Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars - ta’lim tizimini tashkil etishning asosiy shakli sifatida. Reja: 1. Ta’limni tashkil etish haqida tushuncha, uning turlari. 2. Ta’limni tashkil etish shakllari va ulaming didaktikada rivojianishi. 3. Boshlang‘ich ta’limda integratsiyalashgan dars. Ta’lim metodlari: tushuncha, funktsiya, tasnif. «Metod» so‘zining yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo‘li» kabi ma’nolarni anglatadi. Filofosiya lug‘atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari» deya sharhlangan. Ayni vaqtda pedagogik manbalarda «ta’lim metodi» tushunchasiga berilgan ta’riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo‘lish mumkin. Mazkur o‘rinda ularning ayrimlarini keltiramiz: Ta’lim mеtоdi – zamоnaviy darajada o`quv-tarbiyaviy maqsadlarga erishishga yыnaltirilgan pеdagоg va o`quvchilarning o`zarо bоg`liq faоliyat usullaridir (V.I.Zagvyazinskiy) Ta’lim mеtоdlari – o`quv jarayonining murakkab tarkibiy unsuri (kоmpоnеnti) bo`lib, o`qituvchi va o`quvchi faоliyatining barcha yo`nalishlarini yoritishga хizmat qiladi, ular o`rtasida ko`p sоnli alоqa va bоg`lanishlarni yuzaga kеltiradi (G.I.Hukina) Ta’lim mеtоdlari dеganda o`qituvchining ыrgatuvchanligi va o`quvchilarning o`quv matеrialini egallashga yыnaltirilgan turli didaktik masalalar еchimini tоpishga оid o`quv-bilish faоliyatlarini tashkil etish usullari tushuniladi (I.F.Хarlamоv) Ta’lim mеtоdi – bеlgilangan maqsadga erishishni ta’minlоvchi algоritm lashtirilgan, muayyan mazmunga ega harakatlar tizimidir (P.I.Pоdlasoy) Shuningdek, ta’lim metodlarining o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to‘g‘risidagi fikrlar ham mavjud. «Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo‘nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo‘ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatining o‘zaro tutashuvi, o‘qitish va o‘qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo‘lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o‘zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi». 1. Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to‘laqonli yorituvchi ta’rifni aniqlashga bo‘lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o‘zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta’lim metodlari o‘quvchilarning o‘quv- bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo‘llanilib, uning samarasini ta’minlovchi usullar majmuidir. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’lim mazmunini o‘zlashtirish yo‘llari ifoda etiladi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo‘lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o‘qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. 5- rasm. «Ta’lim mеtоdi» tushunchasining mощiyatini yorituvchi qarashlar Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o‘qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o‘zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz. Ta’lim metodi tuzilmasi chizmada quyidagicha namoyon bo‘ladi (M.N.Skatkin qarashlariga ko‘ra): Chizmadan anglanib turibdiki, ta’lim metodi tuzilmasida quyidagilar ajralib turadi: maqsadli tarkib; faoliyatli tarkib; ta’lim vositalari. Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o‘qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo‘naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi: O`quv faоliyati O`quvchi faоliyati Ta’lim maqsadi Ta’lim mеtоdi Maqsad sari harakatlanish mехnaizmi Erishilgan maqsad O`qituvchi faоliyati O`quvchining vоsitali faоliyati 6 - rasm. Ta’lim mеtоdi tuzilmasi Ta’lim mеtоdlari Mоtivatsiyali Rivоjlantiruvchi Bu funktsiyalar ta’lim metodini qo‘llash jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o‘zaro singib ketadi. Misol uchun, tashhisli funktsiya o‘qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi. «Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko‘p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo‘llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog‘ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o‘qituvchi faoliyatida tez-tez qo‘llaniladigan usullarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo‘lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Tashkiliy Tarbiyaviy Ta’limiy 7 - chizma. Tarbiya mеtоdlarining asоsiy funktsiyalari Mеtоdik usullar Masalani o`rganish Namоyish (ko`rgazmali, оb’еktiv – tajriba, amaliy va aqliy щarakatni namоyish etish, hоkazоlar) Yo`l-yo`riq kp`rsatish Tоpshiriq bеrish 8 - chizma. Mеtоdik usullarning turlari Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi: - didaktik maqsad asosida; - ta’lim mazmuni asosida; - o‘quvchilarning o‘quv ko‘nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; - o‘qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. O‘qituvchi tomonidan qo‘llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi boshlang‘ich sinflardan yuqori sinflarga o‘tish asosida o‘zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo‘llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo‘llashga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko‘lami, holati o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo‘layotgan yana bir muhim ob’ekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo‘yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o‘nlab ta’lim metodlari ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlaso‘y fikrini quyidagicha davom ettiradi, - «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g‘oya yagona va o‘zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O‘qitish – favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo‘shqin bo‘lishi, metodlarni qo‘llash amaliyotidagi doimiy o‘zgarishlarni hisobga olishi kerak». Ta’lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko‘p bo‘lsada, bu borada yagona to‘xtamgan kelinmagan. Ushbu o‘rinda ta’lim amaliyotida qo‘llanilib kelayotgan metodlar tizimi (tasnifi)ga to‘xtalib o‘tamiz. Ta’lim metodlarining tasnifi asosiy didaktik maqsadlar bo‘yicha tizimlashtiriladi. Mualliflar tavsiya etilayotgan metodlarni quyidagi chizma bo‘yicha qo‘llash maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydilar: 1. Materialni og‘zaki bayon qilish (hikoya, tushuntirish, maktab ma’ruzasi). O‘quvchilar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish o‘qituvchining tushuntirishini faol qabul qilish va puxta o‘ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni uzatish vositasi sifatida o‘qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o‘rinda o‘qituvchining o‘quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo‘yish, rejani e’lon qilish, o‘quvchilar faoliyatini boshqarishdan iborat bo‘ladi. 2. Suhbat. O‘quvchilar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni: ular e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid ob’ektlarni o‘zaro taqqoslash, puxta o‘ylash va savollarga to‘g‘ri javob tayyorlashdan iborat. O‘qituvchining rahbarligi: mavzuni qo‘yish, savollarni ifodalash, berilgan javoblarni tuzatish, to‘ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo‘ladi. Suhbat metodi yordamida bilimlarni o‘zlashtirishda o‘quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga tayanadilar. 3. Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi). Bilimlarni o‘zlashtirish manbai bo‘lib bosma matn xizmai qiladi. O‘qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, o‘quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o‘rgatish, o‘zlashtirilgan bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko‘rinishlarda aks etadi. 4. O‘qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan, sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda). O‘quvchilarning o‘quv predmetlari bo‘yicha o‘zlashtirish holati va hodisalarni kuzata borib, turli fan o‘qituvchilarining ko‘rsatmalari bo‘yicha ularni qismlarga taqsimlab har bir o‘quvchining o‘ziga xos, o‘xshash va muhim jihatlarini aniqlashga yo‘naltiriladi. Bilimlarni o‘zlashtirish manbai bo‘lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O‘qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, ob’ektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir. 5. Laboratoriya ishlari. Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya’ni, ma’lum sharoitda muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O‘quvchilar hodisalarni kechish jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar. Bilimlar manbai kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. O‘qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o‘quvchilarni nazariy bilimlar bilan qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo‘llari hamda yakuniy xulosa chiqarishni o‘rgatadi. 6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O‘quvchilar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish jarayonining o‘ziga xosligi, nazariy asoslar o‘zlashtirilgach, ayrim materiallardagi o‘xshash harakatlarning ko‘p bora takrorlanishi kuzatiladi. Bilimlar manbai: o‘zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi. O‘qituvchi mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy natijalarni tekshiradi. 7. Ijodiy mashq. Ushbu metod o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, o‘ziga xoslik masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, dalillarni saralash va o‘qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish jarayonida bilimlarni qo‘llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi. Bilimlar manbai va materiali sifatida avval egallangan ijodiy ishlar tajribasi, mavjud bilimlar, kuzatuvlar, shaxsiy tajriba, o‘qilgan hikoya, ijtimoiy- foydali ishlarni boshqarish kabilar qayd etiladi. O‘qituvchining rahbarligi: nazariy materiallarni o‘zlashtirilishini ta’minlash, mavzuni ifodalash, ijodiy ishlar xarakterini belgilash, ularning bajarilishini nazorat va tahlil qilish, sintezlash, xatoni ko‘rsatish hamda to‘g‘rilashdan kabi holatlarda namoyon bo‘ladi. Keltirilgan tasnif «bilimlar manbai» bo‘yicha tizimlashtirilgan metodlar – og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o‘zida mujassamlashtiradi. Biroq, M.A.Danilov va B.P.Esipovlar asosiy e’tiborni «ta’lim metodini to‘g‘ri tanlash»ga qaratishadi. Gap shundaki, sobiq SHo‘ro umumta’lim maktablarining o‘quv jarayonida metodlarning cheksiz ko‘pligi, xatto ularni bir necha tasnif bilan ham qamrab olish mumkin emasligi, shu boisdan ham o‘quv- tarbiyaviy ishlar muvaffaqiyatining bosh omili va eng muhimi to‘g‘ri, asoslangan metodni tanlash hisoblangan, Ana shu «g‘oya» mohiyat jihatidan noto‘g‘ri bo‘lishiga qaramay, o‘n yillar davomida didaktika «rivoji»da muhim o‘rin tutib keldi. Nihoyat, har ikki tasnif bilimlar manbai bo‘yicha ham, didaktik maqsadlar bo‘yicha aniqlangan ta’lim metodlari tizimi maktab amaliyotining asosiy muammosini hal eta olmasligiga tanqidiy yondashildi, ularni qo‘llash ta’lim sifatining yuqori darajasini ta’minlaganligi anglab yetildi va bu boradagi izlanishlar davom ettirildi. O‘tgan asrning 80-yillaridan boshlab o‘quvchilarning bilish faoliyati xarakteriga mos ta’lim tasnifi yaratildi. Ushbu metodlar, mualliflarning ta’kidlashlaricha, bir-biridan o‘quvchilarning ta’lim mazmuni turlarini o‘zlashtirishda amalga oshadigan bilish faoliyatlari xarakteri va o‘quvchilarning xilma-xil faoliyatlarini tashkil etuvchi o‘qituvchi holati ... bo‘yicha farqlanadi. Izohli-tasvirli ta’lim metodlari (boshqa nomlanishi axborotli- reptseptsiya)ning mohiyati: odatda nazariy bilimlar tayyor holda uzatiladi, o‘quvchilar esa ularni qabul qiladilar (reptseptsiya). Bu yo‘lda turli ta’lim vositalari (shu jumladan, ko‘rgazmali vositalar)dan foydalaniladi. O‘qituvchi faoliyati bunda nafaqat axborotlarni uzatish, balki ularning o‘quvchilar tomonidan qabul qilinishini ham tashkil etishdan iborat bo‘ladi. Izohli-tasvirli metoddan ta’lim jarayorida foydalanishda quyidagi holatlar yuzaga keladi: O‘qituvchi faoliyatining tuzilmasi O‘quvchi faoliyatining tuzilmasi - Tushuntirish; - Harakatni ko‘rsatish; - Dalillardan xabardor qilish; - o‘quvchining materialni anglab yetishini rag‘batlantirishga yo‘naltiruvchi usullar; - axborotlarni qabul qilish; - o‘quv materialini tushunib olishga intilish va dastlabki ma’lumotlarni yodda saqlash; - o‘quv materialini tushunish - turli didaktik materiallardan foydalanish Reproduktiv ta’lim metodlari yuqorida keltirilgan metodlardan quyidagi unsurlarning mavjudligi bilan farqlanadi: o‘qituvchining bilimlarni tushuntirishi, ularni o‘quvchilarning yodida saqlanishini ta’minlashi va qayta ishlab chiqishi (reproduktsiya). O‘zlashtirilgan bilimlarning mustahkam bo‘lishiga ularni ko‘a marta takrorlash evaziga erishiladi. Mazkur metod ta’limning barcha bosqichlari, asosan, boshlang‘ich sinflarda o‘qish va yozish, arifmetik harakatlarni amalga oshirish ko‘nikmalarini o‘zlashtirishda muhim o‘rin tutadi. Reproduktiv metoddan foydalanishda o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar tashkil etiladi: O‘qituvchi faoliyatining tuzilmasi O‘quvchi faoliyatining tuzilmasi - avval o‘zlashtirilgan mavzu, paragraf yoki bob bo‘yicha so‘rov; - o‘quvchilar uchun turli mashqlarni saralash va taklif qilish; - masalalarni yechishdagi o‘quv harakatlarining namunasi va algoritmini namoyish qilish; -o‘quv harakatlari ko‘nikmasi va malakasini shakllantirish - turli konteksda bilimlarni qayta ishlash; - namuna bo‘yicha topshiriqlarni bajarish; - mashqlarni bajarish; - namunaviy masalalarni yechish usullarini egallash; - namunaviy masalalarni yechish algortmini egallash Evristik ta’lim metodini qo‘llashda o‘qituvchi tomonidan turli vositalar yordamida yangi bilimlarni izlab topish talab etiladi. O‘qituvchi bilimlarning bir qismini o‘quvchilarga ma’lum qiladi, qolganini esa o‘quvchilar bilish topshiriqlarini yechish jarayonida savollarga javoblar topish asosida o‘zlashtiradi, o‘zlari bilimlarni mustaqil egallashadi. O‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan masalani bir necha qarashlarga ajratilishi, ularni bajarishda o‘quvchilarning ketma-ketlikka rioya etishlari muhim metodik jihat sanaladi. SHu bois mazkur metod qisman izlanuvchan metod ham deb ataladi. Evristik metodni qo‘llashda o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: O‘qituvchi faoliyatining tuzilmasi O‘quvchi faoliyatining tuzilmasi - o‘quvchilarni masalaning mohiyatini o‘rganishga jalb etish; - echim rejasini aniqlashda mulohaza yuritish namunasini ko‘rsatish; - masalani bosqichlarga ajratish; -evristik suhbat - evristik suhbatda qatnashish; - masalani yechish rejasini olg‘a surish; - izlanuvchan harakat usullarini egallash; - masalalar yechish yo‘llarini izlab topish Muammoli metodning mohiyati mashg‘ulotlar jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish va yechishdan iborat bo‘lib, uning asosida didaktik ziddiyatlar yotadi. Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish yo‘li shu bilan birga o‘quv yo‘li hamdir. Bu metodni quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin: Muammoli ta’lim kontseptsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli vaziyat», «muammo», «muammoni topish» kabilar hisoblanadi. CHizmadan anglanadiki, muammoli vaziyat bu metodning dastlabki ko‘rinishi hisoblanib, o‘zida sub’ektning aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni ifodalaydi, uni bartaraf etish yangi bilimlar, usullar va harakat ko‘nikmalarini o‘zlashtirishni taqozo etadi. Agar o‘quvchida qiyinchiliklarni yo‘qotish yo‘llarini izlab topish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar bo‘lmasa, shubhasiz, muammoli vaziyat Muammоli tizim Ziddiyatlar Vaziyat Usullar Muammоli vaziyat 11- chizma. Muammоli o`qitish mеtоdining tuzilmasi yechimini u qabul qilmaydi, ya’ni, muammoning yechimi uning ongida aks etmaydi. Fikrlash muamo mohiyatini tushunib yetilishi, ifodalanishi, mavjud bilim va ko‘nikmalar majmuasi va izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi. Har bir muammo muammoli vaziyatni o‘zida namoyon etadi, biroq, barcha muammoli vaziyat muammoga aylanavermaydi. Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga yordam beruvchi yo‘nalishlar ko‘rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat muammoli masalaga xosdir. Muammoda yechimning qandaydir parametrlari ko‘rsatilsa, u muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq ma’lum muammoni, demak, muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq, yuqorida ta’kidlanganidek, barcha muammoli vaziyat muammo bo‘la olmaydi. Inson har doim muammoli masalalarni hal yetadi. Agar uning oldida muammo paydo bo‘lsa, uni muammoli masalaga aylantiradi, ya’ni, uning yechimi uchun o‘zidagi bilimlar tizimiga tayanadi va ma’lum ko‘rsatishlarni belgilab oladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda u boshqa ko‘rsatkichlarni qidiradi va shu muammo bo‘yicha yangi variantlardagi masalalarni loyihalaydi. Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo‘llashda o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: O‘qituvchi faoliyatining tuzilmasi O‘quvchi faoliyatining tuzilmasi - o‘quv materialiga oid tafovutlarni taklif etilishi; - muammoli vaziyatlarni tuzish; - muammoning mavjudligini aniqlab berish; - muammoli topshiriqlarni loyihalash - o‘quv materiali mohiyatining anglab yetilishi; - muammoli vaziyat yuzasidan fikrlash; - mavjud bilimlar va tajribani qayta tiklash; - muammoli masalaga o‘tkazish; - topshiriqni bajarish Tadqiqotchilik o‘qitish metodini qo‘llashda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan hamkorlikda hal etilishi zarur bo‘lgan masalani aniqlab oladi, o‘quvchilar esa mustaqil ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni o‘zlashtirib oladilar va uning yechimi bo‘yicha boshqa vaziyatlar bilan taqqoslaydi. O‘rnatilgan masalani yechish davomida o‘quvchilar ilmiy bilish metodlarini o‘zlashtirib tadqiqotchilik faoliyatini olib borish ko‘nikmasi, tajribasini egallaydilar. Ta’lim jarayonida tadqiqotchilik o‘qitish metodini qo‘llashda o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: O‘qituvchi faoliyatining tuzilmasi O‘quvchi faoliyatining tuzilmasi - o‘quvchilarga o‘quv muammosini taklif etish; - o‘quvchilar bilan hamkorlikda tadqiqot masalasini o‘rnatish; - o‘quvchilarning ilmiy faoliyatini tashkil etish - o‘quv muammolari mohiyatini anglab olish; - tadqiqot muammosini o‘qituvchi va o‘quvchilar bilan birgalikda o‘rnatishda faollik ko‘rsatish; - ularni yechish usullarini topish; - tadqiqiy masalalarni yechish usullarini o‘zlashtirish Evristik va tadqiqotchilik metodlari o‘quvchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi yuqori darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lishni taqozo etadi. Buning natijasida o‘quvchilar mustaqil ravishda yangi bilimlarni o‘zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda ma’lum holatlarda qo‘llaniladi. Ushbu metodlardan boshlang‘ich sinflarda foydalanish amaliyotchi- o‘qituvchilarning fikrlariga ko‘ra bir muncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz ta’lim tizimiga shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni faol joriy etishga yo‘naltirilgan ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ushbu yo‘nalishdagi loyihalarni tayyorlash o‘ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. SHunga qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va pedagogik hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan. SHuningdek, buyuk didakt I.YA.Lerner asarlari asosida ilmiy tadqiqot ham amalga oshirilgan. Didaktikada ta’lim metodlarining binar (ikki)li va ko‘pbinarli omil asosida tizimlashtirishga bo‘lgan urinishlarni ham kuzatish mumkin. CHunonchi, M.I.Maxmutov tomonidan ta’lim metodlari va o‘qish metodlari ajratiladi: SHunday qilib, juft (binar)li metodlar vujulga keldi: SHuningdek, V.F.Palamarchuk va V.I.Palamarchuklar ta’lim metodlarining uch o‘lchovli modelini taklif qilishgan. Unda bilimlar manbai, o‘quvchilarning bilish faolligi va mustaqillik darajasi hamda o‘quv-bilishning mantiqiy yo‘li yaxlit tarzda chog‘ishtiriladi. S.G.SHopavalenko ta’lim metodlari tasnifini to‘rt belgi asosida asoslovchi quyidagi tetroeddik yondashuvni taklif etadi: 1) mantiqiy-mazmunli; 2) manbali; 3) mazmunli; 4) tashkiliy boshqaruvchi. I.P.Podlaso‘y birmuncha keng tarqalgan ta’lim metodlari tasnifiga yaqinlashar ekan, quyidagi fikrni ta’kidlaydi: «Boshqa bir qator ta’lim metodlari tasnifi ham mavjud. Masalan, nemis didakti L.Klinberg ta’lim jarayonida metodlarni hamkorlik shakllari bilan uyg‘unlashtirishga alohida urg‘u beradi» va quyidagi metodlarni ko‘rsatadi: Monologik metodlar Hamkorlik shakllari Diologik metodlar Ma’ruza Individual Suhbatlar Hikoya Guruhli Intervyu Namoyish Frontal - - Jamoaviy - Ta’lim metodlari turli shakllar hamda xilma-xil ta’lim vositalari yordamida joriy etiladi. Ta’lim shakllari ta’lim jarayonining tashkiliy-tuzilmaviy ko‘rinishidir. Bugungi kunda ta’lim muassasalarida quyidagi ta’lim shakllaridan samarali foydalanib kelinmoqda: ma’ruza, seminar, amaliy mushg‘ulot, uchrashuv, taqdimot, sayohat, o‘quv konferentsiyasi va boshqalar. Ta’lim jarayonida ta’limning samaradorligini ta’minlovchi muhim elementlardan biri sifatida ta’lim vositalari e’tirof etiladi. Ta’lim vositalari sirasiga quyidagilar kiradi: texnik hamda axborot qurilmalari (dioproyektor, kinedoskop, uskunalar, radio, televideniye, kompyuter, audio hamda video magnitafonlar), laboratoriya jihozlari (kolbalar, probirkalar, kimyoviy reaktivlar, mikroskop), xarita, maketalar, diagrammalar, plakatlar, rasmlar, chizmalar va hokazolardan foydalaniladi. N.S.Sayidahmedov tomonidan asoslangan ta’lim metodlari tasnifi asosida didaktik jarayon nazariyasi yotadi. Ma’lumki, didaktik jarayon har qanday pedagogik texnologiyaning asosi sifatida o‘zida quyidagi uchta komponentni mujassamlashtiradi: 1) motivatsion bosqich; 2) o‘quv faoliyati; 3) boshqaruv. Demak, didaktik jarayon tuzilmasiga mos holda ta’lim metodlarini quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: I. O‘qish va mehnatga rag‘batlantiruvchi hamda motivlashtirish metodlari. II. O‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari. III. O‘quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari. O‘z navbatida har bir guruh ilmiy asosda kichik guruhlarga ajratiladi: I. O‘qish va mehnatga rag‘batlantiruvchi hamda motivlashtirish metodlari I kichik guruh II kichik guruh III kichik guruh O‘qishga qiziqishni rag‘batlantiruvchi metodlar O‘qish va mehnatda burch hamda javobgarlikni rag‘batlantiruvchi metodlar Mehnatga va muayyan kasbga qiziqishni rag‘batlantiruvchi metodlar - biluv o‘yinlari; - o‘quv bahsi; - hissiy-axloqiy kechinmali vaziyatlar yaratish; - appertseptsiyali (idrokning tajribaga bog‘liqligi) vaziyatlarni yaratish; - biluv yangiliklari vaziyatlarini yaratish - o‘qish va mehnatning muhimligiga ishontirish; - talablarni ifodalash; - talablarni bajarish uchun mashq; - o‘qishdagi rag‘bat; - o‘qishdagi kamchilik uchun tanbeh - g‘oliblarni ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish; - o‘quvchilarning ishlab chiqarish vositalarini mustaqil boshqarishga intilishlarini rag‘batlantirish; - ish joyidagi xulqini rag‘batlantirish II. O‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari I kichik guruh II kichik guruh III kichik guruh O‘quv-bilish faoliyatining mo‘ljal asoslarini vujudga keltirish metodlari O‘quv-bilish faoliyatini bajarish metodlari Mehnatda va mehnatda nazorat va o‘z-o‘zini nazorat metodlari Og‘zaki: - hikoya; - suhbat; - tushuntirish; - ma’ruza; - yo‘riqnoma Amaliy: - mashq; - o‘quv-ishlab chiqarish tajribasi; - o‘quv-unumli mehnat; - kitob bilan ishlash; - yozma ish Og‘zaki: - individual so‘rov; - yalpi so‘rov; - dasturli og‘zaki so‘rov Ko‘rsatmali: - illyustratsiya; - namoyish Izlanuvchi: - qisman-izlanuvchi - tadqiqotchilik; - algoritmlik; - tashhisli YOzma: - nazorat-yozma ish; - yozma sinov (test); - yozma imtihon; - dasturli yozma sinov (test); - laborotoriya-amaliy; - nazorat laborotoriya ishi; - mashinali nazorat; - unumli mehnatni son va sifat jihatdan baholash III. O‘quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari Bilish faoliyatini kuzatish metodlari: - bevosita; - bilvosita yo‘riqnoma yordamida; - o‘z-o‘zini nazorat Nazorat metodlari: - o‘qituvchi topshiradi; - dasturli qo‘llanmadan foydalaniladi; - ta’limning texnik vositalari yordamida O‘quv faoliyatini tuzatish (korrektsiya) metodlari: - tezkor; - yakuniy natija bo‘yicha; - foiz ko‘rsatkichi bo‘yicha SHunday qilib, taqdim etilayotgan ta’lim metodlari tizimi nazariy-amaliy jihatdan asoslangan va mazkur tizim yaxlit o‘quv-tarbiya jarayonini qamrab oladi. Ushbu tizim bir qarashda akademik YU.K.Babanskiy tomonidan asoslangan ta’lim metodlari tizimiga o‘xshash. Biroq, YU.K.Babanskiy tasnifiga ko‘ra ta’lim jarayoniga nisbatan kibernetik yondashuv maqsadga muvofiq, unga ko‘ra har qanday murakkab faoliyat, shu jumladan, ta’limiy faoliyat ham quyidagi uchta tarkibiy qismdan iboratdir: 1) tashkiliy; 2) rag‘batlantiruvchi; 3) nazorat. Ana shu asosida ta’lim metodlari quyidagicha guruhlanadi: 1. O‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish va bajarish metodlari. 2. O‘quv-bilish faoliyatini rag‘batlantirish va motivlash metodlari. 3. Nazorat va o‘z-o‘zini nazorat metodlari. Didaktik jarayon nazariyasi asosida ko‘rilgan o‘qish metodlarining tasnifi kichik guruhlar tarkibi, soni va unga kiritilgan metodlar nomenklaturasi hamda funktsiyalari bilan kibernetik yondashuvli tizimdan tubdan farqlanadi va o‘quv- tarbiya jarayonining metodik jihatdan birmuncha yuqori darajasini ta’minlaydi. Ta’lim metodlarining mohiyati va mazmuni. Qayd etib o‘tilganidek, ta’lim metodlari tizimida og‘zaki bayon qilish metodlari muhim o‘rin tutadi. Og‘zaki mashqlardan ta’lim jarayonida keng foydalaniladi. Ular o‘quvchilarning umumiy madaniyati, mantiqiy fikrlashi hamda bilish qobiliyatini rivojlantirish bilan bog‘liqdir. SHuningdek, og‘zaki mashqlarning nutq boyligini oshirish va xorijiy tillarni o‘rganishdagi ahamiyati beqiyos. Hikoya – o‘qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo‘lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo‘li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishi. Metodning samarasi ko‘p jihatdan o‘qituvchining nuqt mahorati, so‘zlarni o‘z o‘rnida, ifodali bayon qilishi, shuningdek, o‘quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan holda yondashuviga bog‘liq. SHu bois hikoya mazmuni o‘quvchilarning mavjud bilimlariga tayanishi, ularni kengaytirishga xizmat qilishi zarur. Hikoyaning axborotlar bilan boyitilishi maqsadga muvofiqdir. Hikoya qilinayotgan materialni samaralash maxsus reja asosida amalga oshiriladi. O‘qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq belgilab oladi, undagi asosiy tushunchalarga alohida urg‘u berishga e’tiborni qaratadi. Hikoya hisha (5-10 daqiqa), shu bilan birga o‘quvchilarda his-hayajon va mavzuga nisbatan qiziqishni uyg‘otishi kerak. Bu holat hikoyani boshqa ta’lim metodlari (xususan, namoyish