Ilmiybaza.uz TA’LIM TIZIMINI BOSHQARISHNI ILMIY ASOSLARI VA STRATEGIYASI Reja: 1. Boshqaruvning ko‘p ilm talab etishligi. 2. Ta’limda menejment tarmoq menejmentining bir turi sifatida. 3. Ta’limda strategik menejmetning amaliy jihatlari. 4. Strategiyalarning turlari va ularni ta’lim sohasida qo‘llash amaliyoti. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar va tushunchalar: intellektual kapital, boshqaruv, boshqaruv ob’ektlari, inson kapitali, tarkibiy kapital, boshqarish strategiya, strategiya turlari. Darsning maqsadi: ta’lim sohasida strategiya tushunchasini tushuntirish, strategiya turlarini tahlil qilish, strategiya tuzish amaliy ko‘nikmalarini shakllantirish. 1.Boshqaruvning ko‘p ilm talab etishligi. Bilimlar va intellektual kapitalni ulardan yanada samaraliroq foydalanish maqsadida boshqarish muammolari so‘nggi yillarda birinchi darajali ahamiyat kasb etmoqda. Ayrim tashkilot nazariyasi va amaliyotida bilim boshqaruv ob’ekti sifatida qaralishi lozimligini tan olish tendensiyasi kuzatilmoqda. Korxonalarning raqobarbardoshik darajasiga ularning bilimlarni shakllantirish, jamlash va rivojlantirish, ularning negizida innovatsiyalar yaratish, oxir-oqibatda raqobat sohasida barqaror ustunlikka erishish qobiliyati yanada kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda. Menejerlar amalda, shu jumladan ta’lim sohasida ham boshqaruv funksiyalari va metodlarini qo‘llash maqsadini qo‘ymoqdalar. Bu yerda shuni qayd etish lozimki, ta’lim muassasalari menejmentni amalga joriy etishga ancha kech kirishganlar va hanuzgacha uni qo‘llash borasida sanoat korxonalaridan ancha ortda qolmoqdalar. Ta’lim tizimi uchun menejerlar tayyorlovchi o‘quv yurtlari so‘nggi yillardagina paydo bo‘ldi. Bu bir qancha omillar, chunonchi: “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq uzluksiz ta’lim tizimining yanada rivojlanishi; ta’lim-tarbiya va xo‘jalik masalalarini yechishda o‘quv yurtlariga keng mustaqillik berilishi; ta’lim sohasida xalqaro aloqalar kengayishi va O‘zbekiston bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan sharoitda o‘quv yurtlarini boshqarish iqtisodiy mexanizmlarining kuchayishi bilan bog‘liq. Boshqacha aytganda, ta’lim olish uchun o‘quv yurtini tanlash imkoniyati kengaymoqda. Har bir o‘quv yurti o‘z imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanishga Ilmiybaza.uz harakat qilmoqda, ya’ni boshqaruv ob’ekti sezilarli darajada o‘zgargan. Ayni shu sababli boshqaruv ham o‘zgarishi, menejment shaklini kasb etishi lozim. O‘quv yurtida boshqaruv ob’ektlari uch tarkibiy qismga bo‘linadi: moddiy- texnikaviy (asbob-uskunalar, vositalar va b.), informatsion (o‘quv rejalari, dasturlar, hujjatlar va b.) va insoniy. Ish sifatini boshqarish oxirgi ob’ektdan boshlanadi. Ta’lim menejmentining muhim jihati unda o‘zaro bog‘langan ikki tomon – pedagogik va iqtisodiy yo‘nalishning mavjudligidir. Ikkala yo‘nalish ham muhim, lekin ular ko‘pincha vaqtda va makonda mushtarak emas. Ayni shu sababli yo ta’lim-tarbiyani, yo xo‘jalik jarayonini boshqarish bilan shug‘ullanuvchi menejerlarning guruhlari ajratiladi. Pedagog hammaning ko‘z o‘ngida turadi, uning faoliyatiga o‘quvchilar, ularning ota-onalari, hamkasblari, o‘quv yurti rahbarlari baho beradi. Atrofdagilar e’tiborini qozonish o‘qituvchi uchun ko‘pincha moddiy rag‘batlantirishdan muhimroqdir. Ta’lim menejmenti o‘qituvchiga kasbiy ko‘nikmalarga qo‘shimcha tarzda boshqaruv ko‘nikmalarini ham rivojlantirish imkoniyatini beradi. Ularning mavjudligi komandada samarali ish olib borish, rejalashtirishni amalga oshirish, muammolarni oqilona yechish, tashabbus ko‘rsatish, liderlik fazilatlarini, tadbirkorlik faolligi usullarini, kommunikativ ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga yordam beradi. 2.Ta’limda menejment tarmoq menejmentining bir turi sifatida. Bilimlarni boshqarish jarayonlari intellektual kapitalni boshqarish jarayonlari bilan uzviy bog‘liq. Intellektual kapitalni boshqarish jarayoni tashkilot xususiyati – uning katta- kichikligi, faoliyati va hokazolarga qarab o‘z xususiyatlariga ega bo‘lishi mumkin. T.Styuart fikriga ko‘ra, intellektual kapital uch element: inson kapitali, tarkibiy kapital va iste’mol kapitalini o‘z ichiga oladi. “Intellekt” va “intellektual kapital” tushunchalari bir-biridan farq qiladi. Intellekt – aqliy faoliyat, to‘plangan bilimlar. Intellektual kapital muayyan bilimlar Ilmiybaza.uz mavjudligi, aqliy faliyat bilan shug‘ullanishga qodirliknigina emas, balki intellektdan foydalanish yo‘li bilan daromad olish qobiliyatini ham nazarda tutadi. Inson kapitalining asosiy vazifasi – boyliklarni bevosita yaratish. Inson kapitali butun kompaniyaga emas, balki ayrim xodimga tegishli bo‘ladi. Shu sababli har bir xodimning uquv va ko‘nikmalarini bilish va ulardan mumkin qadar ko‘proq foyda olish muhimdir. Inson kapitali ayrim xodimga qarashli bilim va tajriba bo‘lsa, tashkilotning bilim va tajribasi tarkibiy kapitalni tashkil etadi. Ularning bahamjihat faoliyati natijasida sinergetik samaraga erishiladi – odamlar bahamjihat ishlash orqali o‘z individual harakatlari yig‘indisidan ko‘proq samara oladilar. Tarkibiy kapitalni boshqarishning asosiy vazifasi – xodimlarning bilimlarini tashkilot mulkiga aylantirish va uni shu sifatda saqlab qolish. Tarkibiy kapital – intellektual kapitalning xodim ketganidan keyin firmada qoladigan qismi. Tarkibiy kapital rang-barang shakl kasb etishi mumkin. Uning tarkibiga texnologiyalar, ixtirolar, ma’lumotlar bazalari, e’lon qilingan asarlar, strategiyalar, mehnat madaniyati va ma’naviy qadriyatlar kirishi mumkin. Qoida tariqasida, bularning barchasi hujjatli rasmiylashtirilishi lozim. Tarkibiy kapitalning asosiy vazifasi – xodimlar individual mehnatining samaradorligi va unumdorligini sinergetik samara hisobiga oshirish. Mazkur munosabatlarga quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida baho berilishi mumkin: - mijozning qoniqish darajasi; - mijozning tashkilot bilan hamkorligidan olinadigan foyda; - mijozning sodiqligi. Yangi mijozni qo‘lga kiritish uchun zarur xarajatlar eski mijozni saqlab qolish uchun zarur xarajatlardan ancha ko‘p. Iqtisodiyotda kuchli raqobat sharoitida doimiy iste’molchilarni saqlab qolish eng maqbul strategiya hisoblanadi. T.Styuart fikriga ko‘ra, iste’mol kapitalida eng muhimi – o‘zaro til topish, ishonch va ochiqlikdir. Ilmiybaza.uz Iste’mol kapitalini tashkilot intellektual kapitalining mustaqil qismi sifatida ajratish bozor iqtisodiyoti shartlariga muvofiqdir. 3.Ta’limda strategik menejmetning amaliy jihatlari. Jamiyatda yuz bergan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar shu jumladan ta’lim sohasida ham faoliyat har xil turlarini amalga oshirish sharoitlari o‘zgarishiga olib keldi. O‘zbekiston iqtisodiyotida yuz bergan o‘zgarishlar ta’lim muassasalarini bozorga qarab mo‘ljal olishga da’vat etmoqda. Bunda asosiy urg‘u iqtisodiy islohotlarning ijtimoiy tomoniga berilmoqda. Mehnat jamoasini boshqarish tizimini yaratishda shaxs omilini hisobga olish, inson resurslarini shakllantirish va rivojlantirish ayniqsa dolzarb tus olmoqda. Bunday sharoitda inson resurslarini boshqarish borasidagi faoliyat alohida ahamiyat kasb etadi. Yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda pedagogik jarayonning, o‘quvchining, pedagog kasbiy va shaxsiy fazilatlarining rivojlanishini ta’minlovchi boshqaruv zarur. “Boshqaruv” tushunchasi odatda tizimning bir holatdan yanada sifatliroq holatga o‘tishi sifatida tavsiflanadi. Bu yerda ikki jihatga e’tiborni qaratish lozim. Birinchi – tizimni saqlash, uning barqarorligini quvvatlash maqsadida boshqarish (ma’muriy boshqaruv). Ikkinchi jihat – tizim yangi sifat holatiga o‘tishini, ya’ni muttasil rivojlanishni ta’minlovchi boshqarish. Strategik boshqaruv oliy o‘quv yurtining bo‘lg‘usi muammolari va imkoniyatlarini prognoz qilishning asosiy usuli hisoblanadi. Strategik boshqaruv oliy o‘quv yurtining bozor o‘zgarishlariga moslashuvchanligini ta’minlaydi. Tashkilot tashqi va ichki muhitining beqarorligi oliy o‘quv yurtining raqobatbardoshlik darajasini oshiruvchi yangi menejment strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi. “Strategik boshqaruv” atamasi ilmiy muomalaga XX asrning 60-70-yillarida joriy boshqaruv bilan oliy darajada amalga oshiriladigan boshqaruvni ajratish uchun kiritilgan. Biznesni amalga oshirish sharoitlarining o‘zgarishi shuni taqozo etgan. Muhitdagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida payqash uchun oliy rahbariyatning diqqat Ilmiybaza.uz markazini unga qaratish zarurligi operativ boshqaruvdan strategik boshqaruvga o‘tishning mazmunini aks ettiruvchi yetakchi g‘oyaga aylangan. Strategik menejment quyidagi uch muhim savolga javob topishni nazarda tutadi: 1. Tashkilot (muassasa) hozir qanday ahvolda? 2. U 3, 5, 10 yildan keyin qanday ahvolda bo‘lishni istaydi? 3. Maqbul ahvolga qanday qilib erishish mumkin? Birinchi savolga javob berish uchun rahbarlar joriy vaziyatni yaxshi tushunishlari kerak, buning uchun axborot zarur; ikkinchi savol kelajakka qarab mo‘ljal oluvchi strategik menejmentni aks ettiradi; uchinchi savol tanlangan strategiyani amalga oshirish bilan bog‘liq. Bozor sharoitida ma’muriy boshqaruvda jiddiy o‘zgarishlar yuz beradi. Yangi iqtisodiy munosabatlar tashkilotning tashqi va ichki muhitini o‘zgartiradi. Tashqi muhitda bozor mexanizmlari amal qiladi va uni tashkilot nazorat qila olmaydi. Tashkilot doirasida odamlarga ta’sir ko‘rsatish mexanizmlari bozor qonunlari bilan tartibga solinadigan tashqi muhitga bog‘liq bo‘ladi. Boshqacha aytganda, boshqaruvning buyruqbozlik usuli o‘rnini ma’muriy boshqaruv egallaydi. U tashkilotdagi faoliyatni modellashtirish, rivojlanayotgan jamiyatda uning raqobatbardoshligini ta’minlashni nazarda tutadi. Buni ta’minlash uchun rahbarlar va xodimlar tegishli bilimlar, uquv va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari lozim. ta’lim muassasasini samarali boshqarish uchun xodimlarni motivlashtirish, ta’lim strategiyasini ishlab chiqish, boshqaruv tashkiliy tuzilmasini yaratish talab etiladi. Ma’muriy boshqaruv ko‘rsatmalar, buyruqlar, farmoyishlarga muvofiq amalga oshiriladi. Bular boshqaruv faoliyatining qonunchilik asoslarini belgilaydi. Rivojlantiruvchi boshqaruv zamirida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari yotadi. Mazkur boshqaruv ta’lim muassasasining pedagogik mohiyatini aks ettiradi. Ilmiy adabiyotlarda boshqaruvning mazkur usuli “pedagogik boshqaruv” deb ataladi. U ilk bor Yu.V.Vasilev tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. 4.Strategiyalarning turlari va ularni ta’lim sohasida qo‘llash amaliyoti. Ilmiybaza.uz Ilmiy adabiyotlarda “strategiya” tushunchasining mazmuniga berilgan ko‘p sonli ta’riflarga duch kelish mumkin. Bu mazkur tushuncha juda serqirra ekanligi bilan izohlanadi: Bundan tashqari, strategiya tashkilot mohiyati xususidagi muhim savollarga javob beradi: 1. Bugun biznesingiz qay ahvolda? 2. Ertaga uning ahvoli qanday bo‘ladi? 3. Xizmatlaringiz, tovarlaringiz, funksiyalaringiz qanday? 4. Qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun nima qilish kerak? Tashkilotni strategik boshqarish belgilariga:  kelajakni aniq ko‘rish;  yaqin kelajak uchun maqsadlarni qo‘yishni kiritish mumkin. С т р а т е г и я пировард натижага эришиш воситаси ташкилот фаолиятининг барча асосий жиҳатларини бир бутунга бирлаштиради ташкилотнинг узоқ муддатли имкониятларини белгилайди Ilmiybaza.uz Tashkilotning bo‘lg‘usi holatini taxmin qilish uchun besh yetakchi strategiyani o‘z ichiga olgan modeldan foydalaniladi. 1. Mahsulot strategiyasi. Asosiy yo‘nalishlari – mahsulot yoki xizmat turlari, sifatini belgilash. Ta’lim muassasasi taklif qilayotgan xizmatlar boshqaruv jarayonlarini to‘liq belgilaydi. Taklif qilinayotgan xizmatlar sifatini boshqarish oliy o‘quv yurti iste’molchilarning talablariga jadal sur’atlarda moslashishini nazarda tutadi. 2. Mahsulot yoki xizmatlarni ilgari surish strategiyasi. Asosiy yo‘nalishlar – marketing, jamoatchilik bilan aloqalar, reklama, narx belgilash, xizmatlar ko‘rsatishning maxsus sharoitlari. Mazkur strategiyada marketing ishi iste’molchilarning talablarini aniqlashga qaratiladi. Reklama ta’lim muassasasi, ko‘rsatilayotgan xizmatlarning afzalliklari haqida tashqi muhitga axborot berishni, shuningdek iste’molchilarda mazkur xizmat bilan tanishish istagini uyg‘otishni nazarda tutadi. 3. Xodimlar bilan ishlash strategiyasi. Asosiy yo‘nalishlari – ishga qabul qilish, kadrlar monitoringi, ta’lim berish va rivojlantirish, motivlashtirish va rag‘batlantirish, o‘zaro aloqa va nazorat. 4. Resurslar strategiyasi. Asosiy yo‘nalishlari – axborot, vaqt, moddiy resurslar, moliyani boshqarish. Zaruriy axborotga ega bo‘lish raqobatda ustunlikni belgilovchi muhim omilga aylanadi. 5. Innovatsiyalar strategiyasi. Asosiy yo‘nalishlari – o‘zgarishlarni boshqarish, texnologiyalarni ishlab chiqarish. Nazorat uchun savollar: 1.Strategiya tushunchasining mohiyatini tushuntiring. 2.Qanday strategiya turlarini bilasiz? 3.Boshqaruv strategiyasi deganda nimani tushunasiz? 4.Marketing muxiti tushunchasini izohlab bering. 5.Siz yosh rahbar sifatida tanlagan strategiyani asoslang.