. Keyin o‘qituvchi har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirish imkoniyati bilan tanishtirad. Sinf to‘la o‘zlashtirish uchun yangi metodika bilan o‘qitadi. Har bir o‘quvchi oxirida, fanni o‘zlashtirib bo‘lganda baholanadi. O‘quvchilar qiyosiy baholanmaydi, balki o‘quv matni etalon, mezoni bilan baholanadi. “Etalon darajasiga” erishgan o‘quvchi “a’lo” baho oladi. A’lo baxolar cheklanmaydi. Har bir o‘quvchiga istagancha yordam ko‘rsatadi. Xar bir o‘quvchi fanni o‘zlashtirish jarayonida diagnostik kuzatiladi. Agar o‘quvchi ma’lum topshiriqdan qiynalsa boshqa yo‘l qo‘llaniladi. Shunisi xarakterliki, pedagogik texnologiyaning printsipi kafolatli to‘la o‘zlashtirish ekan unda o‘quv materialini bosqichma-bosqich o‘zlashtirish, izchillik metodikasi asos bo‘ladi. Aslida sharq, aniqrog‘i, O‘zbekiston maktablarida o‘rta asrlardan boshlangan metodikadir. Tarixdan ma’lumki, fanning o‘zlashtirishda izchillik va uzluksizlik printsipiga asoslanilgan. Ya’ni har bir fan o‘rganib bo‘lingandan keyin musobaqa metodi orqali bilimlar tekshirilgan va to‘la o‘zlashtirgandan so‘ng undan keyingi fanga (yoki bosqichga) o‘tilgan. Bir sinf (guruh)dagi talabaga o‘zlashtirish darajasiga qarab har xil ta’lim mazmunida tahsil olgan. Pedagogik texnologiya tizimida AQSH tajribasida individual “brigada-andividual” ta’lim XX asrning 60-yillarida keng qo‘llaniladi. Har bir o‘quvchining qobiliyatiga o‘zlashtirish darajasiga qarab ta’lim maqsadi va metodikasi belgilanadi. Masalan bu tizimni quyidagicha amalga oshirish mumkin. 1. Har bir o‘quvchi mazkur fan bo‘yicha bilim rejasini test orqali tekshiriladi. 2. So‘ngra ma’lum bo‘lim bo‘yicha tekshiriladi, qanday bilimga ega ekanligi aniqlanadi. 3. Natijaga asosan har bir o‘quvchi uchun mazmun belgilanadi. 4. O‘quvchi bo‘lim-bo‘limlarga bo‘lib topshiriq oladi. 5. Qo‘yilgan maqsad amalga oshirilgandan keyin yakuniy test topshiradi va fan bo‘yicha baholanadi. 6. Agar maqsadga erishilmagan, yoki ma’lum qism o‘rganilmagan bo‘lsa takrorlanishiga qaytiladi. To‘la va yakka (brigada-individual) ta’lim 80 yillarda AQSHda joriy etila boshlagan. Bunda yakka o‘quvchilar va kichik guruhlar bilan ishlash tizimi yaratilgan. Ya’ni o‘quvchilar 4-5 kishilik guruhlarga bo‘linadi, unda iqtidorlilar va qoloqlar, qizlar va boshqa etnik vakllar bir xil bo‘limi maqsadga muvofiq. Har bir guruh berilgan topshiriqni tez bajarishiga e’tibor beriladi. Guruhdagi o‘quvchilar bir-birini tekshiradi, yordam beradi. Haftani oxirida yakun yasaladi, baholanadi. O‘zaro yordam va bir kishi hamma uchun printsipiga amal qilinadi. Bu metodda o‘zlashtirish darajasi oshishi bilan birga o‘quvchilarni o‘z-o‘zini baholash malakasi ham rivojlanadi, o‘quvchi o‘rtasida do‘stlik, o‘rtoqlik darajasi ham oshadi. Xulosa qilib, pedagogik jarayonning tarkibiy qismlaridan biri aniq bajarishi mumkin bo‘lgan, kafolatli natijaga erishish maqsadi, texnologiyasidir deyish mumkin. Pedagogik texnologiya faqat ta’lim mazmunini ifodalovchi maqsad emas, balki didaktik tizimni ham ko‘zda tutadi. O‘quv jarayonida axborot texnologiyalarining asosiy yo‘nalishlari va uni tadbiq etish Axborot xavfsizligini ta’minlash iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishning milliy ustuvorligini hurmat qilish tamoyillari asosida ochiq axborot jamiyatini tashkil etishda muhim omil hisoblanadi. Bugungi kunda global iqtisodiyotda komputer va telekommunikatsiya texnologiyalari. Bugungi kunda global iqtisodiyotda komputer va telekommunikatsiya texnologiyalari, dasturiy ta’minot mahsulotlarini ishlab chiqarish va ular asosida keng turdagi interfaol xizmatlar ko‘rsatishni o‘z ichiga olgan axborot- kommunikatsiya texnologiyalari sohasining roli va ahamiyati ortib bormoqda. Axborot sohasi qonunchiligining asosini Konstitutsiyamiz, “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi, “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi, “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi, “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi va boshqa qator qonunlar tashkil etadi. Mavjud me’yoriy-huquqiy hujjatlar mahalliy korxonalarning raqobatbardoshligi va samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda Axborot sohasining me’yoriy-huquqiy bazasini muntazam isloh qilish tufayli milliy axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasi barqaror yuksalib bormoqda. Soha korxonalari tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi oxirgi yilda 11 foiz, jumladan, aholiga ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 12 foizga o‘sdi. Xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanish tezligi yil boshiga nisbatan 32 foizga oshdi. Axborotlashtirishning huquqiy asoslari Axborotlashtirish xizmatlarining yangi turlarini rivojlantirish va tartibga solishning huquqiy asoslarini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2003-2004 yillarda «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida», «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida» va «Elektron tijorat to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, shuningdek, yangi tahrirdagi «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Mustaqillik yillarida axborotlashtirish sohasida mamlakatimizda olib borilayotgan tizimli va maqsadli ishlar Mustaqillik yillarida axborotlashtirish sohasida mamlakatimizda olib borilayotgan tizimli va maqsadli davlat siyosati O‘zbekistonda milliy axborot makonini rivojlantirish, axborotlashtirish sohasini isloh qilish, so‘z va axborot erkinligini ta’minlashga imkon bermoqda. Poytaxtimizdagi xalqaro biznes markazida bo‘lib o‘tgan "Davlat boshqaruvini modernizatsiyalash va jamiyatni demokratlashtirishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining roli" mavzuidagi xalqaro davra suhbatida ham mazkur sohada amalga oshirilayotgan sa’y harakatlar xususida so‘z bordi. O‘ZBEKISTON AXBOROT TEXNOLOGIYALARI Mamlakatimizda AKTni jadal rivojlantirish uchun davlat va xususiy sektor sa’y-harakatlarini birlashtirish bo‘yicha O‘zbekiston axborot texnologiyalari korxona va tashkilotlari uyushmasi tashkil etildi. Ayni paytda O‘zbekiston axborot texnologiyalari bozorining o‘nlab yetakchi kompaniyalari mazkur uyushmaga a’zo bo‘ldi. MOBIL ALOQA Bugungi kunda mobil aloqa abonentlari soni 25 million nafardan ortdi. Yuzaga kelgan raqobat muhiti internet xizmatlarini taqdim etadigan operator va provayderlar, shuningdek, ushbu tarmoqdan umumiy foydalanish punktlari sonini ko‘paytirish imkonini berdi. GLOBAL AXBOROT TIZIMI Global axborot tizimidan foydalanuvchilar soni hozir 7,7 million kishidan oshdi, ularning 4,27 million nafari internetdan mobil aloqa orqali foydalanmoqda. Elektron raqamli imzoni qo‘llash imkonini beradigan me’yoriy-huquqiy baza va ochiq elektron kalitlar infratuzilmasi yaratildi. ELEKTRON RAQAMLI IMZO Elektron raqamli imzolarni ro‘yxatga olish markazlari samarali faoliyat ko‘rsatmoqda, «UZ» milliy domenida ko‘plab nomlar ro‘yxatga olinmoqda. Axborot resurslari bozori va dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. ELEKTRON HUKUMAT O‘zbekiston Respublikasi "Elektron hukumati haqidagi" qonuni bajarilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi "Elektron hukumati haqidagi" qonuni muvofiqligida, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat elektron xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha tartibini takommillashtirish to‘g‘risidagi" 2016-yil 2-iyundagi 184-sonli qarori va ushbu qaror ijrosini nazorat qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 3-iyundagi 08/1-832-sonli rejasini bajarish, hamda "O‘zbekiston temir yo‘llari" AJ tomonidan ko‘rsatilayotgan davlat xizmatlarini elektron shaklga sifatli o‘tkazishni ta’minlash maqsadida, temir yo‘l sohasida ko‘rsatilayotgan ruhsat berish bilan bog‘liq davlat xizmatlarini elekron shaklga o‘tkazish bo‘yicha “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ boshqaruvi raisining buyrug‘i va ruhsat berish bilan bog‘liq davlat xizmatlarini elekron shaklga o‘tkazish jadvali ishlab chiqidi. 2015-yil 9-dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi qonunga imzo chekishi jamiyatimizda idoralararo, idoralar va fuqarolar, tadbirkorlar o‘rtasidagi elektron munosabatlarning rivojlanishi, fuqaro manfaatlarining mustahkam himoyalanishi, Internet tarmog‘ida ta’lim-tarbiyaviy, foydali kontentning yaratilishi, axborotlashtirish sohasida katta o‘zgarishlarning keng qamrovli yangi bosqichini boshlab berdi. «ZIYONET» JAMOAT TA’LIMI AXBOROT TARMOG‘I «ZiyoNET» jamoat ta’limi axborot tarmog‘i muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatmoqda. Nogironlar uchun axborot texnologiyalari markazlari va maxsus treninglar tashkil qilindi. TO‘RTINCHI AVLOD (4G) ALOQA TARMOG‘I Mamlakatimizda MDHda ilk bor to‘rtinchi avlod (4G) aloqa tarmog‘i ishga tushirildi, interfaol shaklda davlat xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha «yagona oyna» markazlari ochildi. Forumda qator xorijlik ekspertlar AKT sohasidagi eng so‘nggi ishlanmalarni joriy etish bo‘yicha o‘z tajribasi bilan o‘rtoqlashdi. Kompyuter va axborot texnologiyalari tushunchasi mazmun va mohiyati. Kompyuter texnologiyalari to‘g‘risida so‘z yuritilganda, odatda ko‘z oldimizda axborot texnologiyalari mujassamlanadi. Buning sababi, shaxsiy kompyuterlarning ixtiro etilishi axborot texnologiyalarining ommaviylashishiga va uni keng miqyosda tadbiq etilishiga olib kelinganligidadir. Chunki shaxsiy kompyuterlarning paydo bo‘lishi natijasida axborot texnologiyalarining mahsuli bo‘lgan dasturiy vositalarga zaruriyat ortib, kundalik ehtiyojga aylanib bormoqda. Shaxsiy kompyuterni tadbiq etish bo‘yicha erishilgan muhim yutuqlardan biri bu multimedia vositalarining yaratilishidir. Shaxsiy kompyuterlar multimedia vositalaridan, ya’ni ovoz, grafika, animatsiya, video vositalaridan keng ko‘lamda foydalanish sari yo‘l ochdi. Ta’lim tizimida axborot texnologiyalarining multimedia vositalari yordamida o‘quv jarayonini tashkil etish imkoniyatlari paydo bo‘la boshladi. Bular sirasiga virtual kutubxona, virtual o‘qitish texnologiyalarini kiritish mumkin. Virtual kutubxona - bu o‘quv materiallari elektron nusxada chop etilgan yagona katalog tizimiga ega bo‘lgan elektron kutubxonadir. Elektron kutubxonadagi o‘quv materiallarini tarmoq tizimi imkoniyatlaridan foydalanib o‘qish mumkin. Elektron kutubxonadan yoki boshqa manbalardan tarmoq tizimi yordamida materiallarni olib o‘qish-virtual o‘qish deb yuritiladi. Yangi axborot texnologiyalari asosida boshqarishni avtomatlashtirish, ish yuritish, moliya ishlarini avtomatlashtirilgan holda boshqarishni ta’minlash kabi ishlarni bajarish imkoniyatlari tug‘ildi. Bundan tashqari yangi axborot texnologiyalari tufayli yuzaga kelgan juda katta imkoniyatga ega bo‘lgan muharrirlarni, tarjima qiluvchi dasturiy vositalarni keltirish mumkinki, ularning yaratilishi ta’lim tizimida ham o‘z samarasini bermoqda. Shu o‘rinda olamshumul ahamiyatga ega bo‘lgan telekommunikatsion (kabelli, shisha tolali, sputnikli) aloqa vositalari asosida tashkil etilgan Internet tizimining insoniyatga juda keng imkoniyatlar yaratganligini ta’kidlash lozim. Internet hozirgi kunda butun insoniyat bilimlarini birlashtirish, ularning aqliy qobiliyatlaridan unumli foydalanish kabi masalalarni yechish bilan bir qatorda, yangi adabiyotlar to‘g‘risida ma’lumot olish, masofadan turib o‘qitish texnologiyasini amalga oshirish, musiqa eshitish, kino va boshqa sohalardagi mashhur kishilarning (yulduzlarning) rasmlarini ko‘rish, ular haqida ma’lumotlar olish, kundalik gazetani o‘qib borish, ob-havo to‘g‘risida ma’lumot olish, kompyuter o‘yinlari o‘ynash, yangi ish joyi topish, magazindan xarid qilish va hatto keng miqyosdagi biznes ishlarini amalga oshirish mumkin. Uchinchi ming yillikning boshlarida 120 mln. kompyuter yagona dunyo tarmog‘iga ulangan, ulardan 1 mlrd. dan ziyod odamlar foydalanmoqda. Keyingi vaqtda internetdan o‘spirin yoshlarning va xotin-qizlarning foydalanish sur`ati o‘sib borayotganligini qayd etish mumkin. Uchinchi ming yillikning boshida axborot texnologiyalarini tadbiq etishda tub o‘zgarishlar ro‘y berishi kutilmoqda. Bularga yo‘ldosh kanali orqali internet elektron kitoblar, dunyo internet kutubxonasi, internet video-telefonlar, muloqotli tarjimonlar va nutqni hamda harakatni tushunadigan kompyuterlarning yaratilishi kutilmoqda. Bulardan ko‘rinib turibdiki, ta’lim tizimida yangi axborot texnologiyalarini tadbiq etish masalalariga tubdan boshqacha ko‘z bilan qaramoq lozim. Yuqorida qayd etilgan masalalar ta’lim tizimida ham yangi axborot texnologiyalarini tadbiq, etishning istiqbolli yo‘nalishlarini belgilash bilan bir qatorda, ularning yechimini kechiktirmasdan hal etish uchun chora-tadbirlar ko‘rish zaruratini ham yuzaga keltiradi. Shu o‘rinda aytish lozimki, ta’lim tizimida yangi axborot texnologiyalarini tadbiq etishning bugungi kundagi dolzarb masalalaridan biri multimedia vositalari negizida virtual o‘qitish tizimini yaratishdir. Axborot texnologiyalaridan o‘quv jarayonini boshqarishda foydalanish ta’limning samaradorligini oshirishga olib keladi. Buning sababi, o‘quv jarayonini to‘liq nazorat qilish va uni yangilab borish imkoniyatlarining yaratilishidir. Masalan, ta’lim muassasasida lokal kompyuter tarmog‘ining mavjudligi qog‘ozda berilayotgan ma’lumotlar, hujjatlar hajmining qisqarishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida, ta’lim jarayonida qabul qilinayotgan boshqaruvga doir qarorlarni qabul qilishda vaqtni tejash imkoniyatini beradi. Axborot texnologiyalarini o‘quv jarayoniga tadbiq etish natijasida yangi ma’lumotlar bazasi vujudga keladi, unda pedagogik texnologiyalar, tahliliy materiallar kabi ma’lumotlar to‘planadi. Shuning bilan bir qatorda, video-konferensiya o‘tkazish, har xil ko‘rinishdagi taqdimotlarni namoyish etish va eng yaxshi tadqiqot ishlar haqida ma’lumot berish, seminarlar va turli mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun juda ko‘p imkoniyatlar paydo bo‘ladi. Hozirgi davr axborot-kommunikatsiyalar asri sifatida xarakterlanmoqda. Shu sababli mehnat kapitali va tovarlar qatorida aqliy kapitaldan foydalanish muhimligi jihatidan kam ahamiyatga ega bo‘lmagan omillardan biridir. Masofali ta’lim tizimining asosini kompyuter, axborot va pedagogik texnologiyalar tashkil etishi shubhasiz. Ta’limda axborot texnologiyalari haqida gapirganimizda, birinchi navbatda, masofali ta’lim, interaktiv pedagogika va turli o‘quv shakllari ko‘rinishidagi didaktik tizimlarni nazarda tutamiz. Ta’limda texnologik yondoshuvning mohiyatini tushunish uchun, avvalo, “texnologiya” so‘zi va tushunchasining mazmunini aniqlash zarur. Texnologiya yunoncha so‘z bo‘lib, texne-mahorat, san`at, logos-tushuncha, fan, ta’limot ma’nolarini anglatadi. Ta’limda texnologiya tushunchasi o‘quv rejasiga asosan beriladigan bilimlar tizimini talabalarga yetkazib berish va shu asosda ularni bugungi kun talablariga to‘liq javob beradigan kadrlar qilib tarbiyalashga yo‘naltirilgan shunday usul va tajribalarni ishlab chiquvchi, takomillashtiruvchi va targ‘ib qiluvchi zamonaviy fan sifatida ta’riflanadi. Ta’lim jarayoniga texnologik yondoshuvda u qayta takrorlanadigan jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutiladigan natija ham mufassal tavsiflanadi va aniq qayd etiladi. O‘quv materiali diagnostik ifodalangan o‘quv maqsadlariga mos qayta tuzilib, ishlab chiqiladi, ayrim bo‘laklarga ajratiladi. O‘quv materialini talabalarga yetkazib berishning muqobil yo‘llari nazarda tutiladi. Har bir bo‘lakni o‘rganish test yordamida nazorat etilib, xato-kamchiliklar shu paytning o‘zida tuzatilib, to‘g‘rilanib boriladi. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga noan`anaviy shaklda, o‘ziga xos belgilar va xususiyatlarga ega bo‘lgan tizimli, texnologik yondoshuvlarga asoslanadigan holda kirib keldi. ZAMONAVIY TA’LIM TEXNOLOGIYASINING KONSEPTUAL ASOSLARI Ta’lim texnologiyasi aniq pedagogik g‘oya asosida ishlab chiqilib, uning negizini quyidagilar tashkil etadi: (1) muallifning aniqlangan metodologik, falsafiy yo‘nalishi; (2) pedagogik, psixologik va ijtimoiy fanlar hamda pedagogik amaliyot- kontse’tual asoslari. Ta’lim tizimi boshqa barcha horijiy mamlakatlar singari falsafa, psixologiya va pedagogikada insonparvarlik yo‘nalishidagi printsiplar asosida tuziladi. pedagogikada bu yo‘nalishning asosiy farq qiladigan jihati shundaki, bunda ta’lim Kontseptsiya - umumiy g’oya yoki biror-narsa to’g’risida tasavvur, tushuncha, fikrlar tizimi. oluvchining o‘zligi, uning shaxsi, mustaqil tanqidiy fikrlashini ongli rivojlanishiga aniq yo‘naltirilgan, ularning xususiyat va imkoniyatlarini hisobga olgan har bir ta’lim oluvchining mustaqil bilish faoliyatiga e’tiborida hisoblanadi. Zamonaviy ta’lim texnologiyasining kontse’tual asoslari 1-ilova Psixologiya va pedagogikada insonparvarlik yo‘nalishidagi printsiplar 2-ilova Pedagogikada insonparvarlik yo‘nalishidagi prinsiplar Ta’lim tizimi va barcha ta’lim jarayonining shaxsni rivojlanishi, umuminsoniy qadriyatlar ustunligi, shaxslarning o‘zaro harakatini maqbullashtirishga yo‘naltirish Shaxsga yo‘naltirilgan rivojlantiruvchi ta’lim va uni amalga oshirish shartlari Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning asosiy - nazariy holatlari Amalga oshirish sharoitlari Shaxsiy yondashuv quyidagilarni Ta’lim oluvchi shaxsini har tomonlama 5. O’zaro tushunish, shaxs rivojlanishi uchun muhim bo’lib, unga faqat muloqot natijasidagina erishiladi. Psixologiyada insonparvarlik yo’nalishidagi printsiplar (Karl Rodjers, 1991) 4. SHaxs o’z-o’zini bilish va o’zini o’zi amalga oshirishga intiladi, u ichki kamolatga yetish ehtiyojiga ega 3. Inson o’rab turgan borliqni shaxsiy munosabati va tushunishi orqali qabul qiladi 2. Kamolatga yetish, rivojlanish tashqi muhit, insonlar bilan o’zaro harakat asosida ro’y beradi. Tashqi baho inson uchun, o’zini tanishi uchun muhim bo’lib, unga to’g’ridan –to’g’ri yoki yashirin munosabat natijasida erishiladi 1. Har bir shaxs dunyoning har doim o’zgaruvchan markazida turadi. Bu yerdan ikki xulosa chiqadi: o’qituvchi uchun juda muhim bo’lganlar; har bir shaxs uchun o’rab turgan borliqni qabul qilishi uchun o’zining shaxsiy dunyosi ahamiyatli; Bu ichki dunyo tashqaridan hech kim tomonidan hali oxirigacha tanilmaga anglatadi: 1) ta’lim jarayonini tuzishda va amalga oshirishda shaxsga maqsad, subyekt ustunligi, natija va uning samaradorligini asosiy mezondek yo‘naltirish 2) ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarining to‘laqonli rivojlanishi; 3) ta’lim berish jarayonini shaxs`arvarlashtirish va tabaqalashtirish: kasbiy tayyorgarlik yo‘nalishlari bo‘yicha Davlat Ta’lim standartlari talablariga rioya qilgan holda ta’lim oluvchi shaxsini rivojlanish yo‘liga yo‘naltirish; 4) ta’lim oluvchilarni psixologik- kasbiy va shaxsiy xususiyatlari va qobiliyatlarini hisobga olish 5) ta’lim jarayoni ishtirokchilari faoliyatining shaxsiy qiziqishlarini ta’minlanish erkin va ijodiy rivojlanishi uchun qulaylik, ziddiyatsiz va xavfsiz sharoitlarni ta’minlash, uning tabiiy imkoniyatlarini amalga oshirish. Ta’lim beruvchining ta’lim oluvchi shaxsini qabul qilish: uning maqsadlari, hayajonlari, qiziqishlari, qarashlari, munosabatlari, tushunish, ularni xuddi qimmatlidek tan olish, unga, uning kuchi va imkoniyatlariga ishonish Ta’lim berish texnologiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida ushbu bilim sohasida o‘qimishlilik darajasi va shaxs madaniyatining umumiy rivojlanish darajasi; - ta’lim oluvchining psixologik- fiziologik xususiyati; - har bir ta’lim oluvchi uchun ta’lim o‘quv dasturlariga nisbatan shaxsiy xususiyat va o‘qitish ta’siri ostida uning rivojlanish o‘zgaruvchanligi, uning imkoniyatlariga mos ravishda moslashadi; - unga o‘zining bilimga, o‘zini aniqlay olishi, o‘zini rivojlanishi va o‘zini amalga oshirishiga yordam ko‘rsatish Ta’lim oluvchining rivojlanish va so‘nish istiqbollarini aniqlash, undan so‘ng esa to‘g‘rilash uchun, uning shaxsiy rivojlanishini obyektiv nazorat va tashhis qilish. Ta’lim oluvchini nafaqat kasbiy sifatda, balki shaxs sifatida rivojlanishining umum`edagogika malakalarini rivojlanishi texnologiyalari ishlab chiqish va amalga oshirish Bu maqsad, o‘qitish va shaxsiy rivojlanish ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi uchun hayotiy va kasbiy mohiyatga ega bo‘lganda, ushbu faoliyatga mustahkam qiziqish uyg‘onganda, o‘qitish va rivojlanish shaxsining hayotiy ehtiyojiga aylangandagina erishilgan deb hisoblash mumkin. 3-ilova Ta’limga faoliyatli yondashuv va uni amalga oshirish shartlari Asosiy nazariy o‘rni Amalga oshirish sharti Faoliyat-shaxsning rivojlanishida asos, vosita va hal qiluvchi shart. Bu ta’lim oluvchi shaxsining jarayonli sifatlarini shakllantirish, uning harakatlarini faollashtirish va jadallashtirishni, o‘quv jarayonida uning barcha imkoniyati, tirishqoqligi va g‘ayratini kengaytirishni yuzaga keltiradi Ta’lim beruvchi vazifasining o‘zgarishi: nafaqat bilim berish, balki ta’lim oluvchilarni ularni mustaqil izlash, tahlil qilish, taqqoslash, o‘zgartirishga, hayotiy muhim vazifalarini hal etishda qo‘llash, barcha hayotiy yo‘li davomida bilimlarini tezkor yangilash va to‘ldirishni o‘rgatish Buning uchun esa, o‘qituvchi barcha to‘g‘ri yechimlarning birinchi toifadagi namoyishchisi bo‘lmasdan, balki o‘quv jarayonini tashkilotchisi, maslahatchisi va nazoratchisi bo‘lishi kerak; bilimlarni yetkazishning kam samarali og‘zaki yo‘llarini kamaytirishga keltirish Ta’limning juftlik va guruhli tashkil qilish shakllarini Faoliyat - o‘zlashtirish obyekti Ta’limga shaxsiy va amalga oshirish orqali jarayonda dialog va `olilogda o‘zgaruvchan tomonlarda ta’lim oluvchining yuqori faolligini ta’minlash; rivojlantiruvchi yondashuv bilan o‘zaro aloqada bo‘lganda amalga oshadi bashoratlash, rejalashtirish va o‘quv- bilish faoliyatini tashkillashatirish bo‘yicha ta’lim oluvchilar mustaqil faoliyatini qo‘llab- quvvatlash 4-ilova Ta’limga suhbatli yondashuv va uni amalga oshirish shartlari Asosiy nazariy o‘rni Amalga oshirish sharti Ta’lim jarayonini ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi suhbatdek tuzishni ifodalaydi hamda dasturiy faoliyatni hamkorlikda tuzishga yo‘naltirlgan Shaxsiy va faoliyatli bilan birgalikda inson`arvar pedagogikaning metodologiyasi mohiyatini tashkil etadi. Ularni umumiylikda qo‘llash quyidagilarni yaratadi:  ta’lim jarayoni ishtirokchilarini- sub`ektlarini psixologik birligi va o‘zaro harakati tufayli “obyektli” ta’sir etish ijodiy o‘zaro rivojlanish va o‘zi rivojlanish jarayoniga o‘z o‘rnini beradi;  ta’lim jarayoni ishtirokchilari erkinligini oshirish; shaxsning o‘zini - o‘zi faollashtirishi va o‘zini - o‘zi amalga oshirishi Ta’lim beruvchi vazifasi: - ta’lim oluvchilar bilan teng huquqli tomonni o‘rnatishi; - shuncha o‘qitish emas, ta’lim oluvchilarni rivojlanishga, uning o‘zi harakatlanishiga sharoit yaratishga qancha rag‘batlantirish; - ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash, muammoni mustaqil rejalashtirish qobiliyatini va uni yechish yo‘llarini taklif etish, olingan natijalarni baholash yoki tekshirishga olinishiga tayyorgarlikni shakllantirish. Buning uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur: Vaziyatli loyihalash; fikr-izlanishli suhbat; hayotiy muammolar matniga o‘quv to‘shiriqlarini kiritish; ta’lim oluvchilarda mustaqillik, mustaqil o‘qish, o‘z taqdirini o‘zi belgilashga, o‘zini - o‘zi amalga oshirish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratish 5-ilova Muammoli ta’lim va uni amalga oshirish shartlari Asosiy nazariy o‘rni Amalga oshirish sharti Bu ta’lim beruvchini ta’lim oluvchilar bilan faol o‘zaro harakatni tashkillashtirish yo‘li bo‘lib, bunda taqdim etilgan muammoli ta’lim mazmunini yechishda ular munozara yuritadilar, fikr yuritishni o‘rganadilar, bilimlarni ijodiy o‘zlashtiradilar Alohida fikrlashni, bilimlarni mustahkamlash va amaliy faoliyatda ijodiy qo‘llashni ta’minlaydi Ta’lim oluvchilarning shaxsiy intilishlari, bilish qiziqishlarini shakllantiradi, fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi, ta’lim oluvchilarning dialektik fikrlashini shakllantirish va rivojlantirishiga yordam beradi. Ta’lim oluvchilar oldiga tartibli va maqsadga yo‘naltirilgan muammolarni ilgari surish, ularni ta’lim beruvchi rahbarligi ostida hal etib, yangi bilimlarni faol o‘zlashtiradilar Yo‘nalish bo‘yicha mustaqil ijodiy bilish faoliyatini ta’minlash: muammoli vaziyat → muammoni shakllantirish → uni hal etish yo‘li → muammoni yechish→ yechimni tekshirish 6-ilova Ta’limni tashkillashtirishga tizimli yondashuv va uni amalga oshirish sharti Asosiy nazariy o‘rni Amalga oshirish sharti Ta’lim texnologiyasi to‘g‘risidagi tushuncha pedagogik tizimning aniq bo‘lgan butun (tuzilmaviy va mazmunli) tarkibini bildiradi. Ta’limiy texnologiyani oldindan maqsadini belgilash va faoliyat natijalarini shakllantirishdan to pedagogik olish jarayon yo‘lini tashxis va nazorat tizimini tuzishgacha loyihalashtirish. Bu nafaqat qo‘yilgan maqsadga erishish kafolatini ta’minlaydi, balki ko‘rsatilgan jarayonlarni qurish va amalga oshirishda ixtiyoriylikdan kelib chiqadigan oqibatlarining oldini oladi, o‘quv-tarbiya faoliyati davomida to‘g‘rilash ehtimolini bartaraf etadi. 7-ilova Hamkorlikda ta’lim berish va uni amalga oshirish shartlari Asosiy nazariy o‘rni Amalga oshirish sharti Shaxsga yo‘naltirilgan g‘oyalarni namoyon qiladi: (1) har bir ta’lim oluvchilar tomonidan BMK, ularning shaxsiy xususiyatlarining rivojlanish darajasiga muvofiq egallashi; (2) muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish: birga faoliyat olib borishni o‘rgatish, ta’lim olish va yaratish, har doim bir- biriga yordamga kelishga tayyor bo‘lish, omad quvonchi yoki muvaffaqiyatsizlik alamini bo‘lish To‘shiriqni nafaqat birgalikda bajarish emas, balki birgalikda o‘rganish; musobaqa emas, balki hamkorlik Hamkorlikda ta’lim olishni tashkillashtirishning asosiy `rintsi`lari: 1) bir to‘shiriq bir guruhga; 2) rag‘batlantirish hamma uchun; 3) o‘z omadi va boshqa Maqsadni belgilash jarayonida amalga oshiriladi. Mustaqil individual ish→ guruhlarda hamkorlikdagi ish- hamkorlikda ta’lim berishda bilish jarayonining dialektik o‘zaro bog‘liqligi shundan iborat. Ta’lim beruvchi vazifasini o‘zgarishi: ta’lim oluchilar bilan (ommaviy emas!) yangi o‘zaro harakatga tayyorgarligi va qodirligi. (1) shaxsiy tenglik va hurmat, to‘laqonli muloqot va o‘zaro tushunishga o‘tish, (2) ta’lim jarayoni ishtirokchilari o‘zaro harakatining yangi shakllari: ta’lim beruvchi→ guruh→ta’lim oluvchilar, ta’lim oluvchilar→ ta’lim oluvchilar (1) to‘shiriqni bajarish uchun guruhga bir to‘shiriq beriladi; (2, 3) guruh hamma uchun yagona, hamkorlikdagi ish baholari jamlanishi, (umumiy natijaga erishish uchun guruhdagi barcha ta’lim oluvchilar harakati baholanadi), shuningdek har bir ishtirokchining shaxsiy qo‘shgan hissasidan kelib chiqadigan bahoni oladi. 4) o‘zaro harakatni tezlashtirish yo‘llari, ya’ni guruhli bahs, hamkorlik, o‘zaro yordam, hamkoriy faoliyat; guruh omadlari uchun har bir shaxsning masuliyati; 4) hamkorlik faoliyati; 5) muvaffaqiyatga erishishda teng ikoniyatlar har bir ta’lim oluvchi shaxsiy muvaffaqiyatlarini takomillshatirishga, modomiki boshqalar bilan birga baho olsa, ta’lim olishda shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyatiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak Ta’lim texnologiyasi – Pedagogika tizimining tashkil etuvchisi Pedagogik tizim quyidagi tarkiblardan iborat: 1. Ta’lim beruvchi - o‘qituvchi, ishlab chiqarish ta’limi ustasi. 1. Ta’lim oluvchi - talaba, o‘quvchi, tinglovchi. 2. Ta’limiy maqsad – bu ta’lim berishni biror narsaga intilishi. 3. Natija – (1) ushbu davr ichidan chiqishda ta’lim oluvchini bilishi, uddalashi, qadrlashi zarur bo‘lgan, ta’lim berishni biror narsaga kelishidir; (2) ta’lim jarayonini samarali borishini namoyon qilib, maqsadga erishish darajasini tavsiflaydi. Natija belgilangan maqsadga mos kelsa, qo‘ish o‘rgatish jaryoni tugallangan hisoblanadi. 4. O‘quv axboroti mazmuni – fan bo‘yicha o‘qitish mazmunini tashkil etuvchi, adabiyot matnlari va o‘quv qo‘llanmalar, lug‘at va boshqa axborot manbalaridan iborat bo‘ladi. O‘quv dasturi asosida aniqlanadi va maqsadni belgilashdan kelib chiqib ta’lim beruvchi tomonidan o‘zgartirish kiritiladi. 5. Ta’lim texnologiyasi – (1) o‘qitish- usul, shakl va vositalar; (2) muloqot, (3) axborot va (4) boshqaruvning yo‘l va vositalari. 6. Tahliliy-natijaviy tarkib – ta’lim texnologiyasi bo‘yicha olingan natijalar samaradorligini o‘lchashning yo‘l va vositalari. Agar Pedagogik tizimning tarkibiy tashkil etuvchilaridan bittasi ham bo‘lmasa, Tizim – o’zida yaxlit borliqlikni namoyon etib, bunda o’zaro bog’liq va o’zaro harakat qiluvchi qismlarning o’zgarmas tartibi uning ichki tuzilmasini yaratadi. Bu harakat qiluvchi tuzilma bo’lib, bunda faoliyat aniq maqsadlarga bog’liq bo’ladi. unday holda ta’lim jarayonining o‘zi ham bo‘lmaydi, yoki u kuchsiz xususiyatga ega bo‘ladi. Har qanday holatda ijobiy natija bo‘lsa ham, u tasodifiy bo‘lishi mumkin. Ta’lim texnologiyasini tuzilmasi Ta’lim texnologiyasi - tizimli toifa bo‘lib, tuzilmaviy tashkil etuvchi va qismlari bo‘lib, quyidagilar hisoblanadi: 1. Ta’limning yo‘l va vositalari: Ta’lim usullari; ta’lim shakllari; ta’limning yo‘llari, texnikalari; ta’lim vositalari. 2. Muloqotning yo‘l va vositalari: 2.1. Ta’lim beruvchini ta’lim oluvchilar bilan birga tezkor qaytar aloqa asosida bevosita o‘zaro harakati: 1) ta’lim beruvchi - o‘quv axborot manbai, undan foydalanishning tashkilotchisi hamda nazoratchisi; ta’lim oluvchi - axborot iste’molchisi, ta’sir o‘tkaziladigan boshqaruv obyekti; 2) ta’lim beruvchi - o‘quv axboroti manbai bo‘lib, maslahatchi, ta’lim jarayonining sub`ektlari o‘rtasida axborot almashinuvining muvofiqlashtiruvchisi; ta’lim oluvchi- o‘quv axborotini egallash va uni ishlatish bo‘yicha shaxsiy mustaqil ijodiy faoliyat sub`ekti. 2.2. Vaqt bo‘yicha bo‘lingan qaytar aloqa bilan ta’lim beruvchini ta’lim oluvchilar bilan birga bavosita o‘zaro harakati: 1) ta’lim beruvchining ta’lim manbalari bilan ta’lim oluvchilarni eng kam ishtiroklaridagi o‘zaro harakati; 2) ta’lim beruvchining bir ta’lim oluvchi bilan, ikkita ta’lim oluvchi o‘rtasidagi: faol o‘zaro harakat; Tuzilish (lot. structura – tuzilish, joylashish), tarkibiy qismlarning muayyan o’zaro aloqasi, o’zaro joylashuvi; biror narsani tuzilishi. Tuzilmaning qismlari – uning shartli bo’linmaydigan va qiyoslana oladigan qismlari. ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari o‘rtasida: ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar guruhi bilan; ta’lim oluvchi guruhlar o‘rtasida: faol o‘zaro harakat. Axborotning yo‘l va vositalari: - axborotni yetkazish - monolog, dialog, `olilog; - axborotni olish (qaytar aloqa) - tashxis, baholash, kuzatuv. Boshqaruvning yo‘l va vositalari: Bashoratlash; rejalashtirish; nazorat; baholash; axborotni yig‘ish, uning to‘`lanishi va tahlil; o‘zgaruvchanlikni va yo‘nalishni aniqlash; boshqaruv xulosasini qabul qilish; o‘zgartirish kiritish. Axborot texnologiyasi tushunchasi va klasifikatsiyasi Psixologik va pedagogik adabiyotlarda (N.V.Apatova, V.P.Bespalko, I.Y.Lerner, Y.I.Mashbits, N.F.Talizina, V.S.Shviryov va boshq.) ta’lim jarayoni axborot uzatishning turli jarayonlari bilan chambarchas bog‘liqligi ko‘p karra ta’kidlanadi. Agar V.M.Glushakovning axborot texnologiyalari – bu axborotni ishlab chiqish bilan bog‘langan jarayonlar ekanligi to‘g‘risidagi ta’rifiga amal qilinadigan bo‘lsa, u holda ta’limda axborot texnologiyalaridan doimo foydalanib kelingan deb xulosa chiqarish mumkin. Texnologiya tushunchasining o‘zi amaliy tadqiqotlarning inson faoliyatini tubdan takomillashtirish, uning samaradorligi, jadalligini, texnik qurollanganligini oshirishga yo‘naltirilganligini aks ettiradi. Texnologiya tushunchasi moddiy ishlab chiqarish sferasida keng foydalaniladi. Entsiklopedik va maxsus adabiyotlarda bu tushunchaning turli ta’riflari mavjud. Entsiklopedik lug‘at mazkur tushunchani “xomashyo, material yoki yarimtayyor mahsulotga, mahsulot ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriladigan ishlov berish, tayyorlash, holati, xossalari, shaklini o‘zgartirish metodlari majmuasidir” deb ta’riflaydi. Texnologiya metodlarining tanlanishi tasodifiy emas va ularning hammasi yagona maqsadga erishish – konkret mahsulotni olishga yo‘naltirilgan. Boshlang‘ich mahsulotni o‘zgartirish metodlarining majmuasi va ketma-ketligi ma’lum ishlab chiqarish usulidan iborat. Shunday qilib, texnologiya – bu parametrlari oldindan berilgan mahsulotni boshqaruvchi ostida ishlab chiqarish vositalari majmuasidan foydalanib ishlab chiqarish usulidir. Shuni ko‘rish mumkinki, texnologiya ma’lum faoliyat bilan bog‘langan va faqat shu faoliyat natijasida amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarish vositalari texnologiyada ustivor rolga ega va mahsulotni olishda asosiy yuklamani o‘ziga oladi. Demak, texnologiyani o‘zlashtirish, bir tomondan, vositalarni o‘rganish, ikkinchi tomondan, mazkur vositalar bilan maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatni egallashdir. Shu bilan birga, foydalaniladigan vositalarning imkoniyatlarini bilish texnologiyasi doirasida faoliyatni optimallashtirish imkonini beradi. ATning maqsadi axborotni odam tahlil qilish uchun uni va shu tahlil asosida biror sa’y-harakatni bajarish bo‘yicha qaror qabul qilish uchun uni ishlab chiqarishdan iborat. Mazkur qo‘llanmamiz doirasida biz axborot texnologiyasi deyilganda obyekt, jarayon yoki hodisaning holati to‘g‘risida yangi sifatdagi axborotni (axborot mahsulotini) olish uchun ma’lumotlarni (birlamchi axborotni) to‘plash, ishlab chiqish va uzatish vositalari va metodlari majmuasini tushunamiz. Ta’lim sferasida axborot texnologiyasi tushunchasi umumta’lim maktabiga shaxsiy kompyuterlarni ommaviy joriy qilish paytidan boshlab ishlatila boshladi (o‘tgan asrning 80-yillari). ATning turli tasniflanishi mavjud. ATning ta’lim sferasida keng foydalaniladigan tasniflanishini ko‘rib chiqamiz (1-rasm) Peda gogi k va max sus adab iyotl arda AT vosit alarining turlicha tasniflanishlari keltiriladi, biroq hamma mualliflar tomonidan axborot ishlab chiqarish apparatli va dasturiy vositalari ajratib ko‘rsatiladi. ATning apparatli vositalariga elektron- hisoblash mashinalari (EHM), shaxsiy elektron-hisoblash mashinalari (SHEXM), axborotni kiritish-chiqarish qurilmalari, lokal va verbal darajalardagi aloqa vositalari, katta hajmdagi arxivda saqlash vositalari va boshqa periferiya qurilmalari kiritiladi. ATning dasturiy vositalari ma’lum tipdagi kompyuter uchun “individual” yoki o‘zaro bog‘langan dasturiy mahsulotlaridan iborat bo‘lib, ularga sun`iy intellekt tizimlari, mashinali grafik tizimlari, matn protsessorlari (matn redaktorlari), jadval protsessorlari (jadval redaktorlari), ma’lumotlarni boshqarish tizimlari, ekspert tizimlari, operatsion tizimlar, dasturlashtirish vositalari, amaliy dasturlar va h.k.lar kiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini informatika ta’limiga tayyorlashning psixologik hamda pedagogik asoslarini tadqiq etish. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarga informatika elementlarini o‘r- gatishning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini aniqlash. Boshlang‘ich sinflarda informatika elementlariga oid dastlabki bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishning didaktik imkoniyatlarini aniqlash. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga informatika elementlarini o‘rganishga qaratilgan o‘quv faoliyat tuzilmasini ishlab chiqish. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga informatika elementlarini o‘qitish- ning mazmuni va metodik tizimini ishlab chiqish. Boshlang‘ich sinflarda informatika elementlariga oid dastlabki bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan pedagogik dasturiy vositalar majmuasini tayyorlash. Aniq AT dasturiy vositalarining tarkibi kompyuter arxitekturasiga bog‘liq va dasturiy ta’minotni ishlab chiqishning taraqqiyoti bilan o‘zgarib turadi. Hozirgi vaqtda ta’limda eng ko‘p foydalaniladigan AT dasturiy vositalari Mikrosoft korporatsiyasining dasturiy vositalaridan. Dasturiy vositalarning konkret ATga mosligi 1-jadvalda ko‘rsatilgan. 1-jadval T .r. AT Taqdim qilinadigan imkoniyatlar Dasturiy mahsulotlar 1 Matnli axborot bilan ishlash texnologiyasi Matnli va grafik axborotni ishlab chiqish, axborot-metodik ta’minot jarayonlarini avtomatlashtirish, axborotni vizuallashtirish MS Word MS Publisher 2 Grafik axborot bilan ishlash texnologiyasi Grafik axborotga ishlov berish, axborot- metodik ta’minot jarayonlarini avtomatlashtirish, axborotni PaintBrush Paint vizuallashtirish 3 Sonli hisoblash texnologiyalari Sonli axborotga ishlov berish, matematik modellarni yaratish, hisoblash faoliyati va eksperiment natijalarini ishlab chiqish jarayonlarini avtomatlashtirish, o‘quv ja- rayonini axborot-metodik ta’minot, tashkiliy boshqarish va o‘zlashtirish natijalari ustidan nazoratni avtomatlashtirish MS Excel 4 Ma’lumotlarni saqlash, qidirish va saralash texnolo giyalari Katta hajmdagi (matnli, sonli, grafik, audio va video) axborotni, uni uzatish imkoniyati bilan arxivli saqlash, axborot modellarini yaratish, axborot qidirish faoliyati jarayon- larini avtomatlashtirish, o‘quv faoliyatini axborot-metodik ta’minoti, tashkiliy boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va o‘zlashtirish jarayonlari ustidan nazorat MS Access 5 Tarmoqli axborot texnologiyalari Markaziy ma’lumotlar bazasidan oson foydalanish, axborotni maqsadga yo‘nalti- rilgan qidirish, axborotni uzatish va xabar- larni almashinish MS Internet, Explorer, MS Outlook, Express, MS Mail, MS Publisher 6 Multimedia texnologiyalar Turli jinsli (matnli, grafik, audio va video) axborot bilan bir vaqtda ishlash, axborot- metodik ta’minot jarayonlarini MS PowerPoint avto- matlashtirish, obyektlar yoki hodisalar to‘g‘risidagi axborotni kompyuterli vizuallashtirish Axborot texnologiyalari tushunchasi Texnologiya grekcha techne so‘zidan olingan bo‘lib, san`at, mahorat, bilish, usul degan ma’nolarni anglatadi. Bu yerda vositalar, usulning bayoni va yangi mahsulotning tayyorlash jarayoni ham yotibdi. Masalan, yangi povar ustozdidan palov tayyorlash usulini og‘zaki yoki yozma ravishda o‘rgandi deylik, lekin u darrovda yaxshi palov qila olmaydi. Endi u palov tayyorlash jarayonining sirlarini ham o‘rganishi kerak. Yoki avtomobil boshqarishni o‘rganishni ham misol sifatida keltirish mumkin. Yosh avtohavoskor kitobdan yo‘l qoidalari, avtomobil haydash sirlarini o‘rganishi mumkin. Lekin, avtomobilni katta shahar ko‘chalarida haydashni o‘rganish uchun yana ko‘pgina mehnat sarflashi kerak. Jarayon deyilganda, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun yo‘naltirilgan harakatlarning muayyan majmui tushuniladi. Jarayon odam tanlagan strategiya bilan belgilanishi va turli vositalar hamda usullar majmui bilan amalga oshirilishi zarur. Materiallar texnologiyasi deb - xom ashyo, materialni qayta ishlash, tayyorlash, holatini, xossalarini, formasini o‘zgartirish bo‘yicha vositalar va usullarning majmuiga bilan belgilangan jarayonga aytiladi. Mazkur texnologiya bilan aniqlanuvchi jarayon moddaning dastlabki holatini o‘zgartirib yangi sifatdagi tovar hosil qiladi. 1Axborot moddiy resurslar bilan bir qatorda bebaho resurs hisoblanadi. Buning uchun quyidagi uchta gapni eslash kifoya. Kuch bilim va adolatda. Amir Temur, 14-asr Erursen shohsen, agar ogohsen sen, Agar sen ogohsen, shohsen sen. Alisher Navoiy, 15-asr Kimki axborotga egalik qilsa, u dunyoga egalik qiladi. Bill Geyts, 20-asr Axborot texnologiyalari-obyekt to‘g‘risida yangi sifatli axborot yaratish uchun dastlabki axborotni yig‘ish,saqlash, qayta ishlash va uzatishning vositalari va usullari majmuidir. Ma’lumki, bir xil moddiy resurslarga tadbiq qilingan har xil texnologiyalar har xil natijalarga olib keladi. Shunday qoida, axborot texnologiyalarida ham mavjud. Misol.1. DTM abbiturientlarga bir xil test variantlarini beradi. Abiturientlar o‘zlarining usullarini qo‘llab test savollariga javob berishadi. Lekin, natija har xil bo‘ladi. Test echish uchun programmalar qo‘llansa natijalar yana ham boshqacha bo‘lishi aniq. Misol 2. Avtomobil haydashni kitobdan o‘qib o‘rganish mumkin, lekin bu bilan yosh avtohavaskor avtomobilni yaxshi haydab keta olmaydi. Uni Lassettiga o‘tirgizib, shahar Chorsusi yo‘lga qo‘yib yuboraylikchi, nima bo‘lar ekan. Yosh avtohavskor uzoqqa bora olmaydi. Chorsuda muvaffaqiyatli harakatlanish uchun tajriba kerak-bu esa jarayondir. Moddiy ishlab chiqarishda texnologik jarayon har xil texnik vositalar, jumladan, qurilmalar, stanoklar, qurollar, konveyr liniyalari va h.k. lar yordamida bajariladi. Axborot texnologiyalarida ham shunga o‘xshash narsalar bor, ular: apparat, dasturiy va matematik ta’minotdir. Ular yordamida dastlabki axborot yangi sifatli axborotga aylantiriladi. Ular orasidan dasturiy vositalarni ajratamiz va axborot texnologiyalarining uskunaviy dasturiy qurollari deb ataymiz. Axborot texnologiyalarining uskunaviy (dasturiy qurollari) vositalari deb foydalanuvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘lida kompyuter uchun o‘zaro bog‘liq bir yoki bir necha dasturlar majmuasiga aytiladi. Dasturiy vositalarga matn muharriri, kompakt nashriyot tizimlari, elektron jadvallar, MBBT, elektron yozuv kitobchalari, elektron kalendarlar, funkstional maqsadli axborot tizimlari (moliyaviy, buxgalteriya, marketing....), ekspert tizimlar kirishi mumkin. AT iz va AT ex orsidagi munosabat Axborot texnologiyalari u uchun muhit bo‘ladigan axborot tizimlari bilan bevosita bog‘langan bo‘lishi mumkin. Bir qarashda axborot texnologiyalari va axborot tizimlari uchun keltirilgan ta’riflar bir xilga o‘xshaydi. Lekin bunday emas. Axborot texnologiyalari-kompyuterda saqlanayotgan axborot ustida aniq va belgilangan har xil murakkablikdagi amallar, harakatlar bajarish usullari va jarayonlari majmuidan iborat. Axborot texnologiyalarining maqsadi-boshlang‘ich ma’lumotlarni maqsadga yo‘nalgan harakatlar natijasida qayta ishlab, foydalanuvchi uchun zarur axborot olishdan iborat. Axborot tizimi-muhit bo‘lib, unga kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari, dasturiy mhsulotlar, ma’lumotlar bazasi, xodimlar, har xil texnik va dasturiy aloqa vositalari kiradi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi - axborotni saqlash va uzatish. Axborot tizimlari axbortga ishlov berishning odam-kompyuter tizimidir. Axborot tizimlari funkstiyalarini bajarish unga mos yaratilgan axborot texnologiyasini bilmasdan bajarib bo‘lmaydi. Axborot texnologiyalari axborot tizimidan tashqarida ham mavjud bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, Axborot texnologiyasi keng tushuncha bo‘lib, zamonaviy axbortlashgan jamiyatda axborotga ishlov berish jarayonlarini bildiradi. Axborot texnologiyasi - kompyuterda axborotga ishlov berish uchun xodimlarning aniq maqsadga yo‘naltirgan harakatlar majmuidir. Axborot tizimlari - kompyuter axborot tizimlaridan foydalanib axborot mahsulotlari ishlab chiqish va qarorlar qabul qilishni qo‘llab quvvatlovchm odam- kompyuter tizimidir. Axborot texnologiyalarining turlari Ma’lumotlarga ishlov beruvchi AT ex lar (MIBAT). 1. MIBAT ta’rifi va vazifasi. Ma’lumotlarga ishlov berishning axborot texnologiyasi strukturalangan masalalarni echish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu masalalar bo‘yicha zaruriy dastlabki ma’lumotlar mavjud bo‘lishi va ularga ishlov berishning algoritmlari hamda standart prosteduralari ma’lum bo‘lishi kerak. Bu texnologiya boshqaruv mehnatining ba’zi bir doimiy takrorlanadigan og‘ir amallarini avtomatlashtirish maqsadlarida malakasi uncha yuqori bo‘lmagan xodimlarning amaliy (ijro) operativ faoliyati darajasida qo‘llaniladi. Shuning uchun bu darajadagi xodimlarning mehnat unumdorligini ancha oshiradi. Ularni og‘ir va mashaqqatli mehnatdan ozod etadi, hattoki xodimlarning sonini qisqartirishga ham olib keladi. Operatsion faoliyat darajasida quyidagi masalalar hal qilinadi: Firma tomonidan amalga oshiriladigan operastiyalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ishlov berish. Firmada ishlarning holati to‘g‘risidagi davriy nazorat hisobotlarini tuzish. Turli-tuman joriy so‘rovlarga javoblar olish va ularni qog‘ozda hujjatlar yoki hisobotlar shaklida rasmiylashtirish. Misol 1. Zerikarli bir xil amallarga misollar: Ombordagi tovarlarning zahirasining mavjud normativ ko‘rsatkichlarga mosligini tekshirish va zahira miqdori kamayganda ta’minotchiga tovarlar miqdori va olib kelinishi kerak bo‘lgan muddatlarni ko‘rsatib zakaz berish. Firma tomonidan tovarlarni sotilishi haqida ma’lumotlarni qayd etish, xaridorga tovar nomi va narxi, tovarni tayyorlagan firma, yaroqlilik muddatlari va hokazo ma’lumotlar tushirilgan chek yoki kvitanstiya berish. Misol 2. Nazorat hisoboti haqida misol. Har kunlik bankdan kelayotgan va bankga jo‘natilayotgan tushular haqida ma’lumot tayyorlash. Misol 3. So‘rovlarga misol. Kadrlar bo‘limidagi MX ga murojaat qilish. Ma’lum mansabni egallash uchun nomzodga qo‘yiladigan talablar qanday bo‘lishi kerak. MIBAT ni boshqa ma’lumotlarni qayta ishlovchi texnologiyalardan farqlaydigan xususiyatlar bor. Ularni keltiramiz: • firmaning ma’lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha masalalarini yechish; har bir firmaning o‘zining qonunlar bilan belgilangan masalalari mavjud. shuning uchun har bir firmada ma’lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha texnologiyasi va tizimi bo‘lishi kerak; • yaxshi strukturalangan masalalarni echish, ular uchun, ma’lumki, algoritmlar ishlab chiqish mumkin; • qayta ishlashning standart prosteduralarini bajarish; • mavjud standartlar ma’lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha tipik prosteduralarni aniqlaydi va ularga bo‘ysinishni belgilaydi; • ishning asosiy hajmini avtomatik rejimda, insonning minimal ishtirokida echish; • detallashtirilgan ma’lumotlardan foydalanish; firmaning faoliyati detallashtirilgan ma’lumotlardan iborat, u firmani reviziya qilishni osonlashtiradi, reviziya firma faoliyatini boshidan oxirigacha tekshirish imkoniyatini beradi; • voqealarning xronologiyasiga e’tibor berish; • Masalalar yechishda boshqa darajadagi xodimlarning ishtiroki minimal. Asosiy komponentalar va ularning tavsiflarini keltiramiz. Ma’lumotlarni to‘plash. Ma’lumotlar MB ga tashqi muhitdan kelib tushadi. Firmaning har bir harakati mos yozuv sifatida qayd qilinadi; Ma’lumotlarga MB da ishlov berish. Ma’lumotlarga ishlov berishning asosiy operastiyalari quyidagidan iborat: guruhlash, saralash, agregatlash (yiriklashtirish), hisoblash, ma’lumotlarni saqlash. Firmaning MX siga kelayotgan har bir axborot ustida quyidagi amallar bajariladi: • klassifikastiya yoki gruppalash; • yozuvlarni tartiblash; • hisoblashlarni (arifmetik va mantiqiy )bajarish; • axborotni yiriklashtirish yoki agregatlash, ular yordamida ma’lumotlar ustida har xil o‘rtacha yoki natijaviy qiymatlar hisoblanadi va pirovardida ma’lumotlar soni kamayadi. Ma’lumotlarni saqlash. Ma’lumotlar MX larda saqlanadi. Hisobotlar yaratish. Hisobotlar davriy va talab bo‘yicha tayyorlanishi mumkin va ular asosida ma’lumotlardan keng foydalaniladi. Boshqaruv AT ex lari (BAT). 1. Xarakteristikasi va vazifasi. Boshqaruvning axborot texnologiyasi (BAT) ning maqsadi-firmadagi QQQ bilan aloqador bo‘lgan har bir xodimning axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondirishdan iboratdir. U boshqaruvning ixtiyoriy darajasida foydali bo‘ladi. Bu texnologiyada echiladigan masalalar yomon strukturalanganligi tufayli MIBAT dan tubdan farq qiladi. Mazkur AT firmaning har xil funkstional qismlari va boshqaruv darajalari uchun ideal ravishda to‘g‘ri keladi. AT yordamida beriladigan axborot firmaning o‘tgan, hozirgi va mumkin bo‘lgan kelajakdagi holati haqida ma’lumot beradi. Bu axborot firma haqida doimiy va davriy hisobotlardan iboroat bo‘ladi. Boshqaruv darajasida QQQ uchun axborot shunday agregatlangan bo‘lishi kerakki, unda ma’lumotlarni o‘zgarish tendenstiyasi, chetlanishlarning hosil bo‘lish sabablari va mumkin bo‘lgan echimlar ko‘zga tashlagib tursin. Bu etapda MQIning quyidagi masalalari hal qilinadi: • boshqaruv obyekti rejalashtirilgan holatining baholash; • rejalashtirilgan holatdan chetlanishni baholash; • chetlanish sabablarini aniqlash; • mumkin bo‘lgan echimlar va harakatlarning tahlili. BAT har xil turdagi hisobotlar yaratishga qaratilgan. Davriy hisobotlar belgilangan reja asosida ma’lum muddatlarda yaratiladi, masalan, oylik, choraklik, yarim yillik, yillik hisobotlar. Maxsus hisobotlar boshqaruvchilarning talablari asosida yoki ma’lum bir ko‘zda tutilmagan vaziyatlarda yaratiladi. Davriy va maxsus hisobotlar jamlovchi, taqqoslovchi, favqulotdagi hisobotlar turiga kirishi mumkin. Jamlovchi hisobotlarda ma’lumotlar gruppalarga bo‘lingan, tartiblangan va oraliq, yakuniy natijalarga maydonlar bo‘ylab taqsimlangan bo‘ladi. Taqqoslovchi hisobotlarda har xil manbalardan olingan ma’lumotlar yoki ma’lum belgilar bo‘yicha klassifikastiya qilingan ma’lumotlar taqqoslash uchun foydalaniladi. Favqulotdagi hisobotlarda ma’lum ko‘zda tutilmagan, tasodifiy vaziyatlarda vujudga kelgan firma haqidagi ma’lumotlar o‘rin oladi. Hisobotlardan foydalanish paydo bo‘ladigan chetlanishlarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.Chetlanish firmaning rejalashtirilgan, standart holatiga mos bo‘lmagan holatidir. Firma faoliyatida chetlanish bo‘lsa, demak firmada noto‘g‘ri, kutilmagan ishlar sodir bo‘lyapti, demak vaziyatni tahlil qilish kerak va chetlanishni qo‘qotish uchun ma’lum QQQdir. Firmada chetlanishlar bo‘yicha boshqaruv ishlarini olib borishga va hisobotlar yaratishga quyidagi talablar qo‘yiladi: • hisobot chetlanish paydo bo‘lgach tuzilishi kerak; • ma’lumotlar chetlanishni ko‘rsatuvchi parametga nisbatan tartiblanishi kerak; • menedjer chetlanishlarning sababini aniqlashi oson bo‘lishi uchun barcha chetlanishlar birgalikda ko‘rsatilishi kerak; • hisobotda chetlanishning standart qiymatlardan farqi sonli qiymatlarda ko‘rsatilishi kerak. Kompyuter texnikasi va axborot texnologiyalarining keskin rivojlanishi turli xil axborotdan foydalanishga qaratilgan va axborotlashgan jamiyatning rivojlanishiga turtki bo‘ldi.Axborotlashgan jamiyat haqida olimlar turlicha fikrdalar. Yapon olimlarining hisoblashlaricha, axborotlashgan jamiyatda kom- pyuterlashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot manbayidan foydalanish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborotni qayta ishlashni avtomatlashtirishning yuqori darajasini ta’minlashga imkon beradi. Jamiyatni rivojlantirishda harakatlantiruvchi kuch moddiy mahsulot emas, balki axborot ishlab chiqarish bo‘lmog‘i lozim. Moddiy mahsulotning esa tannarxi ancha qimmat bo‘ladi. Bu uning qiymatida innovatsiya, dizayn va marketing ulushining oshishini anglatadi. Axborotlashgan jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi ham o‘zgaradi. Bu jamiyatning sanoat jamiyatidan farqi shundaki, axborotlashgan jamiyatda intellekt, bilimlar ishlab chiqiladi va iste’mol etiladi. Shuning uchun bu jamiyatda aqliy mehnat darajasi oshadi. Insondan ijodiy qobiliyat talab etiladi, bilimlarga ehtiyoj oshadi. Axborotlashgan jamiyatning moddiy va texnologik negizini kompyuter texnikasi va kompyuter tarmoqlari, axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya aloqalari asosidagi turli xil tizimlar taslikil etadi. Axborotlashgan jamiyat - faoliyat ko‘rsatuvchilarning ko‘pchiligi axborotni, ayniqsa uning oliy shakli bo‘lmish bilimlarni ishlab chiqish, saqlash, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berish bilan band bo‘lgan jamiyatdir. Rivojlangan mamlakatlarda axborotlashgan jamiyat negizlari asta-sekin namoyon bo‘lmoqda. Istalgan turar joy turli elektron uskunalar va kompyuterlashgan moslamalar bilan jihozlanmoqda. Axborotlashgan jamiyatda insonlar faoliyati asosan axborotni qayta ishlashga qaratiladi, moddiy ishlab chiqarish va energiya ishlab chiqarish esa mashinalarga yuklanadi. Axborotlashgan jamiyatga o‘tishda kompyuter va telekom¬munikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga keladi. Axborotlashgan jamiyatning quyidagi xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin: • axborot inqirozi muammosi hal etilgan, ya’ni axborot mo‘l-ko‘lligi va axborot taqchilligi o‘rtasidagi ziddiyat yechilgan; • boshqa zaxiralarga qiyoslanganda axborot ustuvorligi ta’minlangan; • jamiyat rivojlanishining asosiy shakli axborot iqtisodiyoti bo‘ladi; • eng yangi axborot texnika va texnologiyalari yordamida avtomatlashtirilgan hoida bilimlarni hosil qilish, saqlash, qayta ishlash va foydalanish jamiyati shakllanadi; • axborot texnologiyasi inson faoliyatining barcha sohalarini qamrab olib, global xususiyatga ega bo‘ladi; • butun insoniyat tarixining axborot birligi shakllanadi; • zamonaviy axborot vositalari yordamida har bir insonning axborot zaxiralariga erkin kirishi amalga oshadi. Ijobiy tomonlardan tashqari salbiy oqibatlarni ham ko‘rsatish mumkin: • ommaviy axborot vositalarining jamiyatga tobora ko‘proq ta’sir ko‘rsatishi; • axborot texnologiyalari odamlar va tashkilotlarning shaxsiy hayotini buzib yuborishi; • sifatli va ishonchli axborotni tanlash muammosining mavjudligi; • ko‘pgina odamlarning axborotlashgan jamiyat muhitiga moslashishining qiyinligi; • axborotlarni qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi odamlar va iste’molchilar orasida muammolar vujudga kelishi xavfi. AQSH, Yaponiya, Angliya, Germaniya kabi axborot sanoati rivojlangan mamlakatlarni axborotlashgan jamiyat deyish mumkin. Jamiyatning rivojlanishi natijasida inson, guruh, jamoa va tashkilotning faoliyati uning qay darajada axborotlashganiga va shu axborotdan oqilona foydalanishga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Yangi faoliyatni boshlashdan oldin, shu faoliyat to‘g‘risida katta hajmga ega bo‘lgan ma’lumotlami to‘plash va uni qayta ishlash, tushunib yetish va tahlil qilish kerak bo‘ladi. Bu vazifalarni bajarish uchun esa maxsus texnik vositalarni jalb qilish kerak. Axborot hajmining oshib ketishi natijasida axborotni to‘la tushuna olmaslik holati vujudga keladi. Har kuni paydo bo‘layotgan yangi axborot oqimida to‘g‘ri yo‘nalishni tanlash qiyinlashib boradi. Katta hajmdagi axborotlarning paydo bo‘lishiga quyidagilar sabab bo‘ladi: • ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlariga bag‘ishlangan hujjatlar, hisobotlar, dissertatsiyalar, ma’ruzalar sonini yuqori sur`atda ko‘payishi; • insoniyat faoliyatining turli sohalariga bag‘ishlangan davriy nashrlar sonining doimiy ravishda ko‘payishi; • magnit tasmalariga yozilgan va kommunikatsiya tizimiga kiritish qiyin bo‘lgan turli ma’lumotlarning paydo bo‘lishi. Yuqoridagi sabablar natijasida axborot inqirozi (portlashi) yuzaga keladi. Bu inqirozning asosiy ko‘rinishlari quyidagicha: • insonning axborotni qabul qilish, qayta ishlash imkoniyati bilan katta hajmdagi axborot o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘lmoqda. Masalan, umumiy bilimlar hajmi awal asta-sekinlik bilan o‘zgardi, lekin 1900-yildan boshlab bilimlar to‘plami har 50 yilda ikki martaga ko‘paydi, 1950-yilga kelib har 10 yilda, 1970-yilga kelib 5 yilda va 1990-yildan boshlab esa har yili bilimlar to‘plami ikki martaga ko‘paymoqda; • axborotni to‘g‘ri qabul qilishga xalal beruvchi me’yoridan ortiq axborotlar paydo bo‘lmoqda; • axborotning tarqalishiga xalaqit beradigan iqtisodiy, siyosiy va boshqa ijtimoiy to‘siqlar yuzaga kelmoqda. Yuqoridagi sabablarga asosan quyidagi holat paydo bo‘ladi: dunyoda juda katta hajmga ega bo‘lgan axborot manbayi yaratilgan, lekin undan insonlar to‘liq foydalanish imkoniyatiga ega emaslar. Axborot inqirozi jamiyat oldiga bu ziddiyatni bartaraf etish yo‘llarini topish vazifasini qo‘ydi. Faoliyatlarining turli sohalariga elektron hisoblash mashinalarini (EHM), axborotni saqlash, qayta ishlash va uzatish zamonaviy qurilmalarini qo‘llash bilan insoniyat jamiyatida yangi evolutsion jarayon boshlandi. Bu jarayon axborotlashtirish jarayoni deb ataladi. Jamiyatni axborotlashtirish - axborot zaxiralarini shakl lantirish va undan foydalangan holda jamiyatning axborol iste’molini optimal to‘yintirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik jihatdan tashkil qilingan jarayondir. Axborotlashtirish jarayonining tarixi AQSH da 1960-yillardan, Yaponiyada hamda G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida 1970-yillardan boshlangan. Jamiyatni axborotlashtirish zamonaviy ijtimoiy jarayonning tarkibiy bir qismidir. Bu atama oldin ishlatib kelingan «jamiyatni kompyuterlashtirish» atamasini siqib chiqarmoqda. 0`zaro yaqin bo‘lgan bu atamalar bir-biridan farq qiladi. Jamiyatni kompyuterlashtirishda asosiy yo‘nalish sifatida kompyuterning texnik bazasini takomillashtirish va tatbiq etish masalalari ko‘riladi. Jamiyatni axborotlashtirishda esa insoniyat faoliyatining har bir sohasida to‘liq ishlatiladigan ishonchli, mukammal va zamonaviy bilimlarni olishga qaratilgan tadbirlar majmuasiga asosiy e’tibor beriladi. Shuning uchun «jamiyatni axborotlashtirish» tushunchasi «jamiyatni kompyuterlashtirish» tushunchasiga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. «Jamiyatni axborotlashtirish» tushunchasida urg‘uni texnik qurilmalariga emas, balki ijtimoiy-texnik jarayonning mohiyatiga va maqsadiga berish kerak. Axborotlashgan jamiyatga o‘tish davridagi yuqorida ko‘rsatilgan muammolarni hal qilishdan tashqari yana bir muammo - insonni tayyorlash borasidagi vazifani ham hal qilish kerak. Inson katta hajmdagi axborotni qabul qilishga va qayta ishlashga qodir bo‘lishi, zamonaviy qurilmalarda, usullarda va texnologiyalarda ishlay olishi kerak bo‘ladi. Undan tashqari, yangi ish sharoitida bir odamning axborot bilan ta’minlangani boshqa odamlarning axborot bilan ta’minlanganligiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Shuning uchun insonning axborotlarni to‘plashda va qayta ishlashda o‘zi mustaqil ish olib borishi yetarli bo‘lmay qoladi. Buning uchun u jamoa bilimlari asosida tayyorlanadigan va qabul qilinadigan qarorlar asosida ishlaydigan yangi texnologiyani o‘rganishi kerak. Bu esa insondan ma’lum darajada axborot bilan ishlash madaniyatini talab qiladi. Axborot madaniyati - axborot bilan maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat olib borish va axborotni to‘plash, qayta ishlash hamda uzatish uchun kompyuter axborot texnologiyalaridan, zamonaviy texnik vositalaridan, usullaridan foydalana olish mahoratidir. Axborot madaniyati umumiy madaniyatning bir qismi sifatida insonni axborotlar oqimida to‘g‘ri yo‘l topishi uchun xizmat qiladi. Axborot madaniyati insonning ijtimoiy tabiati bilan bog‘liq bo‘ladi. U insonning ijodiy qobiliyati mahsuli bo‘lib, quyidagilarda: • texnik qurilmalar (telefonlar, shaxsiy kompyuterlar va kompyuter tarmoqlari) ni ishlatish ko‘nikmasida; • o‘z faoliyatida kompyuter axborot texnologiyalarini ishlatish qobiliyatida; • turli manbalar (davriy nashrlar va elektron kommuni- kasiyalar)dan axborotlarni olish, uni kerakli shaklda ko‘rsatish hamda samarali ishlatish mahoratida; • axborotni analitik qayta ishlash asoslarini bilishida; • turli axborotlar bilan ishlash qobiliyatida o‘z aksini topadi; • o‘z faoliyat sohasidagi axborot to‘plamining xususiyatlarini bilishida. Axborot madaniyati kibernetika, informatika, axborot naza- riyasi, matematika, ma’lumotlar bazasini loyihalash nazariyasi va boshqa fanlarning bilimlariga tayangan holda paydo bo‘ladi. Axborot madaniyatining tarkibiy qismi bu yangi axborot texnolo¬giyalarini bilishdan va ularni qo‘llashdan iborat bo‘ladi. Jamiyatning axborot imkoniyatlari: • axborot zaxiralar; • axborot mahsulotlari va xizmat ko‘rsatish; • axborot mahsulotlari va xizmat ko‘rsatish bozori; • axborot zahiralari. Moddiy ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan sanoat jamiyatida bir necha asosiy iqtisodiy zaxira turlari ma’lum, ya’ni: Moddiy zaxiralar - ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun mo‘ljallangan mehnat predmetlari yig‘indisidir, masalan, xomashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, yarimtayyor mahsulotlar, detallar va hokazolar. Tabiiy zaxiralar - kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyoj- larini qondirish uchun jamiyat tomonidan foydalaniladigan tabiat obyektlari, sharoitlaridir. Mehnat zaxiralari - jamiyatda ishlash uchun umumiy ma’lu- mot va kasbiy bilimlarga ega kishilardir. Moliyaviy zaxiralar - davlat yoki tijorat tuzilmalari ixtiyorida bo‘lgan pul mablag‘laridir. Energetika zaxiralari - energiya quwati mavjud mahsulotlar, masalan, ko‘mir, neftp mahsulotlari, gaz, gidroenergiya, elektr energiyasi va hokazolar. Axborotlashgan jamiyatda yuqorida ko‘rsatilgan an`anaviy zaxiralarga nisbatan axborot zaxiralariga e’tibor ortadi. Axborot zaxiralari awal ham mavjud bo‘lsa ham, ularni iqtisodiy yoki boshqa kategoriyaga kiritish, ta’rif berish kabi ishlar bajarilmagan edi. Jamiyatni axborotlashtirishda muhim tushunchalardan biri axborot zaxiralari tushunchasidir. Axborot zaxirasi tushunchasiga oid bir nechta maqolalar, monografiyalar va boshqa ishlan malar yozilgan. Bularga asoslanib, quyidagi ta’rifni keltiramiz. Axborot zaxiralari - hujjatlar va hujyatlar to‘plamlari, axborot tizimlari (kutubxona, arxiv, fond, ma’lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari)dagi hujjatlar va hujjatlar to‘plamlaridir. Axborot zaxiralaridan axborot mahsulotlarini yaratishda manba sifatida foydalaniladi. Axborot mahsuloti insonning aqliy faoliyati natijasi bo‘lib, u fizik xususiyatga ega bo‘lgan hujjatlar, maqolalar, dasturlar, kitoblar va boshqalar ko‘rinishida ifodalangan bo‘lishi kerak. Axborot mahsuloti - muayyan va mavhum shakllarda tarqatish uchun ishlab chiqaruvchi tomonidan tayyorlangan axborotlar to‘plamidir. Axborot mahsuloti boshqa mahsulotlar kabi xizmat ko‘rsatish usuli bilan tarqatiladi. Xizmat ko‘rsatish - inson va tashkilotlarning turli xil mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida odamlarning va muassasalarning ishlab chiqarishga qaratilmagan faoliyati natijasidir. Axborot xizmat ko‘rsatish - axborot mahsulotlarini foydalanuvchiga yetkazib berish va undan olish xizmatidir. Axborot xizmat ko‘rsatish ma’lumotlar bazasi bo‘lgandagina kompyuter yoki kompyutersiz shakllarida tashkil qilinadi. Kompyuterning dastur ta’minoti haqida ma’lumotlar Kompyuterning ishlashi uchun zarur bo‘lgan barcha dasturlarni bir so‘z bilan dastur ta’minoti deb yuritiladi. Dastur ta’minoti: - sistemali dasturlar; - amaliy dasturlar; - dasturlash tillari va boshqalarga bo‘linadi. Sistemali dasturlar kompyuterning barcha qurilmalarini, sistemalarini o‘zaro bog‘liqli holda ishlashini, hamda foydalanuvchi bilan kompyuter orasidagi muloqotni osonlikcha tashkil etishni ta’minlaydi. Kompyuterni mikroelektron (fizik) va dasturiy manbalarini samarali taqsimlash, boshqarish uchun mo‘ljallangan o‘ta yuqori satxdagi dasturga operasion sistema deyiladi. Sistemali dasturlar turiga operatsion sistemalar kiradi. Hozirgi kungacha turli operatsion sistemalar yaratilgan bo‘lib, ularga misol tariqasida MS DOS, UNIX, DRD, WARP, Windows XP, Macintosh va boshqalarni keltirib o‘tish mumkin. Amaliy yoki standart dasturlar foydalanuvchi tomonidan ma’lum bir turdagi ishni bajarishda qo‘llaniladigan dasturlar to‘plamidir. Boshqacha aytganda ular qatoriga Microsoft office dasturlari paketini keltirish mumkin. Bu dasturlar paketiga MS Word, MS Excel, MS Access, Power Point va boshqalar kiradilar. Dasturlash tillari foydalanuvchi uchun istalgan bir masalani dastur tuzish orqali kompyuterda hal etish imkonini beradi. Dasturlash tillari qatoriga Beysik, Paskal, Ada, Prolog, SI, Delphi, Clipper, FoxPro, Oracle, HTML, Visual Basic for Aplication va boshqalar kiradi. Fizik, matematik masalalarga dastur tuzishda asosan o‘quv jarayoni uchun muljallangan dasturlash tillari Beysik, Paskal, SI, Delphilardan keng foydalaniladi. Iqtisodiy masalalarni hal etishda Clipper, FoxPro, Oraclelarni ishlatish maqsadga muvofiq. HTML, Front Page, Java Script, Visual Basic for Aplication tillari kompyuter uchun Web sahifalar, elektron ma’ruzalar va qo‘llanmalar yaratishda ishlatilishi mumkin. Shaxsiy kompyuterlar uchun operatsion sistemalar. Shaxsiy kompyuterning ishlashi uchun eng avvalo uning xotirasida operatsion sistema qismlari o‘rnatilgan bo‘lishi lozim. Dastlabki paytlarda sakkiz razryadli shaxsiy kompyuterlar yaratilgan bo‘lib, ular uchun birinchi operatsion sistema CP/M-80 (Control Programm for Microcomputers, ya’ni mikrokompyuterlar uchun boshqaruvchi dasturlar) nomi bilan yuritilgan. Microsoft (Maykrosoft) kompaniyaining asoschisi va prezidenti Bill Geyts rahbarligidagi bir guruh mutaxassislar tomonidan 16 razryadli shaxsiy kompyuterlar uchun MS DOS (Microsoft Disk Operation System-Maykrosoftning Diskli Operatsion Sistemasi) 1981-yilda yaratildi. Keyingi paytlarda bu operatsion sistemaga o‘zgartirishlar, qo‘shimchalar kiritilib, tez-tez yangilandi va bir qancha versiya (variant) lari kompyuterlarda qo‘llanilmoqda. MS DOS shaxsiy kompyuter ishga tushirilishi zahoti avtomatik tarzda uning tezkor xotirasiga yuklanadi. Yuklash jarayoni muvaffaqiyatli tugallansa, ekranda C:\ ko‘rinishidagi taklif belgisi chiqadi. Bunday belgi joylashgan satrga buyruqlar satri deyiladi. Klaviatura yordamida foydalanuvchi tomonidan kiritiladigan barcha buyruqlar shu satrda yoziladi va har bir buyruq “Enter” klavishini bosish bilan yakunlanadi. Foydalanuvchi biron bir axborotni MS DOS ning buyruqlaridan foydalanib kompyuterda saqlashi, zarur bo‘lganda uni o‘zgartirishi, qog‘ozlarda chop etishi va boshqa ishlarni amalga oshirishi mumkin. Ixtiyoriy belgilar ketma-ketligining xotirada biror nom bilan saqlangan sohaga fayl deb yuritiladi. Faylning to‘liq nomi ikki qismdan iborat bo‘lib, unda fayl nomi va nuqta bilan ajratib yozilgan faylning kengaytmasi yoziladi. Masalan, Command.com, autoexe.bat, system.com, matematik.bas, amaliy.txt, fizik.pas, biolog.tx1, io.sys va boshqalar. Bu yerda Command, autoexe, system, matematik, amaliy, fizik, biolog, io lar faylning nomlari deyiladi. com, bat, bas, txt, pas, tx1 va sys lar esa faylning kengaytmalaridir. Fayl atributlari deganda, faylning nomi, turi, hosil qilingan sanasi va vaqti tushuniladi. Papka (Katalog) ham fayl singari nomlanadi. Ammo unda kengaytma bo‘lmaydi. 1998-yilning 1-martida Microsoft firmasi tomonidan Windows-XP operatsion sistema yaratilgan bo‘lib, u eng mukammal operatsion sistemalardan biri sifatida zamonaviy professional shaxsiy kompyuterlarda qo‘llaniladi. Windows-XP operatsion sistemasi vinchesterning sistema fayllar sohasida joylashib, kompyuter elektr tarmoqqa qo‘shilishi bilan Windows-XP ning avtomatik ishga tushishi ko‘zatiladi va foydalanuvchi uchun uning barcha imkoniyatlari mujassam bo‘ladi. Windows XP foydalanuvchi ixtiyoriga quyidagi imkoniyatlarni tavsiya etadi: Dasturlarni ishga tushurish, hujjatlarni ochish, saqlash, disklar bilan ishlash, server, tarmoqlar bilan ishlashni juda oson amalga oshirish va boshqalar. Pedagogik texnologiya konsepsiyasining rivojlanish tarixi Hozirgi kunda ta’lim jarayonida zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalaridan samarali foydalanish har bir o‘qituvchining asosiy vazifasi bo‘lib qolmoqda. Bugun malakatimiz istiqloli sharofati tufayli barcha fan sohalarini rivojlangan davlatlarda to‘plangan tajribalar asosida tahlil qilish va yanada takomillashtirish imkoniyatlari mavjud. 30-yillarda «pedagogik texnika» tushunchasi maxsus adabiyotlarda paydo bo‘ldi va u o‘quv mashg‘ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga yo‘naltirilgan usul va vositalar yig‘indisi sifatida qaraldi. Shuningdek, bu davrda PT deb o‘quv va laboratoriya jihozlari bilan muomala qilishni uddalash, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish tushunildi. 40-50-yillarda o‘quv jarayoniga o‘qitishning texnik vositalarini joriy etish davri boshlandi. Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanish metodikasi PTga tenglashtirildi. 60-yillarning o‘rtalarida bu tushuncha mazmuni chet el pedagogik nashrlarda keng muhokamaga tortildi. 1961-yildan boshlab AQShda «Pedagogik texnologiya» (Educational Technol-ogy), 1964-yildan Angliyada «Pedagogik texnologiya va dasturli ta’lim» (Technology and programmed Learning). Yaponiyada esa 1965- yildan «Pedagogik texnologiya» (Educational Technology) jurnallari chop etila boshlandi. 1971-yilda xudi shu nomli jurnal Italiyada chiqarila boshlandi. PT muammosining o‘ta dolzarbligi hisobga olinib, uning ilmiy asoslarini tadqiq qilish maqsadida maxsus korxonalar tuzildi. Misol uchun, 1967-yilda Angliyada pedagogik texnologiya Milliy Kengashi (National council for Educational Technology) tashkil etildi va 1970-yildan boshlab «Pedagogik texnologiya jurnali» (Journal of Educational Technology) chiqa boshladi. AQShning qator universitetlari va ilmiy markazlarida ham PT muammolariga jiddiy e’tibor berildi. 1971-yilda maxsus «Kommunikatsiya va texnologiya Assotsiatsiya»si (Association for Educational Communications and Technology) faoliyat ko‘rsata boshladi. Hozirgi kunda bu tashkilotning barcha shtatlarda va Kanadada 50 dan ziyod filiallari ishlab turibdi. Yaponiyada PT muammolari bilan to‘rtta ilmiy jamiyat shug‘ullanmoqda, faol harakatdagi pedagogik texnologiya Markaziy Kengashining 22 ta davlat universitetlarida markazlari mavjud. Har uch oyda yapon tilida chiqadigan «Pedagogik texnologiya sohasidagi tadqiqotlar» (Educational Technology Research) jurnallarida yirik olimlarning ilmiy ishlari o‘z o‘rnini topmoqda. Yaqinda Umumyapon pedagogik texnologiya Markaziy Kengashi (The Japanese Council of Technology Centers) tuzilib, bu sohada xalqaro aloqalar o‘rnatish ishlari bilan mahur. Didaktikaning bu yo‘nalishiga e’tibor nihoyatda oshib borishini 70-yillarda o‘tkazilgan qator xalqaro konferensiyalar tasdiqlaydi. Shunday xalqaro konferensiyalar 1966-yildan boshlab har yili bahorda Angliyada o‘tkazilib kelinadi va anjuman materiallari «Pedagogik texnologiya jihatlari» (Aspects of Educational Technology) nomida nashr qilinadi. Yuqoridagilarning o‘ziyoq PT pedagogika nazariyasi va amaliyoti sohasidagi alohida hodisa sifatida diqqat markazda turganligini, 60-yillardan boshlab chet ellarda yangi yo‘nalish sifatida shakllanganligini ta’kidlab turibdi. Taxlillarning ko‘rsatishicha, bu davrda PT ikki yo‘nalishda muhokama qilinadi va rivojlantiriladi: birinchisi – o‘quv jarayoniga texnik vositalarini qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lsa (shu jumladan dasturli ta’limning texnik vositalari), ikkinchisi – o‘qitish texnologiyasi masalalarini, ya’ni o‘quv materiallarni tahlil qilishdan tortib ta’lim jarayonini turlicha nashrli va texnik vositalardan jamuljam foydalangan holda tizimli tashkil etishga qadar bo‘lgan keng doiradagi muammolarni qamrab oladi. Dastlab «texnologiya» tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z tenikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872-yilda kirib keldi va yunoncha ikki so‘zdan – «texnos» (techne) – san`at, hunar va «logos» (logos) – fan so‘zlaridan tashkil topib «hunar fani» ma’nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma- ketlikda bajarishni ko‘zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat obyektlari (xom ashyo)ga bosqichma- bosqich ta’sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)- ning faoliyatidir. Ana shu ta’rifni tadqiqot mavzusiga ko‘chirish mumkin, ya’ni: PT – bu o‘qituvchi (tarbiyachi)ning o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchi(talaba)larga muayyan sharoitda ta’sir ko‘rsatishi va aks ta’sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarining jadal shakllanishini kafolatlaydigan jarayondir. Yuqorida keltirilgan ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, PT tushunchasini izohlashda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham bu tushunchaga berilgan ta’riflar soni pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko‘pdir. Pedagogik nashrlarda «texnologiya» atamasining xilma-xil ko‘rinishlarini uchratish mumkin: «o‘qitish texnologiyasi», «o‘quv jarayoni texnologiyasi», «ma’lumot texnologiyasi» va hokazo. PT esa ma’lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va «o‘qituvchi – moddiy muhit – o‘quvchi (talaba)» funksional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi. Hozirgi kunda o‘qituvchilar metodikani ko‘p hollarda texnologiyadan ajrata olmayaptilar. Shu boisdan bu tushunchalar-ni aniqlashtirish kerak bo‘ladi. Metodika o‘quv jarayonini tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar majmuasidan iborat. Metodikadan ko‘zlangan aniq maqsad predmet mavzulariga oid nazariyalarni aniq hodisalar tekisligiga ko‘chirishdir. Misol uchun, gaz qonunlari tushunchalarini shakllantirish metodikasi yoki energiyaning saqlanish qonunini fizika kursining elektr bo‘limida qo‘llash metodikasi va h.k. PT o‘qitish jarayonining o‘zaro bog‘liq qismlarini tashki-liy jihatdan tartibga keltirish, bosqichlarini qurish, ularni joriy etish shartlarini aniqlash, mavjud imkoniyatlarni hi-sobga olgan holda belgilangan maqsadga erishishini ta’minlay-di. Yoxud PT o‘qituvchining kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta’limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig‘in-disidir. Texnologiya o‘zining egiluvchanligi, natijalarning turg‘unligi, samaradorligi, oldindan loyihalanish zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi. Shu bilan birgalikda ma’lum vaqt davomida PT o‘quv jarayonini texnik vositalar yordamida amalga oshirish, deb qarab kelinadi. Faqat 70-yillardan boshlab pedagogik adabiyotlarda bu tushunchaning mohiyati yangicha talqin etila boshlandi. Yapon olimi T.Sakamoto tomonidan «o‘qitish texnologiyasi - bu o‘qitishning maqbulligini ta’minlovchi yo‘l-yo‘riqlar tizimi bilan bog‘liq bilimlar sohasi» ekanligi e’tirof etiladi. Obyektiv borliqni o‘rganishning tizimli yondashish metodi fanda keng ko‘lamda qo‘llanilgach, uning ta’siri ostida asta-sekinlik bilan PT mohiyatiga ham aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F.Talizina texnologiyani «belgilangan o‘quv maqsadiga erishishning oqilona usullarini aniqlashdan iborat»deb tushuntiradi. Shuningdek, olima zamonaviy o‘qitish texnologiya-si haqida fikr yuritib, uni alohida fan sifatida qarash lozimligini o‘qtiradi: «O‘qitish texnologiyasi – bu o‘quv jarayonini nima real tavsiflasa o‘sha, o‘qituvchiga o‘rnatilgan maqsadlarga erishish uchun nimaga tayanish zarur bo‘lsa o‘sha» Bu alohida fan. PTni fan sifatida e’tirof etish G.K.Selevko tomonidan ham ma’qullandi: «Pedagogik texnologiya o‘qitishning birmuncha oqilona yo‘llarini tadqiq qiluvchi fan sifatida ham, ta’limda qo‘llaniladigan usullar, prinsiplar va regulyativlar sifatida ham, real o‘qitish jarayoni sifatida ham mavjuddir» . Olimning ta’kidlashicha «pedagogik texnologiya» tushunchasi ta’lim amaliyotida uch iyerarxik darajada ishlatiladi: Umumpedagogik (umumdedaktik) daraja; umumpedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya ma’lum mintaqada, o‘quv yurtida, ma’lum o‘qitish bosqichida yaxlit ta’lim jarayonini tavsiflaydi. Xususiy metodik (predmetli) daraja: xususiy predmetli PT «xususiy metodika» ma’nosida qo‘llaniladi, ya’ni ta’lim va tarbiyaning aniq mazmunini joriy etish metodlari va vositalari yig‘indisi sifatida bir predmet, sinf, o‘qituvchi doirasida qo‘llaniladi (fanlarni o‘qitish metodikasi, o‘qituvchi, tarbiyachining ishlash metodikasi). Lokal (modulli) daraja: lokal texnologiya o‘zida o‘quv-tarbiyaviy jarayonning ayrim qismlarini, xususiy didaktik va tarbiyaviy masalalar yechimini o‘zida mujassamlashtiradi (alohida faoliyat turlari texnologiyasi, tushunchalarni shakllantirish, alohida shaxs sifatlarini tarbiyalash, dars texnologiyasi, Yangi bilimlarni egallash, mustaqil ishlash texnologiyasi va boshqa). I.Y.Lernerning fikricha, PT – «o‘quvchilar harakatlarida aks etgan o‘qitish natijalari orqali ishonchli anglab olinadigan va Aniqlanadigan maqsadni ifodalashni taqazo etadi». Yuqorida keltirilgan ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, PT belgilangan boshlang‘ich maqsad va mazmun asosida o‘quv jarayonini loyihalash sifatida talqin etilayapti. Bu bir jihatdan to‘g‘ri, lekin teranroq fikr yuritilsa uning bir yoqlamaligi ko‘zga yaqqol tashlanadi yoki bunday yondashuvlarda o‘quvchi shaxsi inkor etilayapti. Bu kamchilikni birinchi bo‘lib akademik V.P.Bespalko payqadi va o‘zining yirik asarida «PT – bu o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir» deb ta’rifladi. Bu ta’rif mazmunidan muhim ilmiy prinsiplarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: - PT o‘quvchi (talaba)larda ma’lum ijtimoiy tajriba elementlarini shakllantirish uchun loyihalanadi; - loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o‘qituvchisidan katta mahorat talab etmaydi; - yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi. PT tushunchasini oydinlashtirishga qaratilgan ta’riflarning xilma-xilligi, bir tomondan, rivojlangan mamlakatlarda bu mavzuning u yoki bu darajada yechilganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, PTni amaliyotga joriy etishga bo‘lgan urinishlar natijasini ifodalaydi. Qator yillar davomida PT nazariyasi va amaliyoti bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘rganilib kelindi. Natijada o‘qitish jarayonini takomillashtirishga yoki o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan u yoki bu ilg‘or metodikalar texnologiyalar darajasiga ko‘tarila olmay asta-sekinlik bilan o‘z mavqeini yo‘qotib pedagogika fanidan uzoqlashib ketmoqdalar. Misol uchun, 60- yillarda katta shov-shuvga sabab bo‘lgan «Dasturli ta’lim» (Programmirovannoye obucheniye) yoki 70-yillarda sobiq ittifoq miqyosidagi «Shatalovchilik harakat»ini eslash kifoya. Bugungi kunda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlashtirishga imkoniyatlar yetarli. Nazariya va amaliyot birligining ta’minlanishi PTning asl mohiyatini aniqlashga yo‘l ochadi. Fikrimizcha, yangi PT pedagogika fanining alohida tarmog‘i sifatida yoki faqat ta’lim amaliyotini maqbullashtirishga yo‘naltirilgan tizim deb qarash mumkin emas. PT bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyatni aks ettiradi. Darvoqe, PTga «yangi» so‘zni qo‘shib ishlatilishi nazariyachi olimlar va o‘qituvchilarni bir qadar o‘ylantirib qo‘ydi, endilikda ta’lim-tarbiya jarayonini loyihalashga eskicha yondashish mumkin emasligini anglashga harakat qilmoqdalar. Shunday ekan, «yangi PT» nimani anglatadi? Bu savolning yechimini izohlashga harakat hilamiz. Birinchidan, PT ta’lim (tarbiya) jarayoni uchun loyihalanadi va belgilangan maqsadni yechishga qaratiladi. Binobarin, har bir jamiyat shaxsni shakllantirish maqsadini aniq belgilab beradi va shunga mos holda ma’lum pedagogik tizim (maktab, kollej, oliy o‘quv yurti) mavjud bo‘ladi. Bu tizimga uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma o‘z ta’sirini o‘tkazadi va ta’lim-tarbiya maqsadini umumiy holda belgilab beradi. «Maqsad» esa pedagogik tizimning qolgan elementlarini o‘z navbatida yangilash zaruratini keltirib chiqaradi. Ikkinchidan, fan va texnikaning fivojlanishi bilan inson faoliyati chegarasi nihoyatda kengayib boryapti, auditoriyaga o‘qitish imkoniyatlari katta bo‘lgan yangi texnologiyalar (sanoat, qishloq xo‘jaligi, elektron, axborot va boshqa) kirib kelmoqda. Ro‘y berayotgan sifatiy o‘zgarishlar shundan dalolat beradiki, endilikda «o‘rganish»ning birlamchi jarayonlari an`anaviy metodika va o‘qitish vositalari romiga sig‘may, o‘qituvchining individual qobiliyatlariga mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan va unga o‘zining ma’lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, axborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantiradi. PT mohiyat jihatdan boshqa tenologiyalar bilan bir safda turadi, chunki ular ham boshqalari qatori o‘z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega, ma’lum «material» bilan ish ko‘radi. Biroq PT inson ongi bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etishi bilan ishlab chiqarish, biologik, hatto axborotli texnologiyalardan ajralib turadi. Uning o‘ziga xos tomonlari – tarbiya komponentlarini mujassamlashtirganidir. PT boshqa sohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an`anaviy o‘quv jarayoniga, uning samarasini oshirishga ta’sir ko‘rsatishning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. Afsuski, bu jarayon hozirgi ta’lim tizimida juda qiyin kechyapti, haqiqiy kompyuterli PT o‘zining ilmiy ishlanmasini kutyapti: «kompyuterlarning shu kundagi qo‘llanishi-ekstensivlik xolos: an`anaviy o‘quv kurslari shunchaki ekran monitoriga joylashtirilyapti». Shu yerda PT va axborot texnologiyasi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni oydinlashtirish lozim bo‘ladi. Keyingi vaqtlarda ba’zi bir olimlar (ayniqsa informatika fani vakillari) PTni axborotlashtirishga qo‘shish yoki tenglashtirish (ba’zan ustun qo‘yish)ni yoqlamoqdalar. Bu urinishlar agar xato bo‘lmasa, shubhasiz «podadan oldin chang chiqarishdir». O‘quv-tarbiyaviy jarayonni texnologiyalashtirish tarixiy (ayniqsa XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab) voqelik va jarayondir. Axborotlashtirish bu jarayondagi inqilobiy «burilish», uning muhim bosqichidir. Oddiy til bilan aytganda ta’limda axborot texnologiyasi – bu «o‘quvchi-kompyuter» o‘rtasidagi muloqotdir. Axborotli texnologiya PTning tarkibiy qismi, texnik vositalarning mukammallashgan zamonaviy turi sifatida ta’lim jarayonida qo‘llanila boshlandi. Kelajakda iqtisodiy bo‘hronlar ortda qolib o‘quv yurtlari dasturli «mashina» bilan yetarli darajada ta’minlanadi. Shundagina axborotli texnologiya asosida o‘quvchi (talaba)larning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish imkoniyati tug‘iladi va u o‘qituvchining yaqin 2-MA’RUZA. POWER POINT DASTURIDA ISHLASH Reja: 1. Power point dasturi yordamida darslarga ko‘rgazmali qurollar tayyorlash. Adabiyotlar 1. Jumayev M.E. Matematika o‘qitish metodikasi. (OOʻY uchun darslik.) – Toshkent: “Turon-Iqbol”, 2016. -426 b. 2. Jumayev M.E. Tadjieva Z.F. Boshlangich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. (OOʻY uchun darslik.) –Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2005. 3. Jumayev M.E. Boshlangich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan praktikum (OOʻY uchun o‘quv qo‘llanma). –Toshkent: “O‘qituvchi”, 2004. 4. Tadjieva Z.F., Abdullayeva B.S., Jumayev M.E., Sidelnikova R.I., Sadikova A.V. Metodika prepodavaniya matematiki. -T.: “Turon-Iqbol” 2011. -336 s. MS POWERPOINT dasturida taqdimot yaratish. taqdimotlar bilan ishlash PowerPoint taqdimoti grafikli dasturlar sirasiga kiradi. Bunday dasturlar o‘zida matnlar, rasmlar, sxemalar, grafiklar, animatsion effektlar, ovoz, videokliplar va hokazolardan iborat slaydlar hosil qilish imkonini beradi. Slaydlar ketma-ketligidan hosil bo‘lgan taqdimotni kompyuter ekranida, videomonitorlar va katta ekranlarda namoyish qilish mumkin. Taqdimot yaratish – bu slaydlar ketma-ketligini qurish va bezagini berishdir. Quyidagi rasmda siz POWER POINT dasturining ekrani va uning asosiy elementlarini ko‘rib turibsiz: Jihozlar javoni Menyu satri Ekranda qaysi elementlar ko‘rsatilishini belgilash uchun bosh menyuning SERVIS (Xizmat) bo‘limini oching va undagi Parametrы (Xususiyatlar) buyrug‘ini tanlang. Slayd tuzilishini o‘zgartirish Slaydning asosiy formatini o‘zgartirishning eng oson usuli avtorazmetkadan foydalanishdir. Unda 24 ta standart ko‘rinish bor, buni siz ma’lum bir slaydga yoki slaydlar guruhiga qo‘llashingiz mumkin. Bundan keyin slaydning alohida qismlarini tahrir qilsa bo‘ladi. Slaydlar holati yoki slaydlarni saralash holatiga o‘ting. Slaydlarni saralash holatida o‘zgartirish kerak bo‘lgan slaydlarni belgilang. Bosh menyuning Format bo‘limini oching va undagi Razmetka slayda (Slaydlarni hoshiyalash) buyrug‘ini tanlang. Keyin quyidagilarni bajaring: Maslahat: slaydlarni saralash holatida birdaniga bir nechta slaydni belgilash uchun Shift tugmasini bosib turib, kerakli slaydlarni belgilash etarli. Yangi format qo‘llanilguncha slayddagi mavjud barcha elementlar o‘z joyida qoladi, chunki ularni ko‘chirish yoki o‘lchovini o‘zgartirishga ehtiyoj paydo bo‘lishi mumkin. Maslahat. POWERPOINTda matnli obyektlarni ko‘chirishda yoki ularning o‘lchovlarini o‘zgartirishda sichqondan foydalanish mumkin. Slaydlarga matn kiritish. Yangi slayd yaratishda (agar yangi taqdimotni tanlamagan bo‘lsangiz) POWERPOINT har bir slaydni namunaviy matn bilan to‘ldiradi. Bu matnlarni siz o‘zingizning matningiz bilan almashtirishingiz lozim. Quyidagi rasmda siz o‘zgartirishingiz kerak bo‘lgan namunaviy matn ko‘rsatilgan: O‘z matningizni kiritish uchun bu maydonlardan biri ustida sichqon tugmasini bosing. POWERPOINT matnning kiritilishini ta’minlaydi. Keyin esa quyidagini bajaring: Oxirida esa matnning kiritilganligiga amin bo‘lish uchun maydonning tashqaridagi istalgan joyida sichqon tugmasini bosing. Siz matnga har xil formatlash elementlarini qo‘llashingiz mumkin. Sizda quyidagi imkoniyatlar mavjud: 1) shrift yoki uning o‘lchamini o‘zgartirish; 2) shriftning ustiga chizish yoki maxsus effekt qo‘llash; 1. 3) rangini o‘zgartirish; 4) matnni tekislash; 5) satrlar orasining intervalini o‘zgartirish. Kerakli matn ustiga kelib sichqon yordamida formatlash kerak bo‘lgan qismini ajrating. Bosh menyuning Format bo‘limini ochib, Shrift buyrug‘ini bering. Maslahat: rang tanlaganda, agar sizga bu ranglar yoqmasa, Drugoy tsvet (Boshqa rang)ni bosing. Yangi paydo bo‘lgan muloqot oynasida oyna markazidagi olti burchakdagi kerakli rangni tanlang. Keyin OK tugmasini bosing. MS POWERPOINT dasturida taqdimotga grafik obyektlar qo‘shish Agar sizning kompyuteringizda Clip Art Gallery rasmlar to‘plami mavjud bo‘lsa, siz quyidagi imkoniyatlarga egasiz. Clip Art to‘plamidan rasm qo‘ymoqchi bo‘lgan slaydga o‘ting. Bosh menyuning Vstavka (Joylash) menyusini ochib, Grafika (Clip Art) buyrug‘ini bering. Clip Art to‘plamidan tanlangan rasmni slaydga joylang: Zamonaviy grafikali rasmlar slaydlarga juda ko‘p kerak bo‘ladi. Ular quyidagilar bo‘lishi mumkin: 1. Boshqa dasturlar yordamida hosil qilingan grafik tasvirlar (masalan, rasm va chizmalar). 2. Clip Art rasmlari. 3. Fotosuratlar. POWERPOINT ko‘p zamonaviy grafik tasvirlarni o‘zgartirishi mumkin. Maslahat: rasmni slaydga qo‘yganingizdan so‘ng siz oddiy usul bilan uning o‘lchami va joyini o‘zgartirishingiz mumkin. Boshqa dasturdan rasm joylashtirish. Boshqa dasturda hosil qilingan rasmni slaydga joylashtirish uchun quyidagilarni bajaring. Rasm qo‘ymoqchi bo‘lgan slaydga o‘ting. Bosh menyuning Vstavka (Joylash) menyusini oching va u erda Risunok (Rasm) buyrug‘ini bering. So‘ngra quyidagi amallarni bajaring: Vse risunki (Barcha rasmlar) fayl turlari ochiqligini tekshiring. Agar boshqa fayl turlari amalda bo‘lsa, ko‘rsatkichni uning ustiga olib kelib, sichqon tugmasini bosing va yuqoridagi fayllar turini tanlang. Taqdimotni namoyish qilish Taqdimotlarni tuzib (yoki chop qilib) bo‘lgandan so‘ng ularning namoyishini ko‘rish vaqti keldi. Bundan oldin namoyish parametrlarini o‘rnatish kerak. Agar xohlasangiz, POWERPOINTni slayddan slaydga sizning buyrug‘ingizsiz o‘tmaydigan qilib moslashtirishingiz mumkin. Bu, agar siz taqdimot davomida uzilishlar bo‘lishi mumkin, deb o‘ylasangiz foydadan xoli emas. Shu usul bilan siz butunlay taqdimotni boshqarishingiz mumkin. Aksincha, agar xohlasangiz, slaydlarni POWERPOINT o‘zi ketma-ket ko‘rsatadigan qilib moslashtirishingiz mumkin. Faqat bundan oldin siz slaydlarning o‘tish oralig‘ini tekshirib («repetitsiya» qilib) o‘rnatishingiz kerak. Repetitsiya – slaydlar namoyishi bo‘lib, bu jarayonda siz POWERPOINTga har bir slaydning o‘tish oralig‘i vaqtini berishingiz kerak. MS POWERPOINT dasturining uskunalar paneli MS POWERPOINT dasturida taqdimot obyektlarida animatsiya Slaydlarga maxsus effektlar qo‘shish PowerPoint slaydlariga turli animatsion effektlarni o‘rnatish mumkin. Slaydlarga animatsion effektlarni qo‘llash orqali slaydlarning rang-barangligi oshiriladi. PowerPoint slaydlariga animatsion slaydlar quyidagicha qo‘yiladi: Bosh menyuning Pokaz slaydov (Slaydlar namoyishi) bo‘limiga kiriladi Effektы animatsii (animatsiya effektlari) tanlanadi Hosil bo‘lgan oynadan slayd uchun mos keluvchi animatsiya effekti tanlanadi Nastroyka animatsii (animatsiyani sozlash) oynasidan Dobavitь effekt (Effektni sozlash) tugmasini bosing va zarur yulduzchani tanlang va quyidagi amallardan birini bajaring: Diagrammani to‘laligicha animatsiyalashtirish 1. Agar slaydlar namoyish etilayotganda tekst yoki vizual effekt bilan keluvchi obyektni ekranga chiqarish kerak bo‘lsa, Vxod (Kirish) tugmasini bosib, kerakli effektni tanlang. 2. Agar muayyan bir vizual effektni slaydda joylashgan tekst yoki obyektga kiritish kerak bo‘lsa, Vыdelenie (Ajratish) tugmasini bosing va kerakli effektni tanlang. 3. Agar muayyan bir tekst yoki obyektdagi vizual effektni orqa fonga o‘tkazish kerak bo‘lsa Vыxod (Chiqish) tugmasini bosing va kerakli effektni tanlang. 1. MS PowerPoint dasturiga kiring. 2. Sarlavha satriga “MS POWERPOINT dasturi” yozuvini va qo‘shimcha sarlavha satriga “Taqdimotga jadval va diagramma o‘rnatish” yozuvlarini kiriting. 3. Dastur oynasi o‘ng qismida joylashgan masalalar bo‘limidan Dizayn slayda – Shablonы oformleniya buyrug‘ini tanlang va biror bir dizaynni tanlang. Masalan, “Pastelь”. pt, rangini esa ko‘k qilib belgilang. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki Vstavka (Joylash) menyusidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 1. Natijada yangi slayd hosil bo‘ladi. Razmetka slayda (Slayd tuzilishi) bo‘limidan Zagolovok i tablitsa (Sarlavha va jadval) tuzilmasini tanlang. 2. Slayd sarlavhasiga Jadvalga misol yozuvini kiriting. Yozuv o‘lchamini 60. 3. Vstavka tablitsы (Jadval joylash) qismiga sichqonni olib boring va qo‘shchertki bilan uni tanlang. 4. Vstavka tablitsы (Jadval joylash) muloqot oynasida yaratilayotgan jadval nechta satr va ustundan iboratligini ko‘rsating va OK tugmasini bosing. Masalan, 3 ta ustun va 5 ta satr. 5. Jadvalga quyida ko‘rsatilgandek ma’lumot kiriting: 6. Uchinchi slaydni yarating. Buning uchun Ctrl+M qo‘shtugmasini bosing yoki Vstavka (Joylash) menyusidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 7. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda (Slayd yaratish) bo‘limida Zagolovok, sxema ili organizatsionnaya diagramma (Sarlavha, sxema yoki diagramma) tuzilmasini tanlang. 8. Zagolovok slayda (Slayd sarlavhasi) sarlavha satriga diagramma yozuvini kiriting. Uning o‘lchami 54 pt va rangini yashil belgilang. 1. Diagramma kiritish qismiga sichqonning ko‘rsatkichini olib boring va u erga 2 marta tez-tez bosing. 2. Biblioteka diagramm (Diagrammalar kutubxonasi) muloqot oynasida yaratilayotgan diagramma tuzilishini tanlang. 3. Tashkiliy diagrammaga ma’lumot kiriting va u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 4. Taqdimot faylini Taqdimot2 nomi bilan saqlang. Buning uchun Ctrl+S qo‘shtugmani yoki Fayl menyusidan Soxranitь (Saqlash) buyrug‘ini tanlang. 5. Hosil bo‘lgan muloqot oynasida Imya fayla satriga fayl nomini kiriting va Soxranitь (Saqlash) tugmasini bosing. 1. MS PowerPoint dasturiga kiring. 2. Sarlavha satriga MS POWERPOINT dasturi yozuvini va qo‘shimcha sarlavha satriga Taqdimotga fotosuratlar o‘rnatish yozuvlarini kiriting. 3. Dastur oynasining o‘ng qismida joylashgan masalalar bo‘limidan Dizayn slayda – Shablonы oformleniya (Slayd dizayni – Shakllantirish qoliplari) buyrug‘ini tanlang va biron-bir dizaynni tanlang. Masalan, Profilь (Oldidan). 4. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki “Vstavka” menyusidan “Sozdatь slayd” buyrug‘ini tanlang. 5. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda bo‘limida Zagolovok i tekst (Sarlavha va matn) tuzilmasini tanlang. 6. Sarlavha satriga Imkoniyat yoki boshqa ro‘yxatni belgilash yozuvini kiriting. O‘lchamini 34 pt, rangini qizil qilib belgilang. 7. Tekst slayda qismiga biror bir ketma-ketlikni kiriting. 8. 8. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki bosh menyuning Vstavka (Joylash) bo‘limidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 9. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda bo‘limida Zagolovok i chetыre obyekta (Sarlavha va to‘rtta obyekt) tuzilmasini tanlang. 10. Zagolovok slayda satriga Fotosuratlar yozuvini kiriting va o‘lchamini 42 pt, rangini esa to‘q ko‘k belgilang. 11. Har bir obyekt markazida Dobavitь risunok (Rasm qo‘shish) tugmasini bosing va ixtiyoriy rasmni tanlang. Xuddi shunaqa amalni yana 3 marta bajaring. 12. 4 ta rasm o‘rnatganingizdan keyin slayd taxminan quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 13. Taqdimot faylini Ctrl+S qo‘shtugma yoki bosh menyuning Fayl bo‘limidagi Soxranitь (Saqlash) buyrug‘i yordamida Taqdimot5 nomi bilan saqlang. 14. Hosil bo‘lgan muloqot oynasida Imya fayla (Fayl nomi) satriga fayl nomini kiriting va Soxranitь (Saqlash) tugmasini bosing. MS POWERPOINT dasturida taqdimotga jadval qo‘shish Jadval yaratish 1. Jadval yaratilishi kerak bo‘lgan slaydni belgilang. 2. Quyidagi amallardan birini tanlang. 3. Asosiy jadvalni kiritish. Uskunalar panelidan Dobavitь tablitsu (Jadval kiritish) tugmasini bosing. 4. Qatorlar va ustunlar sonini sichqon bilan belgilang va uni cherting. Murakkab jadvallarni yaratish. 1. Uskunalar panelidan Tablitsы i granitsы (Jadvallar va chegaralar) tugmasini bosing. 2. So‘ngra Narisovatь tablitsu (Jadval chizish) tugmasini bosing. 3. Sichqonning ko‘rsatkichi qalam shakliga o‘tadi: 4. Jadval chizish uchun sichqonning chap tugmasini bosgan holda qalamni istalgan tomonga harakatlantiring. Shu yo‘l bilan har xil turdagi jadvallarni chizishingiz mumkin. 5. Jadvalning ortiqcha joylarini o‘chirish uchun Lastik (o‘chirg‘ich)dan foydalaning. TOPSHIRIQLAR 1. MS POWERPOINT dasturiga kiring. (Pusk/Programmы/MS PowerPoint – Boshla/dasturlar/MS PowerPoint). 2. Natijada quyidagi oyna hosil bo‘ladi: kiriting. 3. Mazkur oynaning o‘ng qismida joylashgan masalalar bo‘limidan Dizayn slayda – Shablonы oformleniya farmoyishini tanlang va biron-bir dizaynni tanlang. Masalan, Okean. 4. Zagolovok slayda (Slayd sarlavhasi) satriga taqdimot nomini va Podzagolovok slayda (Slayd ostsarlavhasi) satriga unga qo‘shimcha yozuvni Sarlavha satriga kiritilgan matnning o‘lchamini 48 pt va rangini qizil belgilang. 5. Sarlavha tagidagi yozuvning hajmini 44 pt va rangini yashil o‘rnating. 6. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki Vstavka (Joylash) menyusidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) farmoyishini tanlang. 7. Natijada yangi slayd hosil bo‘ladi. Uning tuzilishini belgilash uchun o‘ng tomondagi Razmetka slayda (Slaydning tuzilishi) bo‘limida uning tuzilmasi tanlanadi. U erda Zagolovok, tekst i obyekt (Sarlavha, matn va obyekt) shakli tanlanadi. 8. Sarlavha satriga “Sarlavha, matn va qo‘shimcha obyektlardan iborat slaydga misol” yozuvini kiriting va rangini qizil belgilang. 9. Matn satriga quyidagi matnni kiriting: “Bu yerga ko‘pincha yuqorida kiritilgan mavzuga ta’rif kiritiladi. Agar zarurat bo‘lsa, bir nechta satr ham kiritish mumkin.” 10. Yon tomondagi, bo‘limdagi, markazidagi obyektlardan birortasini tanlang, masalan, Dobavitь kartinku (Rasm kiritish). Bundan keyin rasmlar kollektsiyasidan kerak bo‘lgan rasmni tanlab o‘rnating. 11. Yuqoridagilarni bajarganingizdan so‘ng slayd quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi kerak: 12. Taqdimot faylini “Taqdimot” nomi bilan saqlang. Buning uchun Ctrl+S qo‘shtugmani yoki Fayl menyusidan Soxranitь (Saqlash) buyrug‘ini tanlang. 13. Hosil bo‘lgan muloqot oynasida Imya fayla (Fayl nomi) satriga fayl nomini kiriting va “Soxranitь” (Saqlash) tugmasini bosing. 1. MS PowerPoint dasturiga kiring. 2. Sarlavha satriga “MS POWERPOINT dasturi” yozuvini va qo‘shimcha sarlavha satriga “Taqdimotga jadval va diagramma o‘rnatish” yozuvlarini kiriting. 3. Dastur oynasi o‘ng qismida joylashgan masalalar bo‘limidan Dizayn slayda – Shablonы oformleniya buyrug‘ini tanlang va biror bir dizaynni tanlang. Masalan, “Pastelь”. 4. pt, rangini esa ko‘k qilib belgilang. 5. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki Vstavka (Joylash) menyusidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 6. Natijada yangi slayd hosil bo‘ladi. Razmetka slayda (Slayd tuzilishi) bo‘limidan Zagolovok i tablitsa (Sarlavha va jadval) tuzilmasini tanlang. 7. Slayd sarlavhasiga Jadvalga misol yozuvini kiriting. Yozuv o‘lchamini 60 . 8. Vstavka tablitsы (Jadval joylash) qismiga sichqonni olib boring va qo‘shchertki bilan uni tanlang. 9. Vstavka tablitsы (Jadval joylash) muloqot oynasida yaratilayotgan jadval nechta satr va ustundan iboratligini ko‘rsating va OK tugmasini bosing. Masalan, 3 ta ustun va 5 ta satr. 11. Jadvalga quyida ko‘rsatilgandek ma’lumot kiriting: 12. Uchinchi slaydni yarating. Buning uchun Ctrl+M qo‘shtugmasini bosing yoki Vstavka (Joylash) menyusidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 13. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda (Slayd yaratish) bo‘limida Zagolovok, sxema ili organizatsionnaya diagramma (Sarlavha, sxema yoki diagramma) tuzilmasini tanlang. 14. Zagolovok slayda (Slayd sarlavhasi) sarlavha satriga Tashkiliy diagramma yozuvini kiriting. Uning o‘lchami 54 pt va rangini yashil belgilang. 15. Diagramma kiritish qismiga sichqonning ko‘rsatkichini olib boring va u erga 2 marta tez-tez bosing. 16. Biblioteka diagramm (Diagrammalar kutubxonasi) muloqot oynasida yaratilayotgan diagramma tuzilishini tanlang. 17. Tashkiliy diagrammaga ma’lumot kiriting va u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 18. Taqdimot faylini Taqdimot2 nomi bilan saqlang. Buning uchun Ctrl+S qo‘shtugmani yoki Fayl menyusidan Soxranitь (Saqlash) buyrug‘ini tanlang. 19. Hosil bo‘lgan muloqot oynasida Imya fayla satriga fayl nomini kiriting va Soxranitь (Saqlash) tugmasini bosing. 1. MS PowerPoint dasturiga kiring. 2. Sarlavha satriga MS POWERPOINT dasturi yozuvini va qo‘shimcha sarlavha satriga Taqdimotga fotosuratlar o‘rnatish yozuvlarini kiriting. 3. Dastur oynasining o‘ng qismida joylashgan masalalar bo‘limidan Dizayn slayda – SHablonы oformleniya (Slayd dizayni – SHakllantirish qoliplari) buyrug‘ini tanlang va biron-bir dizaynni tanlang. Masalan, Profilь (Oldidan). 4. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki “Vstavka” menyusidan “Sozdatь slayd” buyrug‘ini tanlang. 5. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda bo‘limida Zagolovok i tekst (Sarlavha va matn) tuzilmasini tanlang. 6. Sarlavha satriga Imkoniyat yoki boshqa ro‘yxatni belgilash yozuvini kiriting. O‘lchamini 34 pt, rangini qizil qilib belgilang. 8. Tekst slayda qismiga biror bir ketma-ketlikni kiriting. 9. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki bosh menyuning Vstavka (Joylash) bo‘limidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 10. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda bo‘limida Zagolovok i chetыre obyekta (Sarlavha va to‘rtta obyekt) tuzilmasini tanlang. 11. Zagolovok slayda satriga Fotosuratlar yozuvini kiriting va o‘lchamini 42 pt, rangini esa to‘q ko‘k belgilang. 12. Har bir obyekt markazida Dobavitь risunok (Rasm qo‘shish) tugmasini bosing va ixtiyoriy rasmni tanlang. Xuddi shunaqa amalni yana 3 marta bajaring. 13. 4 ta rasm o‘rnatganingizdan keyin slayd taxminan quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 14. Taqdimot faylini “Taqdimot3” nomi bilan saqlang. Buning uchun Ctrl+S qo‘shtugmani yoki Bosh menyuning Fayl bo‘limidan Soxranitь (Saqlash) buyrug‘ini tanlang. 15. Hosil bo‘lgan muloqot oynasida Imya fayla satriga fayl nomini kiriting va Soxranitь (Saqlash) tugmasini bosing. 1. MS PowerPoint dasturiga kiring. 2. Sarlavha satriga Taqdimotga boshqa Office dasturlaridan obyekt o‘rnatish yozuvini va qo‘shimcha sarlavha satriga MS Word va MS Excel dasturlaridan jadval va diagramma qo‘shish yozuvlarini kiriting. 1. 3. Dastur oynasining o‘ng qismida joylashgan masalalar bo‘limidan Dizayn slayda – SHablonы oformleniya buyrug‘ini tanlang va biror bir dizaynni tanlang. Masalan, Kray. Topshiriq №4. “Power Point dasturida taqdimotga boshqa dasturlardan jadval va diagramma qo‘shish” 1. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki Bosh menyuning Vstavka (Joylash) bo‘limidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 2. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda bo‘limida Tolьko zagolovok (Faqat slayd) tuzilmasini tanlang. 3. Yangi slaydning sarlavha satriga MS Word jadvalini o‘rnatish yozuvini kiriting va o‘lchamini 46 pt qilib belgilang, qalin qilib, yo‘g‘on harflarda yozing. 4. MS Word dasturiga kirib ixtiyoriy jadvali mavjud hujjatni ochib, u yerdagi jadvalni tanlab, bosh menyuning Pravka (Tahrir) bo‘limidan Kopirovatь (nusxa olish) buyrug‘ini tanlang. 5. MS POWERPOINT dasturiga o‘tib, bosh menyudagi Pravka (Tahrir) bo‘limidan Vstavitь (Joylash) buyrug‘ini tanlang. 6. Slaydga o‘rnatilgan jadval o‘lchamini va uning ichidagi ma’lumot o‘lchamini zaruriy holatga keltiring. 7. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki bosh menyudan Vstavka (Joylash) bo‘limidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 8. Yangi slaydning tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda bo‘limida Tolьko zagolovok (Faqat sarlavha) tuzilmasini tanlang. 9. Yangi slaydning sarlavha satriga “MS Excel jadvalini o‘rnatish” yozuvini kiriting va o‘lchamini 46 pt, yo‘g‘on harflarni kiritish uchun uskunalar panelidan “J” tugmasini bosing. 10. MS Excel dasturiga kirib, ixtiyoriy hujjatni oching. U erdan istalgan jadvalni tanlab, bosh menyuning Pravka (Tahrir) menyusidan Kopirovatь (Nusxa olish) buyrug‘ini tanlang. 11. MS POWERPOINT dasturiga o‘tib, menyuning Pravka bo‘limidan Vstavitь (Joylash) buyrug‘ini tanlang. 12. Slaydga o‘rnatilgan jadval o‘lchamini va uning ichidagi ma’lumot o‘lchamini zaruriy holatga keltiring. 13. Ctrl+M qo‘shtugmani bosing yoki bosh menyuning Vstavka bo‘limidan Sozdatь slayd (Slayd yaratish) buyrug‘ini tanlang. 14. Yangi slaydni tuzilmasini belgilash uchun Razmetka slayda bo‘limida Tolьko zagolovok (faqat sarlavha) tuzilmasini tanlang. 15. Yangi slaydning sarlavha satriga MS Excel diagrammasini o‘rnatish yozuvini kiriting va o‘lchamini 46 pt deb belgilang, qalin qilib, yo‘g‘on harflarni kiritish uchun uskunalar panelidan “J” tugmasini bosing. 16. MS Excel dasturiga kirib, ixtiyoriy hujjatni oching. U erdan istalgan diagrammani tanlab, bosh menyuning Pravka bo‘limidan Kopirovatь buyrug‘ini MS POWERPOINT dasturiga o‘tib, uning menyusidagi Pravka bo‘limidan Vstavitь (Joylash) buyrug‘ini tanlang. 17. Taqdimot faylini Taqdimot4 nomi bilan saqlang. Buning uchun Ctrl+S qo‘shtugmani yoki bosh menyuning Fayl bo‘limidan Soxranitь (Saqlash) buyrug‘ini tanlang. 18. Hosil bo‘lgan muloqot oynasida Imya fayla (Fayl nomi) satriga fayl nomini kiriting va Soxranitь (Saqlash) tugmasini bosing. 19. MS PowerPoint dasturiga kiring. 20. Sarlavha satriga Taqdimotga tovush o‘rnatish yozuvini va qo‘shimcha sarlavha satriga MS Windows tarkibidagi standart dasturida ovoz yozish yozuvlarini kiriting. 21. Dastur oynasining o‘ng qismida joylashgan masalalar bo‘limidan Dizayn slayda – SHablonы oformleniya buyrug‘ini tanlang va biron-bir dizaynni tanlang. Masalan, “Klen”. Topshiriq №5. “Power Point dasturida taqdimotga ovoz va tovush qo‘shish” Windows dasturi tarkibidagi Zvukozapisь (Ovoz yozish) dasturiga kirib, kompyuterga mikrofon ulangan bo‘lsa, ovoz yozing. Masalan, “Assalomu alaykum!” jumlasini yozing. Ovoz yozish uchun tugmasini bosing. To‘xtatish uchun tugmasini bosing. 1. Yozilgan ovozni tekshirib, saqlang. 2. Bosh menyuning Vstavka (Joylash) bo‘limidan Filьmы i zvuk (Filьm va ovozlar) va Zvuk iz fayla (fayldagi ovoz) buyruqlarini tanlang. 3. Vstavka zvuka (Ovoz joylash) muloqot oynasida yuqorida yozilgan ovozni tanlab, OK tugmasini bosing. Powerpoint dasturida ishlashni tushuntirish. Microsoft Power Point - grafik tasvirlar tayyorlash va prezentasiyalar hosil qilish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda yaratilgan prezentasiyalarda oddiy animasiyalar tashkil qilish mumkin. Power Point dasturiy mahsuloti asosan prezentasiyalar hosil qilishda ishlatiladi. Prezentasiya - ma’ruza, biznes reja va hokazolar bo‘lishi mumkin. Har bir prezentasiya bir nechta slayddan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Microsoft Power Point yaratgan hujjatlarini Office ning boshqa muharrirlariga, Web sahifa ko‘rinishida, rasm ko‘rinishida (*.bmp,*.jpg) va boshqa ko‘rinishlarda eksport qilish imkoni berilgan. Prezentasiyalar tayyorlashda qulayliklari juda katta bo‘lgan zamonaviy dasturlardan biri Microsoft PowerPointda tayyorlanadigan Prezentasiya slaydlarida rasm, formula, grafiklar, ovoz, yozilgan fayllar, video-klipplar va hokazolarni joylashtirish imkoni berilgan. Powerpoint dasturini ishga tushirish. Odatda Microsoft Power Point dasturini ishga tushirish uchun Windowsning «Pusk» tugmasi bosiladi, menyuning «Programmo‘» bandidan Microsoft Power Point nomli qismi ishga tushiriladi. Microsoft Power Point ishga tushganda quyidagi oynani ko‘ramiz. «Strelka» orqali ko‘rsatilgan oynachada Power Point prezentasiya yaratishning to‘rt xil variantidan birini tanlashni taklif etayapti: Power Point Masteri orqali prezentasiya hosil qilish; (Bu variant tanlanganda so‘rovlar orqali qanday prezentasiya hosil qilinishi kerakligi master orqali aniqlanib, shu talablarga javob beradigan prezentasiya hosil qilinadi.) Biror shablon ko‘rinishidagi prezentasiya hosil qilish; (Bu variantda esa, tayyor prezentasiyalar shablonidan birortasi tanlanishi talab qilinadi. Tanlangan shablon ko‘rinishida perezentasiya hosil qilib, foydalanuvchiga havola etiladi. Shablonlarning ham bir nechta turi bor, ular: «Obhie», «Web-Stranis», «Prezentasii», «Dizayno», «Prezentasiy». Masalan Web-sahifa hosil qilmoqchi bo‘lsak, «Web-Stranis » bandidagi biror shablonni tanlaymiz va hokazo). Bo‘sh prezentasiya hosil qilish; (1 ta slayddan iborat prezentasiya hosil qilib beradi). Oldin hosil qilingan prezentasiyani ochish. (Oldin yaratilgan prezentasiyalar ro‘yxatidan keraklisini ochish imkonini beradi.) 2. Bo‘sh prezentasiya hosil qilish. Yuqoridagi tartibda bo‘sh prezentasiya hosil qilish uchun «Pustuyu prezentasiyu» bandi tanlanib, OК tugmasi bosilsa, Power Point bo‘sh prezentasiya hosil qilib, uning birinchi slaydining ko‘rinishini taklif etadi. «Vo‘berite avtorazmetku» bandidan kerakli ko‘rinishdagi slayd tanlanadi. Masalan: - qatorli matndan iborat bo‘lgan slayd tanlanadi. - sarlavha, chap tomondan diagramma va o‘ng tomondan matndan iborat bo‘lgan slayd tanlanadi. Agar biz bo‘sh slayd hosil qilmoqchi bo‘lsak,bandi tanlanib, OК tugmasi bosiladi. quyidagi oyna hosil bo‘ladi: Siz ham PowerPoint da bo‘sh slayd xosil qilib, ma’ruza matningizning sarlavxasini kiriting va uni Pokaz slaydov punkti orqali ekranda ko‘ring? Bu slaydda kerakli ko‘rinishni hosil qilish mumkin. Yangi slayd qo‘shish lozim bo‘lsa «Standartno‘y» panelidan «Sozdat slayd» tugmasi bosiladi, yuqorida aytib o‘tilgan tartibda kerakli turdagi slayd tanlanib, yangi slayd hosil qilinadi. Rasm chizish Power Pointda rasm chizish uchun «Risovanie» panelidan foydalaniladi: Belgilangan (aktiv) figurani o‘zgartirish (harakatlantirish, boshqasiga almashtirish va hokazo). Oldin chizilgan figuralarni belgilash. Belgilangan (aktiv) figurani aylantirish. Figura qo‘yish. Chiziq yoki yo‘naltirilgan nur chizish. To‘rtburchak yoki aylana chizish. Art obyektini qo‘yish. qo‘yilgan obyektlarni hususiyatlarini o‘zgartirish: 1. Bo‘yash («Zalivka») uchun rang tanlash. 2. Atrofidagi chiziqi uchun rang tanlash. 3. Matn uchun rang tanlash. 4. Atrof chiziqining qalinligini tanlash. 5. Atrof chiziqining maqomini tanlash. 6. Atrof chiziqining nima bilan boshlanib tugashini tanlash. 7. Obyektning soyasini belgilash. 8. Obyektning hajmini belgilash. Bu panel orqali hosil qilingan obyektlarni har birining xossalari mavjud bo‘lib, ular shu obyekt ustiga kelib sichqonchaning o‘ng tugmasini bosganda hosil bo‘lgan menyudan «Format avtofiguro‘» qismini tanlaganda chiqadi va u orqali biz shu avtofigura uchun hamma xossalarini o‘zgartirish imkoniga ega bo‘lamiz. Masalan: Power Point da Windows qo‘llab quvvatlagan har qanday obyektni slaydga joylashtirish mumkin. Buning uchun Power Point menyusining «Vstavka» bandidan «Obyekt...» qismi quyidagicha tanlanadi: Bizga quyidagi ko‘rinishda oyna hosil bo‘ladi: Bu oynadan slaydda joylashtiriladigan obyekt turi tanlanadi va OК tugmasini bossak kursor turgan joyda obyekt joylashadi va uni o‘zgartirish uchun shu obyektning muharriri ochiladi. Agar biz matnda oldindan tayyorlangan obyektni joylashtirmoqchi bo‘lsak, shu oynadan «Sozdanie iz fayla» bandini yuklatib, obyekt saqlangan faylni ko‘rsatishimiz kerak va OК tugmasi orqali ushbu obyekt matnimizga qo‘yiladi. 3. Animasiya yaratish Animasiya - slaydga qo‘yilgan obyektlarning ma’lum tartibda hosil bo‘lishi. Slayd uchun animasiyani o‘rnatish uchun menyuning «Pokaz slaydov» bandidan «Nastroyka animasii...» qismi tanlanadi, unda quyidagi ko‘rinishdagi oyna hosil bo‘ladi: «Vremya» bo‘limining «obyekt bez animasii» qismidan animasiya o‘rnatilmagan obyekt tanlanib uni «Animasii» qismidan faollashtiriladi. Bu erda qachon faollashishi sichqoncha tugmasi bosilganda yoki bir necha daqiqadan keyin faollashishi ko‘rsatiladi. «Effekto» bo‘limini tanlasak, quyidagi oyna paydo bo‘ladi: Bu erdan belgilangan obyekt uchun effektni tanlaymiz, shu effekt shaklida tanlagan obyektimiz hosil bo‘ladi. Shu effekt bajarilayotgan paytda biror ovoz chiqarilishi kerak bo‘lsa uni ham tanlaymiz. Animasiya tugagandan keyin bo‘ladigan holatni ham tanlasa bo‘ladi. Tayyorlagan slaydingizga animasiya qo‘llab namoyish eting Xosil qilingan prezentasiya ko‘rinishlari Prezentasiyani bir necha xil ko‘rinishlari bo‘lib, ulardan keraklisi menyuning «Vid» qismidan tanlanadi. «Slaydo‘» - Prezentasiyani slaydlar ko‘rinishida namoyish etish. «Struktura» - bu band tanlanganda prezentasiya nechta slayddan iborat bo‘lsa ular nomlari ro‘yxati va ularning tavsiflari ko‘rinadi, bu esa prezentasiya tuzilmasidir. «Sortirovshik slaydov» - bu band tanlanganda esa prezentasiya nechta slayddan iborat bo‘lsa, ularning hammasi kichik ko‘rinishda tartiblanib, nomerlab joylashtiriladi. Bu ko‘rinish slaydlar joylarini almashtirish, ularni joylashtirishda qulay. «Stranis zametok» - bu band tanlanganda prezentasiyaning bir slaydi ekranning yarmiga va shu slayd uchun ma’lumot kiritish uchun joy beriladi. Prezentasiya haqidagi ma’lumotlarni eslash uchun qulay ko‘rinish. Pokaz slaydov» - Slaydlarni birin-ketin, ANIMASIYalari bilan ko‘rsatilish tartiblarini inobatga olib to‘liq ekranda namoyish etadi. Prezentasiya tayyor bo‘lganda uni namoyish qilish uchun qo‘llaniladi. Obyektlarni belgilash. Obyektlarni belgilash ikki yo‘l bilan amalga oshirilishi mumkin. Siqoncha orqali kerakli obyekt tanlanib, Shift tugmasini bosib turib keyingisini va hokazo keraklilarini Shift tugmasi orqali belgilash. «Risovanie» panelidagi tugmani bosib, keyin sichqonchani chap tugmasini bosib tortiladi. Bunda sichqonchaning tugmasi bosilishdan oldin turgan holati bilan tortib tugmasi quyib yuborilganigacha bo‘lgan joygacha joylashgan obyektlar belgilanadi. Belgilangan obyektlarni guruhlarga birlashtirish. Belgilangan bir nechta obyektni bir guruhga qo‘shish uchun «Risovanie» panelidan «Deystviya» bandi tanlanadi va menyudan «Gruppirovat» bandi tanlanadi. Obyektlar guruhlangan bo‘lsa, ularni xarakteristikalarini o‘zgartirish, guruhga kirgan hamma obyektlarni xarakteristikalarini o‘zgartirish mumkin. Bir guruhga biriktirilgan obyektlarni bitta obyekt sifatida ishlatish va yana boshqa obyektlar, guruhlar bilan guruhlash mumkin. Obyektlar guruhlangan bo‘lsa uni ajratish uchun «Risovanie» panelidan «Deystviya» bandi tanlanadi va menyudan «Razgruppirovat» bandi tanlanadi. Hosil qilingan prezentasiyani xotiraga yozib qo‘yish. Yuqorida aytilgan ko‘rinishda bir nechta slayddan iborat, animasiyalar o‘rnatilgan prezentasiya hosil qilganimizdan keyin uni kompyuter xotirasiga yozib qo‘yish kerak bo‘ladi. «Standartno‘y» panelidan «Soxranit» tugmasini bosib xotiraga yozish mumkin: «Standartno‘y» panelidan «Soxranit» tugmasini bosamiz. quyidagi oyna hosil bo‘ladi: Bu oynadan «Imya» fayla bandiga prezentasiyani qaysi nom bilan yozib qo‘ymokchi bo‘lsak shu nomni kiritamiz. «Papka» bandidan shu fayl qaysi katalogda (papkada) joylashishini ko‘rsatamiz. «Tip fayla» bandida fayl qaysi formatda bo‘lishi kerakligini tanlaymiz. Formati – Prezentasiya Power Point, Demonstrasiya , GIF, Format JPG va hokazolar bo‘lishi mumkin. Parametro‘» bandidan kerakli parametrlar (faylni ko‘rish, o‘zgartirish uchun parol va hokazolar) belgilanadi. Bu banddan parametrlarni belgilash shart emas, faqat zarur bo‘lganda belgilash mumkin. «Soxranit» tugmasi bosiladi, yuqorida kiritilgan ko‘rinishdagi fayl hosil bo‘ladi. Faylni ochish. Prezentasiya kompyuter xotirasiga yozib qo‘yilgan bo‘lsa, uni chaqirib olish uchun «Standartno‘y» panelidan «Otkro‘t» tugmasini bosish kerak: «Standartniy» panelidan «Otkrit» tugmasini bosamiz. Prezentasiya - bu slaydlar va maxsus yeffektlar tuplami bulib, ularni yekranda kursatish, tarkatiladigan material, ma’ruza rejasi va konspekt shaklida bitta faylda saklanadi. Slayd - bu prezentasiyani aloxida kadiri bulib, matnni, sarlavxalarini grafik va diaggramalarni uz ichiga oladi. Power point vositalari bilan barpo yetilgan slaydlarni ok-kora yoki rangli printerda chop yetish yoki maxsus agentligi yordamida 35 millmetrli slaydlarni fotoplenkalarda tayyorlash mumkin. Tarkatiladigan material - kulay shaklda bosib chikarilgan va tanishish uchun mulljalangan materiallar. Ular bir betda ikki, turt yoki olti slaydlar chop etilgan buladi. Ma’ruza konspekti - Power Point da prezentasiya ustida ishlash jarayonida yaratilgan ma’ruza konspekti. Chop etish vaktida ma’ruza konspektining xar bir betida slayd va tekstning mazmunini tushuntiruvchi kichiklashtirilgan tasvir chikarilgan buladi. Prezentasiya strukturasi (tuzilishi) - fakatgina slayd sarlavxasini, shuningdek grafik tasvirsiz asosiy matnni va maxsus shakillantirishi ichiga olgan xujjat. Power Point dasturini ishga tushirish. Bu dasturni ishga tushirish uchun Windows ning "Pusk" menyusi ichidagi "Programmы" bulimidan "Microsoft Power Point" buyrukni tanlaymiz. Shundan keyin ekranda kuyidagi oyna xosil kilinadi. Power Pointga mansub yordamchi tugmalar - Taqdimotga yangi bush slayd kushish. Ushbu tugma tanlangandan keyin ekranda oyna orkali yangi slayd turini tanlashni bizga taklif etadi. - Taqdimot slaydlarini shakllantirishda Power Point ning tashki kurinishini (rangli jixozlanishini) uzgartirish yordamchisini ishga tushirish. - Taqdimotni struktura rejimida kursatganda, slaydlar sarlavxalari va barcha asosiy matinnlarining kursatish yoki kursatmasligini ta’minlaydi. - Taqdimotni struktura rejimida kursatganda, slaydlar sarlavxalari va barcha matinnlarining jixozlanishini (tashki kurinishini) kursatish yoki kursatmasligini ta’minlaydi. - Tanlangan matn obyektning xarflarini soyali (s tenyu) tashki kurinishiga utkazish. Microsoft Power Point tezkor tugmalari Kompyuterda ishlash vaktimizda xar xil vaziyatlar bulishi mumkin. Shulardan eng kup uchraydigan bu sichkonchaning nosozligi. Foydalanuvchilarning katta kismi esa ush bu kurilma orkali asosiy amallarni bajarishadi, va shu sabali shunaka vaziyatlarda ish tuxtab yoki sekinlab koladi. Shunaka vaziyatni yechish uchun bizga tezkor tugmalar yordam berishadi. Tezkor tugmalar yordamida biz biror bir sichkoncha bilan bajariladigan amalni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz. Shuning uchun ush bu tugmalarni bilish foydalanuvchilarga talab deb kuyiladi. Kuyidagi ruyxatda Microsoft Power point dasturining asosiy tezkor tugmalar kursatilgan: 1. CTRL+N - Yangi taqdimot faylini yaratish. 2. CTRL+M - Taqdimotga yangi bush slayd kushish. 3. CTRL+D - Taqdimotga aktiv slayd nusxasini kushish. 4. CTRL+ENTER - Slaydning keyingi elementini taxrirlash. 5. CTRL+O - Ilgari yaratilgan taqdimot faylni kayta ochish. 6. CTRL+W - Ekranda ochik bulgan taqdimot faylni berkitish. 7. CTRL+P - Taqdimotni kogozga bosmaga chikarish. 8. CTRL+S - Taqdimot faylni saklash. 9. F5 - Taqdimot namoyishini ishga tushirish. 10. ALT+F4 - Microsoft PowerPoint dasturidan chikib ketish. 11. CTRL+F - Matn kismini kidirish. 12. CTRL+H - Topilgan matnni boshka matn bilan almashtirish. 13. CTRL+K - Giperyullanma kushish. 14. F7 - Imlo xatolarni tekshirish. 15. ESC - Oxirgi uzgarish yoki tugallanmagan xarakatni bekor kilish. 16. CTRL+Z - Oxirgi xarakatni bekor kilish. 17. CTRL+Y - Bekor kilingin xarakatni kaytarish. 18. CTRL+SHIFT+F - Slaydning tanlangan obyekt xarflar shaklini uzgartirish. 19. CTRL+SHIFT+P - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini uzgartirish. 20. CTRL+SHIFT+> - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini bitta qadamga kattalishtirish. 21. CTRL+SHIFT+< - Slaydning tanlagan obyekt harflar kattaligini bitta kadamga kamaytirish. 22. CTRL+T - Slaydning tanlagan obyekt xarflar tashki kurinishini (Format menyusidagi Shrift buyrugi) uzgartirish. Adabiyotlar 1. Jumayev M.E. Matematika o‘qitish metodikasi. (OOʻY uchun darslik.) – Toshkent: “Turon-Iqbol”, 2016. -426 b. 2. Jumayev M.E. Tadjieva Z.F. Boshlangich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. (OOʻY uchun darslik.) –Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2005. 3. Jumayev M.E. Boshlangich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan praktikum (OOʻY uchun o‘quv qo‘llanma). –Toshkent: “O‘qituvchi”, 2004. 4. Tadjieva Z.F., Abdullayeva B.S., Jumayev M.E., Sidelnikova R.I., Sadikova A.V. Metodika prepodavaniya matematiki. -T.: “Turon-Iqbol” 2011. -336 s.