Ilmiybaza.uz
TA’LIM TIZIMINI BOSHQARISHNI ILMIY ASOSLARI VA
STRATEGIYASI
Reja:
1. Boshqaruvning ko‘p ilm talab etishligi.
2. Ta’limda menejment tarmoq menejmentining bir turi sifatida.
3. Ta’limda strategik menejmetning amaliy jihatlari.
4. Strategiyalarning turlari va ularni ta’lim sohasida qo‘llash amaliyoti.
Ilmiybaza.uz
Tayanch iboralar va tushunchalar: intellektual kapital, boshqaruv, boshqaruv
ob’ektlari, inson kapitali, tarkibiy kapital, boshqarish strategiya, strategiya turlari.
Darsning maqsadi: ta’lim sohasida strategiya tushunchasini tushuntirish,
strategiya turlarini tahlil qilish, strategiya tuzish amaliy ko‘nikmalarini
shakllantirish.
1.Boshqaruvning ko‘p ilm talab etishligi.
Bilimlar va intellektual kapitalni ulardan yanada samaraliroq foydalanish maqsadida
boshqarish muammolari so‘nggi yillarda birinchi darajali ahamiyat kasb etmoqda.
Ayrim tashkilot nazariyasi va amaliyotida bilim boshqaruv ob’ekti sifatida qaralishi
lozimligini tan olish tendensiyasi kuzatilmoqda. Korxonalarning raqobarbardoshik
darajasiga ularning bilimlarni shakllantirish, jamlash va rivojlantirish, ularning
negizida innovatsiyalar yaratish, oxir-oqibatda raqobat sohasida barqaror ustunlikka
erishish qobiliyati yanada kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda.
Menejerlar amalda, shu jumladan ta’lim sohasida ham boshqaruv funksiyalari
va metodlarini qo‘llash maqsadini qo‘ymoqdalar. Bu yerda shuni qayd etish lozimki,
ta’lim muassasalari menejmentni amalga joriy etishga ancha kech kirishganlar va
hanuzgacha uni qo‘llash borasida sanoat korxonalaridan ancha ortda qolmoqdalar.
Ta’lim tizimi uchun menejerlar tayyorlovchi o‘quv yurtlari so‘nggi yillardagina
paydo bo‘ldi. Bu bir qancha omillar, chunonchi: “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunga
muvofiq uzluksiz ta’lim tizimining yanada rivojlanishi; ta’lim-tarbiya va xo‘jalik
masalalarini yechishda o‘quv yurtlariga keng mustaqillik berilishi; ta’lim sohasida
xalqaro aloqalar kengayishi va O‘zbekiston bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan
sharoitda o‘quv yurtlarini boshqarish iqtisodiy mexanizmlarining kuchayishi bilan
bog‘liq.
Boshqacha aytganda, ta’lim olish uchun o‘quv yurtini tanlash imkoniyati
kengaymoqda. Har bir o‘quv yurti o‘z imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanishga
Ilmiybaza.uz
harakat qilmoqda, ya’ni boshqaruv ob’ekti sezilarli darajada o‘zgargan. Ayni shu
sababli boshqaruv ham o‘zgarishi, menejment shaklini kasb etishi lozim.
O‘quv yurtida boshqaruv ob’ektlari uch tarkibiy qismga bo‘linadi: moddiy-
texnikaviy (asbob-uskunalar, vositalar va b.), informatsion (o‘quv rejalari, dasturlar,
hujjatlar va b.) va insoniy. Ish sifatini boshqarish oxirgi ob’ektdan boshlanadi.
Ta’lim menejmentining muhim jihati unda o‘zaro bog‘langan ikki tomon –
pedagogik va iqtisodiy yo‘nalishning mavjudligidir. Ikkala yo‘nalish ham muhim,
lekin ular ko‘pincha vaqtda va makonda mushtarak emas. Ayni shu sababli yo
ta’lim-tarbiyani, yo xo‘jalik jarayonini boshqarish bilan shug‘ullanuvchi
menejerlarning guruhlari ajratiladi.
Pedagog hammaning ko‘z o‘ngida turadi, uning faoliyatiga o‘quvchilar, ularning
ota-onalari, hamkasblari, o‘quv yurti rahbarlari baho beradi. Atrofdagilar e’tiborini
qozonish o‘qituvchi uchun ko‘pincha moddiy rag‘batlantirishdan muhimroqdir.
Ta’lim menejmenti o‘qituvchiga kasbiy ko‘nikmalarga qo‘shimcha tarzda
boshqaruv ko‘nikmalarini ham rivojlantirish imkoniyatini beradi. Ularning
mavjudligi komandada samarali ish olib borish, rejalashtirishni amalga oshirish,
muammolarni oqilona yechish, tashabbus ko‘rsatish, liderlik fazilatlarini,
tadbirkorlik faolligi usullarini, kommunikativ ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga yordam
beradi.
2.Ta’limda menejment tarmoq menejmentining bir turi sifatida.
Bilimlarni boshqarish jarayonlari intellektual kapitalni boshqarish jarayonlari
bilan uzviy bog‘liq.
Intellektual kapitalni boshqarish jarayoni tashkilot xususiyati – uning katta-
kichikligi, faoliyati va hokazolarga qarab o‘z xususiyatlariga ega bo‘lishi mumkin.
T.Styuart fikriga ko‘ra, intellektual kapital uch element: inson kapitali, tarkibiy
kapital va iste’mol kapitalini o‘z ichiga oladi.
“Intellekt” va “intellektual kapital” tushunchalari bir-biridan farq qiladi.
Intellekt – aqliy faoliyat, to‘plangan bilimlar. Intellektual kapital muayyan bilimlar
Ilmiybaza.uz
mavjudligi, aqliy faliyat bilan shug‘ullanishga qodirliknigina emas, balki
intellektdan foydalanish yo‘li bilan daromad olish qobiliyatini ham nazarda tutadi.
Inson kapitalining asosiy vazifasi – boyliklarni bevosita yaratish. Inson kapitali
butun kompaniyaga emas, balki ayrim xodimga tegishli bo‘ladi. Shu sababli har bir
xodimning uquv va ko‘nikmalarini bilish va ulardan mumkin qadar ko‘proq foyda
olish muhimdir.
Inson kapitali ayrim xodimga qarashli bilim va tajriba bo‘lsa, tashkilotning
bilim va tajribasi tarkibiy kapitalni tashkil etadi.
Ularning bahamjihat faoliyati natijasida sinergetik samaraga erishiladi –
odamlar bahamjihat ishlash orqali o‘z individual harakatlari yig‘indisidan ko‘proq
samara oladilar.
Tarkibiy kapitalni boshqarishning asosiy vazifasi – xodimlarning bilimlarini
tashkilot mulkiga aylantirish va uni shu sifatda saqlab qolish. Tarkibiy kapital –
intellektual kapitalning xodim ketganidan keyin firmada qoladigan qismi.
Tarkibiy kapital rang-barang shakl kasb etishi mumkin. Uning tarkibiga
texnologiyalar, ixtirolar, ma’lumotlar bazalari, e’lon qilingan asarlar, strategiyalar,
mehnat madaniyati va ma’naviy qadriyatlar kirishi mumkin. Qoida tariqasida,
bularning barchasi hujjatli rasmiylashtirilishi lozim.
Tarkibiy kapitalning asosiy vazifasi – xodimlar individual mehnatining
samaradorligi va unumdorligini sinergetik samara hisobiga oshirish.
Mazkur munosabatlarga quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida baho berilishi
mumkin:
- mijozning qoniqish darajasi;
- mijozning tashkilot bilan hamkorligidan olinadigan foyda;
- mijozning sodiqligi.
Yangi mijozni qo‘lga kiritish uchun zarur xarajatlar eski mijozni saqlab qolish
uchun zarur xarajatlardan ancha ko‘p. Iqtisodiyotda kuchli raqobat sharoitida doimiy
iste’molchilarni saqlab qolish eng maqbul strategiya hisoblanadi. T.Styuart fikriga
ko‘ra, iste’mol kapitalida eng muhimi – o‘zaro til topish, ishonch va ochiqlikdir.
Ilmiybaza.uz
Iste’mol kapitalini tashkilot intellektual kapitalining mustaqil qismi sifatida
ajratish bozor iqtisodiyoti shartlariga muvofiqdir.
3.Ta’limda strategik menejmetning amaliy jihatlari.
Jamiyatda yuz bergan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar shu jumladan
ta’lim sohasida ham faoliyat har xil turlarini amalga oshirish sharoitlari o‘zgarishiga
olib keldi. O‘zbekiston iqtisodiyotida yuz bergan o‘zgarishlar ta’lim muassasalarini
bozorga qarab mo‘ljal olishga da’vat etmoqda. Bunda asosiy urg‘u iqtisodiy
islohotlarning ijtimoiy tomoniga berilmoqda. Mehnat jamoasini boshqarish tizimini
yaratishda shaxs omilini hisobga olish, inson resurslarini shakllantirish va
rivojlantirish ayniqsa dolzarb tus olmoqda. Bunday sharoitda inson resurslarini
boshqarish borasidagi faoliyat alohida ahamiyat kasb etadi.
Yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda pedagogik jarayonning, o‘quvchining,
pedagog kasbiy va shaxsiy fazilatlarining rivojlanishini ta’minlovchi boshqaruv
zarur.
“Boshqaruv” tushunchasi odatda tizimning bir holatdan yanada sifatliroq
holatga o‘tishi sifatida tavsiflanadi. Bu yerda ikki jihatga e’tiborni qaratish lozim.
Birinchi – tizimni saqlash, uning barqarorligini quvvatlash maqsadida boshqarish
(ma’muriy boshqaruv). Ikkinchi jihat – tizim yangi sifat holatiga o‘tishini, ya’ni
muttasil rivojlanishni ta’minlovchi boshqarish.
Strategik boshqaruv oliy o‘quv yurtining bo‘lg‘usi muammolari va
imkoniyatlarini prognoz qilishning asosiy usuli hisoblanadi.
Strategik
boshqaruv
oliy
o‘quv
yurtining
bozor
o‘zgarishlariga
moslashuvchanligini ta’minlaydi. Tashkilot tashqi va ichki muhitining beqarorligi
oliy o‘quv yurtining raqobatbardoshlik darajasini oshiruvchi yangi menejment
strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi.
“Strategik boshqaruv” atamasi ilmiy muomalaga XX asrning 60-70-yillarida
joriy boshqaruv bilan oliy darajada amalga oshiriladigan boshqaruvni ajratish uchun
kiritilgan. Biznesni amalga oshirish sharoitlarining o‘zgarishi shuni taqozo etgan.
Muhitdagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida payqash uchun oliy rahbariyatning diqqat
