ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРНИ ҚЎЛЛАШ (“Ақлий ҳужум” методи, “Кичик гуруҳларда ишлаш” методи, “Баҳс-мунозара” методи, “Муаммоли вазият” методи, “Лойиҳа” методи)

Yuklangan vaqt

2024-05-25

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

254,0 KB


Ilmiybaza.uz 1 ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРНИ ҚЎЛЛАШ Ҳозирги вақтда таълим жараёнида ўқитишнинг замонавий методлари кенг қўлланилмоқда. Ўқитишнинг замонавий методларини қўллаш ўқитиш жараёнида юқори самарадорликка эришишга олиб келади. Таълим методларини танлашда ҳар бир дарснинг дидактик вазифасидан келиб чиқиб танлаш мақсадга мувофиқ саналади. Анъанавий дарс шаклини сақлаб қолган ҳолда, унга турли-туман таълим олувчилар фаолиятини фаоллаштирадиган методлар билан бойитиш таълим олувчиларнинг ўзлаштириш даражасининг кўтарилишига олиб келади. Бунинг учун дарс жараёни оқилона ташкил қилиниши, таълим берувчи томонидан таълим олувчиларнинг қизиқишини орттириб, уларнинг таълим жараёнида фаоллиги муттасил рағбатлантирилиб турилиши, ўқув материалини кичик-кичик бўлакларга бўлиб, уларнинг мазмунини очишда ақлий ҳужум, кичик гуруҳларда ишлаш, баҳс-мунозара, муаммоли вазият, йўналтирувчи матн, лойиҳа, ролли ўйинлар каби методларни қўллаш ва таълим олувчиларни амалий машқларни мустақил бажаришга ундаш талаб этилади. Бу методларни интерфаол ёки интерактив методлар деб ҳам аташади. Интерфаол методлар деганда-таълим олувчиларни фаоллаштирувчи ва мустақил фикрлашга ундовчи, таълим жараёнининг марказида таълим олувчи бўлган методлар тушунилади. Бу методлар қўлланилганда таълим берувчи таълим олувчини фаол иштирок этишга чорлайди. Таълим олувчи бутун жараён давомида иштирок этади. Таълим олувчи марказда бўлган ёндошувнинг фойдали жиҳатлари қуйидагиларда намоён бўлади: - таълим самараси юқорироқ бўлган ўқиш-ўрганиш; - таълим олувчининг юқори даражада рағбатлантирилиши; Ilmiybaza.uz 1 ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРНИ ҚЎЛЛАШ Ҳозирги вақтда таълим жараёнида ўқитишнинг замонавий методлари кенг қўлланилмоқда. Ўқитишнинг замонавий методларини қўллаш ўқитиш жараёнида юқори самарадорликка эришишга олиб келади. Таълим методларини танлашда ҳар бир дарснинг дидактик вазифасидан келиб чиқиб танлаш мақсадга мувофиқ саналади. Анъанавий дарс шаклини сақлаб қолган ҳолда, унга турли-туман таълим олувчилар фаолиятини фаоллаштирадиган методлар билан бойитиш таълим олувчиларнинг ўзлаштириш даражасининг кўтарилишига олиб келади. Бунинг учун дарс жараёни оқилона ташкил қилиниши, таълим берувчи томонидан таълим олувчиларнинг қизиқишини орттириб, уларнинг таълим жараёнида фаоллиги муттасил рағбатлантирилиб турилиши, ўқув материалини кичик-кичик бўлакларга бўлиб, уларнинг мазмунини очишда ақлий ҳужум, кичик гуруҳларда ишлаш, баҳс-мунозара, муаммоли вазият, йўналтирувчи матн, лойиҳа, ролли ўйинлар каби методларни қўллаш ва таълим олувчиларни амалий машқларни мустақил бажаришга ундаш талаб этилади. Бу методларни интерфаол ёки интерактив методлар деб ҳам аташади. Интерфаол методлар деганда-таълим олувчиларни фаоллаштирувчи ва мустақил фикрлашга ундовчи, таълим жараёнининг марказида таълим олувчи бўлган методлар тушунилади. Бу методлар қўлланилганда таълим берувчи таълим олувчини фаол иштирок этишга чорлайди. Таълим олувчи бутун жараён давомида иштирок этади. Таълим олувчи марказда бўлган ёндошувнинг фойдали жиҳатлари қуйидагиларда намоён бўлади: - таълим самараси юқорироқ бўлган ўқиш-ўрганиш; - таълим олувчининг юқори даражада рағбатлантирилиши; Ilmiybaza.uz 2 - илгари орттирилган билимнинг ҳам эътиборга олиниши; - ўқиш шиддатини таълим олувчининг эҳтиёжига мувофиқлаштирилиши; - таълим олувчининг ташаббускорлиги ва масъулиятининг қўллаб- қувватланиши; - амалда бажариш орқали ўрганилиши; - икки тарафлама фикр-мулоҳазаларга шароит яратилиши. Ilmiybaza.uz 2 - илгари орттирилган билимнинг ҳам эътиборга олиниши; - ўқиш шиддатини таълим олувчининг эҳтиёжига мувофиқлаштирилиши; - таълим олувчининг ташаббускорлиги ва масъулиятининг қўллаб- қувватланиши; - амалда бажариш орқали ўрганилиши; - икки тарафлама фикр-мулоҳазаларга шароит яратилиши. Ilmiybaza.uz 3 “Ақлий ҳужум” методи - бирор муаммо бўйича таълим олувчилар томонидан билдирилган эркин фикр ва мулоҳазаларни тўплаб, улар орқали маълум бир ечимга келинадиган методдир. “Ақлий ҳужум” методининг ёзма ва оғзаки шакллари мавжуд. Оғзаки шаклида таълим берувчи томонидан берилган саволга таълим олувчиларнинг ҳар бири ўз фикрини оғзаки билдиради. Таълим олувчилар ўз жавобларини аниқ ва қисқа тарзда баён этадилар. Ёзма шаклида эса берилган саволга таълим олувчилар ўз жавобларини қоғоз карточкаларга қисқа ва барчага кўринарли тарзда ёзадилар. Жавоблар доскага (магнитлар ёрдамида) ёки «пинборд» доскасига (игналар ёрдамида) маҳкамланади. “Ақлий ҳужум” методининг ёзма шаклида жавобларни маълум белгилар бўйича гуруҳлаб чиқиш имконияти мавжуддир. Ушбу метод тўғри ва ижобий қўлланилганда шахсни эркин, ижодий ва ностандарт фикрлашга ўргатади. “Ақлий ҳужум” методидан фойдаланилганда таълим олувчиларнинг барчасини жалб этиш имконияти бўлади, шу жумладан таълим олувчиларда мулоқот қилиш ва мунозара олиб бориш маданияти шаклланади. Таълим олувчилар ўз фикрини фақат оғзаки эмас, балки ёзма равишда баён этиш маҳорати, мантиқий ва тизимли фикр юритиш кўникмаси ривожланади. Билдирилган фикрлар баҳоланмаслиги таълим олувчиларда турли ғоялар шаклланишига олиб келади. Бу метод таълим олувчиларда ижодий тафаккурни ривожлантириш учун хизмат қилади. “Ақлий ҳужум” методи таълим берувчи томонидан қўйилган мақсадга қараб амалга оширилади: 1. Таълим олувчиларнинг бошланғич билимларини аниқлаш мақсад қилиб қўйилганда, бу метод дарснинг мавзуга кириш қисмида амалга оширилади. “АҚЛИЙ ҲУЖУМ” методи Ilmiybaza.uz 3 “Ақлий ҳужум” методи - бирор муаммо бўйича таълим олувчилар томонидан билдирилган эркин фикр ва мулоҳазаларни тўплаб, улар орқали маълум бир ечимга келинадиган методдир. “Ақлий ҳужум” методининг ёзма ва оғзаки шакллари мавжуд. Оғзаки шаклида таълим берувчи томонидан берилган саволга таълим олувчиларнинг ҳар бири ўз фикрини оғзаки билдиради. Таълим олувчилар ўз жавобларини аниқ ва қисқа тарзда баён этадилар. Ёзма шаклида эса берилган саволга таълим олувчилар ўз жавобларини қоғоз карточкаларга қисқа ва барчага кўринарли тарзда ёзадилар. Жавоблар доскага (магнитлар ёрдамида) ёки «пинборд» доскасига (игналар ёрдамида) маҳкамланади. “Ақлий ҳужум” методининг ёзма шаклида жавобларни маълум белгилар бўйича гуруҳлаб чиқиш имконияти мавжуддир. Ушбу метод тўғри ва ижобий қўлланилганда шахсни эркин, ижодий ва ностандарт фикрлашга ўргатади. “Ақлий ҳужум” методидан фойдаланилганда таълим олувчиларнинг барчасини жалб этиш имконияти бўлади, шу жумладан таълим олувчиларда мулоқот қилиш ва мунозара олиб бориш маданияти шаклланади. Таълим олувчилар ўз фикрини фақат оғзаки эмас, балки ёзма равишда баён этиш маҳорати, мантиқий ва тизимли фикр юритиш кўникмаси ривожланади. Билдирилган фикрлар баҳоланмаслиги таълим олувчиларда турли ғоялар шаклланишига олиб келади. Бу метод таълим олувчиларда ижодий тафаккурни ривожлантириш учун хизмат қилади. “Ақлий ҳужум” методи таълим берувчи томонидан қўйилган мақсадга қараб амалга оширилади: 1. Таълим олувчиларнинг бошланғич билимларини аниқлаш мақсад қилиб қўйилганда, бу метод дарснинг мавзуга кириш қисмида амалга оширилади. “АҚЛИЙ ҲУЖУМ” методи Ilmiybaza.uz 4 Аниқ ва тўғри жавоб танлаб олинади 2. Мавзуни такрорлаш ёки бир мавзуни кейинги мавзу билан боғлаш мақсад қилиб қўйилганда –янги мавзуга ўтиш қисмида амалга оширилади. 3. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш мақсад қилиб қўйилганда-мавзудан сўнг, дарснинг мустаҳкамлаш қисмида амалга оширилади. “Ақлий ҳужум” методини қўллашдаги асосий қоидалар: 1. Билдирилган фикр-ғоялар муҳокама қилинмайди ва баҳоланмайди. 2. Билдирилган ҳар қандай фикр-ғоялар, улар ҳатто тўғри бўлмаса ҳам инобатга олинади. 3. Ҳар бир таълим олувчи қатнашиши шарт. Қуйида (1-чизма) “Ақлий ҳужум” методининг тузилмаси келтирилган. 1-чизма. “Ақлий ҳужум” методининг тузилмаси “Ақлий ҳужум” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: Муаммоли савол берилади Фикр ва ғоялар эшитилади ва жамлаб борилади Фикр ва ғоялар гуруҳланади Ilmiybaza.uz 4 Аниқ ва тўғри жавоб танлаб олинади 2. Мавзуни такрорлаш ёки бир мавзуни кейинги мавзу билан боғлаш мақсад қилиб қўйилганда –янги мавзуга ўтиш қисмида амалга оширилади. 3. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш мақсад қилиб қўйилганда-мавзудан сўнг, дарснинг мустаҳкамлаш қисмида амалга оширилади. “Ақлий ҳужум” методини қўллашдаги асосий қоидалар: 1. Билдирилган фикр-ғоялар муҳокама қилинмайди ва баҳоланмайди. 2. Билдирилган ҳар қандай фикр-ғоялар, улар ҳатто тўғри бўлмаса ҳам инобатга олинади. 3. Ҳар бир таълим олувчи қатнашиши шарт. Қуйида (1-чизма) “Ақлий ҳужум” методининг тузилмаси келтирилган. 1-чизма. “Ақлий ҳужум” методининг тузилмаси “Ақлий ҳужум” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: Муаммоли савол берилади Фикр ва ғоялар эшитилади ва жамлаб борилади Фикр ва ғоялар гуруҳланади Ilmiybaza.uz 5 1. Таълим олувчиларга савол ташланади ва уларга шу савол бўйича ўз жавобларини (фикр, ғоя ва мулоҳаза) билдиришларини сўралади; 2. Таълим олувчилар савол бўйича ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришади; 3. Таълим олувчиларнинг фикр-ғоялари (магнитафонга, видеотасмага, рангли қоғозларга ёки доскага) тўпланади; 4. Фикр-ғоялар маълум белгилар бўйича гуруҳланади; 5. Юқорида қўйилган саволга аниқ ва тўғри жавоб танлаб олинади. “Ақлий ҳужум” методининг афзалликлари:  натижалар баҳоланмаслиги таълим олувчиларда турли фикр-ғояларнинг шаклланишига олиб келади;  таълим олувчиларнинг барчаси иштирок этади;  фикр-ғоялар визуаллаштирилиб борилади;  таълим олувчиларнинг бошланғич билимларини текшириб кўриш имконияти мавжуд;  таълим олувчиларда мавзуга қизиқиш уйғотади. “Ақлий ҳужум” методининг камчиликлари:  таълим берувчи томонидан саволни тўғри қўя олмаслик;  таълим берувчидан юқори даражада эшитиш қобилиятининг талаб этилиши. Ilmiybaza.uz 5 1. Таълим олувчиларга савол ташланади ва уларга шу савол бўйича ўз жавобларини (фикр, ғоя ва мулоҳаза) билдиришларини сўралади; 2. Таълим олувчилар савол бўйича ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришади; 3. Таълим олувчиларнинг фикр-ғоялари (магнитафонга, видеотасмага, рангли қоғозларга ёки доскага) тўпланади; 4. Фикр-ғоялар маълум белгилар бўйича гуруҳланади; 5. Юқорида қўйилган саволга аниқ ва тўғри жавоб танлаб олинади. “Ақлий ҳужум” методининг афзалликлари:  натижалар баҳоланмаслиги таълим олувчиларда турли фикр-ғояларнинг шаклланишига олиб келади;  таълим олувчиларнинг барчаси иштирок этади;  фикр-ғоялар визуаллаштирилиб борилади;  таълим олувчиларнинг бошланғич билимларини текшириб кўриш имконияти мавжуд;  таълим олувчиларда мавзуга қизиқиш уйғотади. “Ақлий ҳужум” методининг камчиликлари:  таълим берувчи томонидан саволни тўғри қўя олмаслик;  таълим берувчидан юқори даражада эшитиш қобилиятининг талаб этилиши. Ilmiybaza.uz 6 “Кичик гуруҳларда ишлаш” методи - таълим олувчиларни фаоллаштириш мақсадида уларни кичик гуруҳларга ажратган ҳолда ўқув материалини ўрганиш ёки берилган топшириқни бажаришга қаратилган дарсдаги ижодий иш. Ушбу метод қўлланилганда таълим олувчи кичик гуруҳларда ишлаб, дарсда фаол иштирок этиш ҳуқуқига, бошловчи ролида бўлишга, бир- биридан ўрганишга ва турли нуқтаи- назарларни қадрлаш имконига эга бўлади. “Кичик гуруҳларда ишлаш” методи қўлланилганда таълим берувчи бошқа интерфаол методларга қараганда вақтни тежаш имкониятига эга бўлади. Чунки таълим берувчи бир вақтнинг ўзида барча таълим олувчиларни мавзуга жалб эта олади ва баҳолай олади. Қуйида “Кичик гуруҳларда ишлаш” методининг тузилмаси келтирилган (2-чизма). “КИЧИК ГУРУҲЛАРДА ИШЛАШ” методи Кичик гуруҳлар шакллантирилади Мавзу ёритилади 1-гуруҳга топшириқ 2- гуруҳга топшириқ 3-гуруҳга топшириқ 4- гуруҳга топшириқ Кўрсатма бериш ва йўналтириш Муҳокама ва таҳлил қилиш 1- гуруҳ тақдимоти 2- гуруҳ тақдимоти 3-гуруҳ тақдимоти 4- гуруҳ тақдимоти Баҳолаш Ilmiybaza.uz 6 “Кичик гуруҳларда ишлаш” методи - таълим олувчиларни фаоллаштириш мақсадида уларни кичик гуруҳларга ажратган ҳолда ўқув материалини ўрганиш ёки берилган топшириқни бажаришга қаратилган дарсдаги ижодий иш. Ушбу метод қўлланилганда таълим олувчи кичик гуруҳларда ишлаб, дарсда фаол иштирок этиш ҳуқуқига, бошловчи ролида бўлишга, бир- биридан ўрганишга ва турли нуқтаи- назарларни қадрлаш имконига эга бўлади. “Кичик гуруҳларда ишлаш” методи қўлланилганда таълим берувчи бошқа интерфаол методларга қараганда вақтни тежаш имкониятига эга бўлади. Чунки таълим берувчи бир вақтнинг ўзида барча таълим олувчиларни мавзуга жалб эта олади ва баҳолай олади. Қуйида “Кичик гуруҳларда ишлаш” методининг тузилмаси келтирилган (2-чизма). “КИЧИК ГУРУҲЛАРДА ИШЛАШ” методи Кичик гуруҳлар шакллантирилади Мавзу ёритилади 1-гуруҳга топшириқ 2- гуруҳга топшириқ 3-гуруҳга топшириқ 4- гуруҳга топшириқ Кўрсатма бериш ва йўналтириш Муҳокама ва таҳлил қилиш 1- гуруҳ тақдимоти 2- гуруҳ тақдимоти 3-гуруҳ тақдимоти 4- гуруҳ тақдимоти Баҳолаш Ilmiybaza.uz 7 2-чизма. “Кичик гуруҳларда ишлаш” методининг тузилмаси “Кичик гуруҳларда ишлаш” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Фаолият йўналиши аниқланади. Мавзу бўйича бир-бирига боғлиқ бўлган масалалар белгиланади. 2. Кичик гуруҳлар белгиланади. Таълим олувчилар гуруҳларга 3-6 кишидан бўлинишлари мумкин. 3. Кичик гуруҳлар топшириқни бажаришга киришадилар. 4. Таълим берувчи томонидан аниқ кўрсатмалар берилади ва йўналтириб турилади. 5. Кичик гуруҳлар тақдимот қиладилар. 6. Бажарилган топшириқлар муҳокама ва таҳлил қилинади. 7. Кичик гуруҳлар баҳоланади. «Кичик гуруҳларда ишлаш» методининг афзаллиги:  ўқитиш мазмунини яхши ўзлаштиришга олиб келади;  мулоқотга киришиш кўникмасининг такомиллашишига олиб келади; Ilmiybaza.uz 7 2-чизма. “Кичик гуруҳларда ишлаш” методининг тузилмаси “Кичик гуруҳларда ишлаш” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Фаолият йўналиши аниқланади. Мавзу бўйича бир-бирига боғлиқ бўлган масалалар белгиланади. 2. Кичик гуруҳлар белгиланади. Таълим олувчилар гуруҳларга 3-6 кишидан бўлинишлари мумкин. 3. Кичик гуруҳлар топшириқни бажаришга киришадилар. 4. Таълим берувчи томонидан аниқ кўрсатмалар берилади ва йўналтириб турилади. 5. Кичик гуруҳлар тақдимот қиладилар. 6. Бажарилган топшириқлар муҳокама ва таҳлил қилинади. 7. Кичик гуруҳлар баҳоланади. «Кичик гуруҳларда ишлаш» методининг афзаллиги:  ўқитиш мазмунини яхши ўзлаштиришга олиб келади;  мулоқотга киришиш кўникмасининг такомиллашишига олиб келади; Ilmiybaza.uz 8  вақтни тежаш имконияти мавжуд;  барча таълим олувчилар жалб этилади;  ўз-ўзини ва гуруҳлараро баҳолаш имконияти мавжуд бўлади. «Кичик гуруҳларда ишлаш» методининг камчиликлари:  баъзи кичик гуруҳларда кучсиз таълим олувчилар бўлганлиги сабабли кучли таълим олувчиларнинг ҳам паст баҳо олиш эҳтимоли бор;  барча таълим олувчиларни назорат қилиш имконияти паст бўлади;  гуруҳлараро ўзаро салбий рақобатлар пайдо бўлиб қолиши мумкин;  гуруҳ ичида ўзаро низо пайдо бўлиши мумкин. Ilmiybaza.uz 8  вақтни тежаш имконияти мавжуд;  барча таълим олувчилар жалб этилади;  ўз-ўзини ва гуруҳлараро баҳолаш имконияти мавжуд бўлади. «Кичик гуруҳларда ишлаш» методининг камчиликлари:  баъзи кичик гуруҳларда кучсиз таълим олувчилар бўлганлиги сабабли кучли таълим олувчиларнинг ҳам паст баҳо олиш эҳтимоли бор;  барча таълим олувчиларни назорат қилиш имконияти паст бўлади;  гуруҳлараро ўзаро салбий рақобатлар пайдо бўлиб қолиши мумкин;  гуруҳ ичида ўзаро низо пайдо бўлиши мумкин. Ilmiybaza.uz 9 “Давра суҳбати” методи – айлана стол атрофида берилган муаммо ёки саволлар юзасидан таълим олувчилар томонидан ўз фикр-мулоҳазаларини билдириш орқали олиб бориладиган ўқитиш методидир. “Давра суҳбати” методи қўлланилганда стол-стулларни доира шаклида жойлаштириш керак. Бу ҳар бир таълим олувчининг бир-бири билан “кўз алоқаси”ни ўрнатиб туришига ёрдам беради. Давра суҳбатининг оғзаки ва ёзма шакллари мавжуддир. Оғзаки давра суҳбатида таълим берувчи мавзуни бошлаб беради ва таълим олувчилардан ушбу савол бўйича ўз фикр- мулоҳазаларини билдиришларини сўрайди ва айлана бўйлаб ҳар бир таълим олувчи ўз фикр-мулоҳазаларини оғзаки баён этадилар. Сўзлаётган таълим олувчини барча диққат билан тинглайди, агар муҳокама қилиш лозим бўлса, барча фикр-мулоҳазалар тингланиб бўлингандан сўнг муҳокама қилинади. Бу эса таълим олувчиларнинг мустақил фикрлашига ва нутқ маданиятининг ривожланишига ёрдам беради. “ДАВРА СУҲБАТИ” методи 1 2 Белгилар: 1-таълим олувчилар 2-айлана стол Ilmiybaza.uz 9 “Давра суҳбати” методи – айлана стол атрофида берилган муаммо ёки саволлар юзасидан таълим олувчилар томонидан ўз фикр-мулоҳазаларини билдириш орқали олиб бориладиган ўқитиш методидир. “Давра суҳбати” методи қўлланилганда стол-стулларни доира шаклида жойлаштириш керак. Бу ҳар бир таълим олувчининг бир-бири билан “кўз алоқаси”ни ўрнатиб туришига ёрдам беради. Давра суҳбатининг оғзаки ва ёзма шакллари мавжуддир. Оғзаки давра суҳбатида таълим берувчи мавзуни бошлаб беради ва таълим олувчилардан ушбу савол бўйича ўз фикр- мулоҳазаларини билдиришларини сўрайди ва айлана бўйлаб ҳар бир таълим олувчи ўз фикр-мулоҳазаларини оғзаки баён этадилар. Сўзлаётган таълим олувчини барча диққат билан тинглайди, агар муҳокама қилиш лозим бўлса, барча фикр-мулоҳазалар тингланиб бўлингандан сўнг муҳокама қилинади. Бу эса таълим олувчиларнинг мустақил фикрлашига ва нутқ маданиятининг ривожланишига ёрдам беради. “ДАВРА СУҲБАТИ” методи 1 2 Белгилар: 1-таълим олувчилар 2-айлана стол Ilmiybaza.uz 10 3-чизма. Давра столининг тузилмаси Ёзма давра суҳбатида (3-чизма) ҳам стол-стуллар айлана шаклида жойлаштирилиб, ҳар бир таълим олувчига конверт қоғози берилади. Ҳар бир таълим олувчи конверт устига маълум бир мавзу бўйича ўз саволини беради ва “Жавоб варақаси”нинг бирига ўз жавобини ёзиб, конверт ичига солиб қўяди. Шундан сўнг конвертни соат йўналиши бўйича ёнидаги таълим олувчига узатади. Конвертни олган таълим олувчи ўз жавобини “Жавоблар варақаси”нинг бирига ёзиб, конверт ичига солиб қўяди ва ёнидаги таълим олувчига узатади. Барча конвертлар айлана бўйлаб ҳаракатланади. Якуний қисмда барча конвертлар йиғиб олиниб, таҳлил қилинади. Қуйида “Давра суҳбати” методининг тузилмаси келтирилган (4-чизма). Суҳбатни ўтказиш шартлари билан таништириш Конвертлар ва “Жавоблар варақалари”ни тарқатиш Конвертларга саволлар ёзиш Саволларга жавоб ёзиш Баҳолаш ва таҳлил қилиш Конвертни ёнидаги ўқувчига узатиш Ilmiybaza.uz 10 3-чизма. Давра столининг тузилмаси Ёзма давра суҳбатида (3-чизма) ҳам стол-стуллар айлана шаклида жойлаштирилиб, ҳар бир таълим олувчига конверт қоғози берилади. Ҳар бир таълим олувчи конверт устига маълум бир мавзу бўйича ўз саволини беради ва “Жавоб варақаси”нинг бирига ўз жавобини ёзиб, конверт ичига солиб қўяди. Шундан сўнг конвертни соат йўналиши бўйича ёнидаги таълим олувчига узатади. Конвертни олган таълим олувчи ўз жавобини “Жавоблар варақаси”нинг бирига ёзиб, конверт ичига солиб қўяди ва ёнидаги таълим олувчига узатади. Барча конвертлар айлана бўйлаб ҳаракатланади. Якуний қисмда барча конвертлар йиғиб олиниб, таҳлил қилинади. Қуйида “Давра суҳбати” методининг тузилмаси келтирилган (4-чизма). Суҳбатни ўтказиш шартлари билан таништириш Конвертлар ва “Жавоблар варақалари”ни тарқатиш Конвертларга саволлар ёзиш Саволларга жавоб ёзиш Баҳолаш ва таҳлил қилиш Конвертни ёнидаги ўқувчига узатиш Ilmiybaza.uz 11 4-чизма. “Давра суҳбати” методининг тузилмаси “Давра суҳбати” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Машғулот мавзуси эълон қилинади. 2. Таълим берувчи таълим олувчиларни машғулотни ўтказиш тартиби билан таништиради. 3. Ҳар бир таълим олувчига биттадан конверт ва жавоблар ёзиш учун гуруҳда неча таълим олувчи бўлса, шунчадан “Жавоблар варақалари”ни тарқатилиб, ҳар бир жавобни ёзиш учун ажратилган вақт белгилаб қўйилади. Таълим олувчи конвертга ва “Жавоблар варақалари”га ўз исми-шарифини ёзади. 4. Таълим олувчи конверт устига мавзу бўйича ўз саволини ёзади ва “Жавоблар варақаси”га ўз жавобини ёзиб, конверт ичига солиб қўяди. 5. Конвертга савол ёзган таълим олувчи конвертни соат йўналиши бўйича ёнидаги таълим олувчига узатади. 6. Конвертни олган таълим олувчи конверт устидаги саволга “Жавоблар варақалари”дан бирига жавоб ёзади ва конверт ичига солиб қўяди ҳамда ёнидаги таълим олувчига узатади. 7. Конверт давра столи бўйлаб айланиб, яна савол ёзган таълим олувчининг ўзига қайтиб келади. Савол ёзган таълим олувчи конвертдаги “Жавоблар варақалари”ни баҳолайди. 8. Барча конвертлар йиғиб олинади ва таҳлил қилинади. Ilmiybaza.uz 11 4-чизма. “Давра суҳбати” методининг тузилмаси “Давра суҳбати” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Машғулот мавзуси эълон қилинади. 2. Таълим берувчи таълим олувчиларни машғулотни ўтказиш тартиби билан таништиради. 3. Ҳар бир таълим олувчига биттадан конверт ва жавоблар ёзиш учун гуруҳда неча таълим олувчи бўлса, шунчадан “Жавоблар варақалари”ни тарқатилиб, ҳар бир жавобни ёзиш учун ажратилган вақт белгилаб қўйилади. Таълим олувчи конвертга ва “Жавоблар варақалари”га ўз исми-шарифини ёзади. 4. Таълим олувчи конверт устига мавзу бўйича ўз саволини ёзади ва “Жавоблар варақаси”га ўз жавобини ёзиб, конверт ичига солиб қўяди. 5. Конвертга савол ёзган таълим олувчи конвертни соат йўналиши бўйича ёнидаги таълим олувчига узатади. 6. Конвертни олган таълим олувчи конверт устидаги саволга “Жавоблар варақалари”дан бирига жавоб ёзади ва конверт ичига солиб қўяди ҳамда ёнидаги таълим олувчига узатади. 7. Конверт давра столи бўйлаб айланиб, яна савол ёзган таълим олувчининг ўзига қайтиб келади. Савол ёзган таълим олувчи конвертдаги “Жавоблар варақалари”ни баҳолайди. 8. Барча конвертлар йиғиб олинади ва таҳлил қилинади. Ilmiybaza.uz 12 Ушбу метод орқали таълим олувчилар берилган мавзу бўйича ўзларининг билимларини қисқа ва аниқ ифода эта оладилар. Бундан ташқари ушбу метод орқали таълим олувчиларни муайян мавзу бўйича баҳолаш имконияти яратилади. Бунда таълим олувчилар ўзлари берган саволларига гуруҳдаги бошқа таълим олувчилар берган жавобларини баҳолашлари ва таълим берувчи ҳам таълим олувчиларни объектив баҳолаши мумкин. “Давра суҳбати” методининг афзалликлари:  ўтилган материалининг яхши эсда қолишига ёрдам беради;  барча таълим олувчилар иштирок этадилар;  ҳар бир таълим олувчи ўзининг баҳоланиши масъулиятини ҳис этади;  ўз фикрини эркин ифода этиш учун имконият яратилади. “Давра суҳбати” методининг камчиликлари:  кўп вақт талаб этилади;  таълим берувчининг ўзи ҳам ривожланган фикрлаш қобилиятига эга бўлиши талаб этилади;  таълим олувчиларнинг билим даражасига мос ва қизиқарли бўлган мавзу танлаш талаб этилади. Ilmiybaza.uz 12 Ушбу метод орқали таълим олувчилар берилган мавзу бўйича ўзларининг билимларини қисқа ва аниқ ифода эта оладилар. Бундан ташқари ушбу метод орқали таълим олувчиларни муайян мавзу бўйича баҳолаш имконияти яратилади. Бунда таълим олувчилар ўзлари берган саволларига гуруҳдаги бошқа таълим олувчилар берган жавобларини баҳолашлари ва таълим берувчи ҳам таълим олувчиларни объектив баҳолаши мумкин. “Давра суҳбати” методининг афзалликлари:  ўтилган материалининг яхши эсда қолишига ёрдам беради;  барча таълим олувчилар иштирок этадилар;  ҳар бир таълим олувчи ўзининг баҳоланиши масъулиятини ҳис этади;  ўз фикрини эркин ифода этиш учун имконият яратилади. “Давра суҳбати” методининг камчиликлари:  кўп вақт талаб этилади;  таълим берувчининг ўзи ҳам ривожланган фикрлаш қобилиятига эга бўлиши талаб этилади;  таълим олувчиларнинг билим даражасига мос ва қизиқарли бўлган мавзу танлаш талаб этилади. Ilmiybaza.uz 13 “Ишбоп ўйин” методи - берилган топшириқларга кўра ёки ўйин иштирокчилари томонидан тайёрланган ҳар хил вазиятдаги бошқарувчилик қарорларини қабул қилишни имитация қилиш (тақлид, акс эттириш) методи ҳисобланади. Ўйин фаолияти бирон бир ташкилот вакили сифатида иштирок этаётган иштирокчининг ҳулқ-атвори ва ижтимоий вазифаларини имитация қилиш орқали берилади. Бир томондан ўйин назорат қилинса, иккинчи томондан оралиқ натижаларга кўра иштирокчилар ўз фаолиятларини ўзгартириш имкониятига ҳам эга бўлади. Ишбоп ўйинда роллар ва ролларнинг мақсади аралашган ҳолда бўлади. Иштирокчиларнинг бир қисми қатъий белгиланган ва ўйин давомида ўзгармас ролни ижро этишлари лозим. Бир қисм иштирокчилар ролларини шахсий тажрибалари ва билимлари асосида ўз мақсадларини белгилайдилар. Ишбоп ўйинда ҳар бир иштирокчи алоҳида ролли мақсадни бажариши керак. Шунинг учун вазифани бажариш жараёни индивидуал-гуруҳли ҳарактерга эга. Ҳар бир иштирокчи аввал ўзининг вазифаси бўйича қарор қабул қилади, сўнгра гуруҳ билан маслаҳатлашади. Ўйин якунида ҳар бир иштирокчи ва гуруҳ эришган натижаларига қараб баҳоланади. Қуйида “Ишбоп ўйин” методининг тузилмаси келтирилган (5- чизма). Вазифаларни тақсимлаш Вазифалар бўйича иштирокчилар қарор қабул қиладилар Ўйинни амалга ошириш Муҳокама қилиш Ўйин шартлари ва баҳолаш мезонлари билан таништириш “ИШБОП ЎЙИН” методи Ilmiybaza.uz 13 “Ишбоп ўйин” методи - берилган топшириқларга кўра ёки ўйин иштирокчилари томонидан тайёрланган ҳар хил вазиятдаги бошқарувчилик қарорларини қабул қилишни имитация қилиш (тақлид, акс эттириш) методи ҳисобланади. Ўйин фаолияти бирон бир ташкилот вакили сифатида иштирок этаётган иштирокчининг ҳулқ-атвори ва ижтимоий вазифаларини имитация қилиш орқали берилади. Бир томондан ўйин назорат қилинса, иккинчи томондан оралиқ натижаларга кўра иштирокчилар ўз фаолиятларини ўзгартириш имкониятига ҳам эга бўлади. Ишбоп ўйинда роллар ва ролларнинг мақсади аралашган ҳолда бўлади. Иштирокчиларнинг бир қисми қатъий белгиланган ва ўйин давомида ўзгармас ролни ижро этишлари лозим. Бир қисм иштирокчилар ролларини шахсий тажрибалари ва билимлари асосида ўз мақсадларини белгилайдилар. Ишбоп ўйинда ҳар бир иштирокчи алоҳида ролли мақсадни бажариши керак. Шунинг учун вазифани бажариш жараёни индивидуал-гуруҳли ҳарактерга эга. Ҳар бир иштирокчи аввал ўзининг вазифаси бўйича қарор қабул қилади, сўнгра гуруҳ билан маслаҳатлашади. Ўйин якунида ҳар бир иштирокчи ва гуруҳ эришган натижаларига қараб баҳоланади. Қуйида “Ишбоп ўйин” методининг тузилмаси келтирилган (5- чизма). Вазифаларни тақсимлаш Вазифалар бўйича иштирокчилар қарор қабул қиладилар Ўйинни амалга ошириш Муҳокама қилиш Ўйин шартлари ва баҳолаш мезонлари билан таништириш “ИШБОП ЎЙИН” методи Ilmiybaza.uz 14 5-чизма. “Ишбоп ўйин” методининг тузилмаси “Ишбоп ўйин” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мавзу танлайди, мақсад ва натижаларни аниқлайди. Қатнашчилар учун йўриқномалар ва баҳолаш мезонларини ишлаб чиқади. 2. Таълим олувчиларни ўйиннинг мақсади, шартлари ва натижаларни баҳолаш мезонлари билан таништиради. 3. Таълим олувчиларга вазифаларни тақсимлайди, маслаҳатлар беради. 4. Таълим олувчилар ўз роллари бўйича тайёргарлик кўрадилар. 5. Таълим олувчилар тасдиқланган шартларга биноан ўйинни амалга оширадилар. Таълим берувчи ўйин жараёнига аралашмасдан кузатади. 6. Ўйин якунида таълим берувчи муҳокамани ташкил этади. Экспертларнинг хулосалари тингланади, фикр-мулоҳазалар айтилади. 7. Ишлаб чиқилган баҳолаш мезонлари асосида натижалар баҳоланади. Ҳар бир ролни ижро этувчи ўз вазифасини тўғри бажариши, берилган вазиятда ўзини қандай тутиши кераклигини намойиш эта олиши, муаммоли ҳолатлардан чиқиб кетиш қобилиятини кўрсата олиши керак. “Ишбоп ўйин” методининг афзалликлари: Ilmiybaza.uz 14 5-чизма. “Ишбоп ўйин” методининг тузилмаси “Ишбоп ўйин” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мавзу танлайди, мақсад ва натижаларни аниқлайди. Қатнашчилар учун йўриқномалар ва баҳолаш мезонларини ишлаб чиқади. 2. Таълим олувчиларни ўйиннинг мақсади, шартлари ва натижаларни баҳолаш мезонлари билан таништиради. 3. Таълим олувчиларга вазифаларни тақсимлайди, маслаҳатлар беради. 4. Таълим олувчилар ўз роллари бўйича тайёргарлик кўрадилар. 5. Таълим олувчилар тасдиқланган шартларга биноан ўйинни амалга оширадилар. Таълим берувчи ўйин жараёнига аралашмасдан кузатади. 6. Ўйин якунида таълим берувчи муҳокамани ташкил этади. Экспертларнинг хулосалари тингланади, фикр-мулоҳазалар айтилади. 7. Ишлаб чиқилган баҳолаш мезонлари асосида натижалар баҳоланади. Ҳар бир ролни ижро этувчи ўз вазифасини тўғри бажариши, берилган вазиятда ўзини қандай тутиши кераклигини намойиш эта олиши, муаммоли ҳолатлардан чиқиб кетиш қобилиятини кўрсата олиши керак. “Ишбоп ўйин” методининг афзалликлари: Ilmiybaza.uz 15  таълим олувчиларнинг билимларини ва тажрибаларини ўз қарашлари ва ҳулқлари орқали ифода этишга ёрдам беради;  таълим олувчининг бошланғич билимлари ва тажрибаларини сафарбар этиш учун яхши имконият яратилади;  таълим олувчилар ўз билимлари доирасидан келиб чиққан ҳолда имкониятларини намойиш этишлари учун шароит яратилади. “Ишбоп ўйин” методининг камчиликлари:  таълим берувчидан катта тайёргарликни талаб этади;  вақт кўп сарфланади;  танланган мавзу таълим олувчининг билим даражасига мос келиши талаб этилади;  таълим олувчининг ҳис-ҳаяжони тўғри қарор қабул қилишга ҳалақит бериши мумкин. Ilmiybaza.uz 15  таълим олувчиларнинг билимларини ва тажрибаларини ўз қарашлари ва ҳулқлари орқали ифода этишга ёрдам беради;  таълим олувчининг бошланғич билимлари ва тажрибаларини сафарбар этиш учун яхши имконият яратилади;  таълим олувчилар ўз билимлари доирасидан келиб чиққан ҳолда имкониятларини намойиш этишлари учун шароит яратилади. “Ишбоп ўйин” методининг камчиликлари:  таълим берувчидан катта тайёргарликни талаб этади;  вақт кўп сарфланади;  танланган мавзу таълим олувчининг билим даражасига мос келиши талаб этилади;  таълим олувчининг ҳис-ҳаяжони тўғри қарор қабул қилишга ҳалақит бериши мумкин. Ilmiybaza.uz 16 Сценарий ишлаб чиқилади Ўйиннинг мақсади ва вазифалари тушунтирилади Роллар тақсимланади “РОЛЛИ ЎЙИН” методи “Ролли ўйин” методи - таълим олувчилар томонидан ҳаётий вазиятнинг ҳар хил шарт-шароитларини саҳналаштириш орқали кўрсатиб берувчи методдир. Ролли ўйинларнинг ишбоп ўйинлардан фарқли томони баҳолашнинг олиб борилмаслигидадир. Шу билан бирга “Ролли ўйин” методида таълим олувчилар таълим берувчи томонидан ишлаб чиқилган сценарийдаги ролларни ижро этиш билан кифояланишса, “Ишбоп ўйин” методида роль ижро этувчилар маълум вазиятда қандай вазифаларни бажариш лозимлигини мустақил равишда ўзлари ҳал этадилар. Ролли ўйинда ҳам ишбоп ўйин каби муаммони ечиш бўйича иштирокчиларнинг биргаликда фаол иш олиб боришлари йўлга қўйилган. Ролли ўйинлар таълим олувчиларда шахслараро муомала малакасини шакллантиради. “Ролли ўйин” методида таълим берувчи таълим олувчилар ҳақида олдиндан маълумотга эга бўлиши лозим. Чунки ролларни ўйнашда ҳар бир таълим олувчининг индивидуал характери, хулқ-атвори муҳим аҳамият касб этади. Танланган мавзулар таълим олувчиларнинг ўзлаштириш даражасига мос келиши керак. Ролли ўйинлар ўқув жараёнида таълим олувчиларда мотивацияни шакллантиришга ёрдам беради. Қуйида “Ролли ўйин” методининг тузилмаси келтирилган (6-чизма). Ilmiybaza.uz 16 Сценарий ишлаб чиқилади Ўйиннинг мақсади ва вазифалари тушунтирилади Роллар тақсимланади “РОЛЛИ ЎЙИН” методи “Ролли ўйин” методи - таълим олувчилар томонидан ҳаётий вазиятнинг ҳар хил шарт-шароитларини саҳналаштириш орқали кўрсатиб берувчи методдир. Ролли ўйинларнинг ишбоп ўйинлардан фарқли томони баҳолашнинг олиб борилмаслигидадир. Шу билан бирга “Ролли ўйин” методида таълим олувчилар таълим берувчи томонидан ишлаб чиқилган сценарийдаги ролларни ижро этиш билан кифояланишса, “Ишбоп ўйин” методида роль ижро этувчилар маълум вазиятда қандай вазифаларни бажариш лозимлигини мустақил равишда ўзлари ҳал этадилар. Ролли ўйинда ҳам ишбоп ўйин каби муаммони ечиш бўйича иштирокчиларнинг биргаликда фаол иш олиб боришлари йўлга қўйилган. Ролли ўйинлар таълим олувчиларда шахслараро муомала малакасини шакллантиради. “Ролли ўйин” методида таълим берувчи таълим олувчилар ҳақида олдиндан маълумотга эга бўлиши лозим. Чунки ролларни ўйнашда ҳар бир таълим олувчининг индивидуал характери, хулқ-атвори муҳим аҳамият касб этади. Танланган мавзулар таълим олувчиларнинг ўзлаштириш даражасига мос келиши керак. Ролли ўйинлар ўқув жараёнида таълим олувчиларда мотивацияни шакллантиришга ёрдам беради. Қуйида “Ролли ўйин” методининг тузилмаси келтирилган (6-чизма). Ilmiybaza.uz 17 6-чизма. “Ролли ўйин” методининг тузилмаси “Ролли ўйин” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мавзу бўйича ўйиннинг мақсад ва натижаларини белгилайди ҳамда ролли ўйин сценарийсини ишлаб чиқади. 2. Ўйиннинг мақсад ва вазифалари тушунтирилади. 3. Ўйиннинг мақсадидан келиб чиқиб, ролларни тақсимлайди. 4. Таълим олувчилар ўз ролларини ижро этадилар. Бошқа таълим олувчилар уларни кузатиб турадилар. 5. Ўйин якунида таълим олувчилардан улар ижро этган ролни яна қандай ижро этиш мумкинлигини изоҳлашга имконият берилади. Кузатувчи бўлган таълим олувчилар ўз якуний мулоҳазаларини билдирадилар ва ўйинга хулоса қилинади. Ушбу методни қўллаш учун сценарий тълим берувчи томонидан ишлаб чиқилади. Баъзи ҳолларда таълим олувчиларни ҳам сценарий ишлаб чиқишга жалб этиш мумкин. Бу таълим олувчиларнинг мотивациясини ва ижодий изланувчанлигини оширишга ёрдам беради. Сценарий махсус фан бўйича ўтилаётган мавзуга мос равишда, ҳаётда юз берадиган баъзи бир ҳолатларни Ilmiybaza.uz 17 6-чизма. “Ролли ўйин” методининг тузилмаси “Ролли ўйин” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мавзу бўйича ўйиннинг мақсад ва натижаларини белгилайди ҳамда ролли ўйин сценарийсини ишлаб чиқади. 2. Ўйиннинг мақсад ва вазифалари тушунтирилади. 3. Ўйиннинг мақсадидан келиб чиқиб, ролларни тақсимлайди. 4. Таълим олувчилар ўз ролларини ижро этадилар. Бошқа таълим олувчилар уларни кузатиб турадилар. 5. Ўйин якунида таълим олувчилардан улар ижро этган ролни яна қандай ижро этиш мумкинлигини изоҳлашга имконият берилади. Кузатувчи бўлган таълим олувчилар ўз якуний мулоҳазаларини билдирадилар ва ўйинга хулоса қилинади. Ушбу методни қўллаш учун сценарий тълим берувчи томонидан ишлаб чиқилади. Баъзи ҳолларда таълим олувчиларни ҳам сценарий ишлаб чиқишга жалб этиш мумкин. Бу таълим олувчиларнинг мотивациясини ва ижодий изланувчанлигини оширишга ёрдам беради. Сценарий махсус фан бўйича ўтилаётган мавзуга мос равишда, ҳаётда юз берадиган баъзи бир ҳолатларни Ilmiybaza.uz 18 ёритиши керак. Таълим олувчилар ушбу ролли ўйин кўринишидан сўнг ўз фикр-мулоҳазаларини билдириб, керакли хулоса чиқаришлари лозим. “Ролли ўйин” методининг афзаллик томонлари:  ўқув жараёнида таълим олувчиларда мотивация (қизиқиш)ни шакллантиришга ёрдам беради;  таълим олувчиларда шахслараро муомала малакасини шакллантиради;  назарий билимларни амалиётда қўллай олишни ўргатади;  таълим олувчиларда берилган вазиятни таҳлил қилиш малакаси шаклланади. “Ролли ўйин” методининг камчилик томонлари:  кўп вақт талаб этилади;  таълим берувчидан катта тайёргарликни талаб этади;  таълим олувчиларнинг ўйинга тайёргарлиги турлича бўлиши мумкин;  барча таълим олувчиларга роллар тақсимланмай қолиши мумкин. Ilmiybaza.uz 18 ёритиши керак. Таълим олувчилар ушбу ролли ўйин кўринишидан сўнг ўз фикр-мулоҳазаларини билдириб, керакли хулоса чиқаришлари лозим. “Ролли ўйин” методининг афзаллик томонлари:  ўқув жараёнида таълим олувчиларда мотивация (қизиқиш)ни шакллантиришга ёрдам беради;  таълим олувчиларда шахслараро муомала малакасини шакллантиради;  назарий билимларни амалиётда қўллай олишни ўргатади;  таълим олувчиларда берилган вазиятни таҳлил қилиш малакаси шаклланади. “Ролли ўйин” методининг камчилик томонлари:  кўп вақт талаб этилади;  таълим берувчидан катта тайёргарликни талаб этади;  таълим олувчиларнинг ўйинга тайёргарлиги турлича бўлиши мумкин;  барча таълим олувчиларга роллар тақсимланмай қолиши мумкин. Ilmiybaza.uz 19 “Баҳс-мунозара” методи - бирор мавзу бўйича таълим олувчилар билан ўзаро баҳс, фикр алмашинув тарзида ўтказиладиган ўқитиш методидир. Ҳар қандай мавзу ва муаммолар мавжуд билимлар ва тажрибалар асосида муҳокама қилиниши назарда тутилган ҳолда ушбу метод қўлланилади. Баҳс-мунозарани бошқариб бориш вазифасини таълим олувчиларнинг бирига топшириши ёки таълим берувчининг ўзи олиб бориши мумкин. Баҳс-мунозарани эркин ҳолатда олиб бориш ва ҳар бир таълим олувчини мунозарага жалб этишга ҳаракат қилиш лозим. Ушбу метод олиб борилаётганда таълим олувчилар орасида пайдо бўладиган низоларни дарҳол бартараф этишга ҳаракат қилиш керак. “Баҳс-мунозара” методини ўтказишда қуйидаги қоидаларга амал қилиш керак:  барча таълим олувчилар иштирок этиши учун имконият яратиш;  “ўнг қўл” қоидаси (қўлини кўтариб, руҳсат олгандан сўнг сўзлаш)га риоя қилиш;  фикр-ғояларни тинглаш маданияти;  билдирилган фикр-ғояларнинг такрорланмаслиги;  бир-бирларига ўзаро ҳурмат. Қуйида (7-чизма) “Баҳс-мунозара” методини ўтказиш тузилмаси берилган. “БАҲС-МУНОЗАРА” методи Муаммоли савол ташланади Турли фикрлар тингланади Фикр-ғоялар тўпланади Таҳлил қилинади Ilmiybaza.uz 19 “Баҳс-мунозара” методи - бирор мавзу бўйича таълим олувчилар билан ўзаро баҳс, фикр алмашинув тарзида ўтказиладиган ўқитиш методидир. Ҳар қандай мавзу ва муаммолар мавжуд билимлар ва тажрибалар асосида муҳокама қилиниши назарда тутилган ҳолда ушбу метод қўлланилади. Баҳс-мунозарани бошқариб бориш вазифасини таълим олувчиларнинг бирига топшириши ёки таълим берувчининг ўзи олиб бориши мумкин. Баҳс-мунозарани эркин ҳолатда олиб бориш ва ҳар бир таълим олувчини мунозарага жалб этишга ҳаракат қилиш лозим. Ушбу метод олиб борилаётганда таълим олувчилар орасида пайдо бўладиган низоларни дарҳол бартараф этишга ҳаракат қилиш керак. “Баҳс-мунозара” методини ўтказишда қуйидаги қоидаларга амал қилиш керак:  барча таълим олувчилар иштирок этиши учун имконият яратиш;  “ўнг қўл” қоидаси (қўлини кўтариб, руҳсат олгандан сўнг сўзлаш)га риоя қилиш;  фикр-ғояларни тинглаш маданияти;  билдирилган фикр-ғояларнинг такрорланмаслиги;  бир-бирларига ўзаро ҳурмат. Қуйида (7-чизма) “Баҳс-мунозара” методини ўтказиш тузилмаси берилган. “БАҲС-МУНОЗАРА” методи Муаммоли савол ташланади Турли фикрлар тингланади Фикр-ғоялар тўпланади Таҳлил қилинади Ilmiybaza.uz 20 7-чизма. “Баҳс-мунозара” методининг тузилмаси “Баҳс-мунозара” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мунозара мавзусини танлайди ва шунга доир саволлар ишлаб чиқади. 2. Таълим берувчи таълим олувчиларга муаммо бўйича савол беради ва уларни мунозарага таклиф этади. 3. Таълим берувчи берилган саволга билдирилган жавобларни, яъни турли ғоя ва фикрларни ёзиб боради ёки бу вазифани бажариш учун таълим олувчилардан бирини котиб этиб тайинлайди. Бу босқичда таълим берувчи таълим олувчиларга ўз фикрларини эркин билдиришларига шароит яратиб беради. 4. Таълим берувчи таълим олувчилар билан биргаликда билдирилган фикр ва ғояларни гуруҳларга ажратади, умумлаштиради ва таҳлил қилади. 5. Таҳлил натижасида қўйилган муаммонинг энг мақбул ечими танланади. “Баҳс-мунозара” методининг афзалликлари:  таълим олувчиларни мустақил фикрлашга ундайди;  таълим олувчилар ўз фикрининг тўғрилигини исботлашга ҳаракат қилишига имконият яратилади; Ilmiybaza.uz 20 7-чизма. “Баҳс-мунозара” методининг тузилмаси “Баҳс-мунозара” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мунозара мавзусини танлайди ва шунга доир саволлар ишлаб чиқади. 2. Таълим берувчи таълим олувчиларга муаммо бўйича савол беради ва уларни мунозарага таклиф этади. 3. Таълим берувчи берилган саволга билдирилган жавобларни, яъни турли ғоя ва фикрларни ёзиб боради ёки бу вазифани бажариш учун таълим олувчилардан бирини котиб этиб тайинлайди. Бу босқичда таълим берувчи таълим олувчиларга ўз фикрларини эркин билдиришларига шароит яратиб беради. 4. Таълим берувчи таълим олувчилар билан биргаликда билдирилган фикр ва ғояларни гуруҳларга ажратади, умумлаштиради ва таҳлил қилади. 5. Таҳлил натижасида қўйилган муаммонинг энг мақбул ечими танланади. “Баҳс-мунозара” методининг афзалликлари:  таълим олувчиларни мустақил фикрлашга ундайди;  таълим олувчилар ўз фикрининг тўғрилигини исботлашга ҳаракат қилишига имконият яратилади; Ilmiybaza.uz 21  таълим олувчиларда тинглаш ва таҳлил қилиш қобилиятининг ривожланишига ёрдам беради. “Баҳс-мунозара” методининг камчиликлари:  таълим берувчидан юксак бошқариш маҳоратини талаб этади;  таълим олувчиларнинг билим даражасига мос ва қизиқарли бўлган мавзу танлаш талаб этилади. Ilmiybaza.uz 21  таълим олувчиларда тинглаш ва таҳлил қилиш қобилиятининг ривожланишига ёрдам беради. “Баҳс-мунозара” методининг камчиликлари:  таълим берувчидан юксак бошқариш маҳоратини талаб этади;  таълим олувчиларнинг билим даражасига мос ва қизиқарли бўлган мавзу танлаш талаб этилади. Ilmiybaza.uz 22 “Муаммоли вазият” методи - таълим олувчиларда муаммоли вазиятларнинг сабаб ва оқибатларини таҳлил қилиш ҳамда уларнинг ечимини топиш бўйича кўникмаларини шакллантиришга қаратилган методдир. “Муаммоли вазият” методи учун танланган муаммонинг мураккаблиги таълим олувчиларнинг билим даражаларига мос келиши керак. Улар қўйилган муаммонинг ечимини топишга қодир бўлишлари керак, акс ҳолда ечимни топа олмагач, таълим олувчиларнинг қизиқишлари сўнишига, ўзларига бўлган ишончларининг йўқолишига олиб келади. «Муаммоли вазият» методи қўлланилганда таълим олувчилар мустақил фикр юритишни, муаммонинг сабаб ва оқибатларини таҳлил қилишни, унинг ечимини топишни ўрганадилар. Қуйида “Муаммоли вазият” методининг тузилмаси келтирилган (8-чизма). Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг ечимини ишлаб чиқиши Муаммоли вазият тавсифини келтириш Гуруҳларга бўлиш Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаши Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг оқибатлари тўғрисида фикр юритиши Тўғри ечимларни танлаш “МУАММОЛИ ВАЗИЯТ” методи Ilmiybaza.uz 22 “Муаммоли вазият” методи - таълим олувчиларда муаммоли вазиятларнинг сабаб ва оқибатларини таҳлил қилиш ҳамда уларнинг ечимини топиш бўйича кўникмаларини шакллантиришга қаратилган методдир. “Муаммоли вазият” методи учун танланган муаммонинг мураккаблиги таълим олувчиларнинг билим даражаларига мос келиши керак. Улар қўйилган муаммонинг ечимини топишга қодир бўлишлари керак, акс ҳолда ечимни топа олмагач, таълим олувчиларнинг қизиқишлари сўнишига, ўзларига бўлган ишончларининг йўқолишига олиб келади. «Муаммоли вазият» методи қўлланилганда таълим олувчилар мустақил фикр юритишни, муаммонинг сабаб ва оқибатларини таҳлил қилишни, унинг ечимини топишни ўрганадилар. Қуйида “Муаммоли вазият” методининг тузилмаси келтирилган (8-чизма). Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг ечимини ишлаб чиқиши Муаммоли вазият тавсифини келтириш Гуруҳларга бўлиш Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаши Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг оқибатлари тўғрисида фикр юритиши Тўғри ечимларни танлаш “МУАММОЛИ ВАЗИЯТ” методи Ilmiybaza.uz 23 8-чизма. “Муаммоли вазият” методининг тузилмаси “Муаммоли вазият” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мавзу бўйича муаммоли вазиятни танлайди, мақсад ва вазифаларни аниқлайди. Таълим берувчи таълим олувчиларга муаммони баён қилади. 2. Таълим берувчи таълим олувчиларни топшириқнинг мақсад, вазифалари ва шартлари билан таништиради. 3. Таълим берувчи таълим олувчиларни кичик гуруҳларга ажратади. 4. Кичик гуруҳлар берилган муаммоли вазиятни ўрганадилар. Муаммонинг келиб чиқиш сабабларини аниқлайдилар ва ҳар бир гуруҳ тақдимот қилади. Барча тақдимотдан сўнг бир хил фикрлар жамланади. 5. Бу босқичда берилган вақт мобайнида муаммонинг оқибатлари тўғрисида фикр-мулоҳазаларини тақдимот қиладилар. Тақдимотдан сўнг бир хил фикрлар жамланади. 6. Муаммони ечишнинг турли имкониятларини муҳокама қиладилар, уларни таҳлил қиладилар. Муаммоли вазиятни ечиш йўлларини ишлаб чиқадилар. Ilmiybaza.uz 23 8-чизма. “Муаммоли вазият” методининг тузилмаси “Муаммоли вазият” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Таълим берувчи мавзу бўйича муаммоли вазиятни танлайди, мақсад ва вазифаларни аниқлайди. Таълим берувчи таълим олувчиларга муаммони баён қилади. 2. Таълим берувчи таълим олувчиларни топшириқнинг мақсад, вазифалари ва шартлари билан таништиради. 3. Таълим берувчи таълим олувчиларни кичик гуруҳларга ажратади. 4. Кичик гуруҳлар берилган муаммоли вазиятни ўрганадилар. Муаммонинг келиб чиқиш сабабларини аниқлайдилар ва ҳар бир гуруҳ тақдимот қилади. Барча тақдимотдан сўнг бир хил фикрлар жамланади. 5. Бу босқичда берилган вақт мобайнида муаммонинг оқибатлари тўғрисида фикр-мулоҳазаларини тақдимот қиладилар. Тақдимотдан сўнг бир хил фикрлар жамланади. 6. Муаммони ечишнинг турли имкониятларини муҳокама қиладилар, уларни таҳлил қиладилар. Муаммоли вазиятни ечиш йўлларини ишлаб чиқадилар. Ilmiybaza.uz 24 7. Кичик гуруҳлар муаммоли вазиятнинг ечими бўйича тақдимот қиладилар ва ўз вариантларини таклиф этадилар. 8. Барча тақдимотдан сўнг бир хил ечимлар жамланади. Гуруҳ таълим берувчи билан биргаликда муаммоли вазиятни ечиш йўлларининг энг мақбул вариантларини танлаб олади. “Муаммоли вазият” методининг афзалликлари:  таълим олувчиларда мустақил фикрлаш қобилиятларини шакллантиради;  таълим олувчилар муаммонинг сабаб, оқибат ва ечимларни топишни ўрганадилар;  таълим олувчиларнинг билим ва қобилиятларини баҳолаш учун яхши имконият яратилади;  таълим олувчилар фикр ва натижаларни таҳлил қилишни ўрганадилар. “Муаммоли вазият” методининг камчиликлари:  таълим олувчиларда юқори мотивация талаб этилади;  қўйилган муаммо таълим олувчиларнинг билим даражасига мос келиши керак;  кўп вақт талаб этилади. Ilmiybaza.uz 24 7. Кичик гуруҳлар муаммоли вазиятнинг ечими бўйича тақдимот қиладилар ва ўз вариантларини таклиф этадилар. 8. Барча тақдимотдан сўнг бир хил ечимлар жамланади. Гуруҳ таълим берувчи билан биргаликда муаммоли вазиятни ечиш йўлларининг энг мақбул вариантларини танлаб олади. “Муаммоли вазият” методининг афзалликлари:  таълим олувчиларда мустақил фикрлаш қобилиятларини шакллантиради;  таълим олувчилар муаммонинг сабаб, оқибат ва ечимларни топишни ўрганадилар;  таълим олувчиларнинг билим ва қобилиятларини баҳолаш учун яхши имконият яратилади;  таълим олувчилар фикр ва натижаларни таҳлил қилишни ўрганадилар. “Муаммоли вазият” методининг камчиликлари:  таълим олувчиларда юқори мотивация талаб этилади;  қўйилган муаммо таълим олувчиларнинг билим даражасига мос келиши керак;  кўп вақт талаб этилади. Ilmiybaza.uz 25 “Лойиҳа” методи - бу таълим олувчиларнинг индивидуал ёки гуруҳларда белгиланган вақт давомида, белгиланган мавзу бўйича ахборот йиғиш, тадқиқот ўтказиш ва амалга ошириш ишларини олиб боришидир. Бу методда таълим олувчилар режалаштириш, қарор қабул қилиш, амалга ошириш, текшириш ва хулоса чиқариш ва натижаларни баҳолаш жараёнларида иштирок этадилар. Лойиҳа ишлаб чиқиш якка тартибда ёки гуруҳий бўлиши мумкин, лекин ҳар бир лойиҳа ўқув гуруҳининг биргаликдаги фаолиятининг мувофиқлаштирилган натижасидир. Бу жараёнда таълим олувчининг вазифаси белгиланган вақт ичида янги маҳсулотни ишлаб чиқиш ёки бошқа бир топшириқнинг ечимини топишдан иборат. Таълим олувчилар нуқтаи-назаридан топшириқ мураккаб бўлиши ва у таълим олувчилардан мавжуд билимларини бошқа вазиятларда қўллай олишни талаб қиладиган топшириқ бўлиши керак. Лойиҳа ўрганишга хизмат қилиши, назарий билимларни амалиётга тадбиқ этиши, таълим олувчилар томонидан мустақил режалаштириш, ташкиллаштириш ва амалга ошириш имкониятини ярата оладиган бўлиши керак. Қуйидаги чизмада “Лойиҳа” методининг босқичлари келтирилган (9- чизма). “ЛОЙИҲА” методи 2. Режа тузиш 6. Хулоса чиқариш 1. Маълумот йиғиш Ilmiybaza.uz 25 “Лойиҳа” методи - бу таълим олувчиларнинг индивидуал ёки гуруҳларда белгиланган вақт давомида, белгиланган мавзу бўйича ахборот йиғиш, тадқиқот ўтказиш ва амалга ошириш ишларини олиб боришидир. Бу методда таълим олувчилар режалаштириш, қарор қабул қилиш, амалга ошириш, текшириш ва хулоса чиқариш ва натижаларни баҳолаш жараёнларида иштирок этадилар. Лойиҳа ишлаб чиқиш якка тартибда ёки гуруҳий бўлиши мумкин, лекин ҳар бир лойиҳа ўқув гуруҳининг биргаликдаги фаолиятининг мувофиқлаштирилган натижасидир. Бу жараёнда таълим олувчининг вазифаси белгиланган вақт ичида янги маҳсулотни ишлаб чиқиш ёки бошқа бир топшириқнинг ечимини топишдан иборат. Таълим олувчилар нуқтаи-назаридан топшириқ мураккаб бўлиши ва у таълим олувчилардан мавжуд билимларини бошқа вазиятларда қўллай олишни талаб қиладиган топшириқ бўлиши керак. Лойиҳа ўрганишга хизмат қилиши, назарий билимларни амалиётга тадбиқ этиши, таълим олувчилар томонидан мустақил режалаштириш, ташкиллаштириш ва амалга ошириш имкониятини ярата оладиган бўлиши керак. Қуйидаги чизмада “Лойиҳа” методининг босқичлари келтирилган (9- чизма). “ЛОЙИҲА” методи 2. Режа тузиш 6. Хулоса чиқариш 1. Маълумот йиғиш Ilmiybaza.uz 26 9-чизма. “Лойиҳа” методининг босқичлари “Лойиҳа” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Муҳандис-педагог лойиҳа иши бўйича топшириқларни ишлаб чиқади. Таълим олувчилар мустақил равишда дарслик, схемалар, тарқатма материаллар асосида топшириққа оид маълумотлар йиғадилар. 2. Таълим олувчилар мустақил равишда иш режасини ишлаб чиқадилар. Иш режасида таълим олувчилар иш босқичларини, уларга ажратилган вақт ва технологик кетма-кетлигини, материал, асбоб-ускуналарни режалаштиришлари лозим. 3. Кичик гуруҳлар иш режаларини тақдимот қиладилар. Таълим олувчилар иш режасига асосан топшириқни бажариш бўйича қарор қабул қиладилар. Таълим олувчилар муҳандис-педагог билан биргаликда қабул қилинган қарорлар бўйича эришиладиган натижаларни муҳокама қилишади. Бунда ҳар хил қарорлар таққосланиб, энг мақбул вариант танлаб олинади. Муҳандис-педагог таълим олувчилар билан биргаликда “Баҳолаш варақаси”ни ишлаб чиқади. 4. Таълим олувчилар топшириқни иш режаси асосида мустақил равишда амалга оширадилар. Улар индивидуал ёки кичик гуруҳларда ишлашлари мумкин. Ilmiybaza.uz 26 9-чизма. “Лойиҳа” методининг босқичлари “Лойиҳа” методининг босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Муҳандис-педагог лойиҳа иши бўйича топшириқларни ишлаб чиқади. Таълим олувчилар мустақил равишда дарслик, схемалар, тарқатма материаллар асосида топшириққа оид маълумотлар йиғадилар. 2. Таълим олувчилар мустақил равишда иш режасини ишлаб чиқадилар. Иш режасида таълим олувчилар иш босқичларини, уларга ажратилган вақт ва технологик кетма-кетлигини, материал, асбоб-ускуналарни режалаштиришлари лозим. 3. Кичик гуруҳлар иш режаларини тақдимот қиладилар. Таълим олувчилар иш режасига асосан топшириқни бажариш бўйича қарор қабул қиладилар. Таълим олувчилар муҳандис-педагог билан биргаликда қабул қилинган қарорлар бўйича эришиладиган натижаларни муҳокама қилишади. Бунда ҳар хил қарорлар таққосланиб, энг мақбул вариант танлаб олинади. Муҳандис-педагог таълим олувчилар билан биргаликда “Баҳолаш варақаси”ни ишлаб чиқади. 4. Таълим олувчилар топшириқни иш режаси асосида мустақил равишда амалга оширадилар. Улар индивидуал ёки кичик гуруҳларда ишлашлари мумкин. Ilmiybaza.uz 27 5. Таълим олувчилар иш натижаларини ўзларини текширадилар. Бундан ташқари кичик гуруҳлар бир-бирларининг иш натижаларини текширишга ҳам жалб этиладилар. Текширув натижаларини “Баҳолаш варақаси”да қайд этилади. Таълим олувчи ёки кичик гуруҳлар ҳисобот берадилар. Иш якуни қуйидаги шаклларнинг бирида ҳисобот қилинади: оғзаки ҳисобот; материалларни намойиш қилиш орқали ҳисобот; лойиҳа кўринишидаги ёзма ҳисобот. 6. Муҳандис-педагог ва таълим олувчилар иш жараёнини ва натижаларни биргаликда якуний суҳбат давомида таҳлил қилишади. Ўқув амалиёти машғулотларида эришилган кўрсаткичларни меъёрий кўрсаткичлар билан таққослайди. Агарда меъёрий кўрсаткичларга эриша олинмаган бўлса, унинг сабаблари аниқланади. Муҳандис-педагог “Лойиҳа” методини қўллаши учун топшириқларни ишлаб чиқиши, лойиҳа ишини дарс режасига киритиши, топшириқни таълим олувчиларнинг имкониятларига мослаштириб, уларни лойиҳа иши билан таништириши, лойиҳалаш жараёнини кузатиб туриши ва топшириқни мустақил бажара олишларини таъминланиши лозим. “Лойиҳа” методини амалга оширишнинг уч хил шакли мавжуд:  якка тартибдаги иш;  кичик гуруҳий иш;  жамоа иши. Ilmiybaza.uz 27 5. Таълим олувчилар иш натижаларини ўзларини текширадилар. Бундан ташқари кичик гуруҳлар бир-бирларининг иш натижаларини текширишга ҳам жалб этиладилар. Текширув натижаларини “Баҳолаш варақаси”да қайд этилади. Таълим олувчи ёки кичик гуруҳлар ҳисобот берадилар. Иш якуни қуйидаги шаклларнинг бирида ҳисобот қилинади: оғзаки ҳисобот; материалларни намойиш қилиш орқали ҳисобот; лойиҳа кўринишидаги ёзма ҳисобот. 6. Муҳандис-педагог ва таълим олувчилар иш жараёнини ва натижаларни биргаликда якуний суҳбат давомида таҳлил қилишади. Ўқув амалиёти машғулотларида эришилган кўрсаткичларни меъёрий кўрсаткичлар билан таққослайди. Агарда меъёрий кўрсаткичларга эриша олинмаган бўлса, унинг сабаблари аниқланади. Муҳандис-педагог “Лойиҳа” методини қўллаши учун топшириқларни ишлаб чиқиши, лойиҳа ишини дарс режасига киритиши, топшириқни таълим олувчиларнинг имкониятларига мослаштириб, уларни лойиҳа иши билан таништириши, лойиҳалаш жараёнини кузатиб туриши ва топшириқни мустақил бажара олишларини таъминланиши лозим. “Лойиҳа” методини амалга оширишнинг уч хил шакли мавжуд:  якка тартибдаги иш;  кичик гуруҳий иш;  жамоа иши.