TA’LIMNI TASHKIL ETISH SHAKLLARI VA TURLARI 1. Ta’limni tashkil etish shakllari tushunchasi va ta’lim turlari. 2. Boshlang’ich ta’limda darsning turlari va tuzilishi. 3. Boshlang’ich ta’limda ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllari. 4. Darslarni tashkil etishga nisbatan qo’yiladigan didaktik talablar. 5. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishda qo’shimcha ta’limning asosiy maqsadi va vazifalari. Didaktik tizim. Ta’lim turlari. An’anaviy, muammoli, dasturlashtirilgan ta’lim turlari. Kompyuter yordamida o`qitish. Ta’limni tashkil etish shakllari xaqida tushuncha. Ta’limni tashkil yetishning an’anaviy shakli. Dars – o`qitishning asosiy tashkiliy shakli. Darsga qo`yiladigan talablar. Dars turlari va tuzilishi. Xozirgi kunda darslarni modernizatsiyalash yo`llari. Darsda o`quvchilar o`quv faoliyatini uyg`unlashtirish. O`qituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning reja-konspekti. Darsning texnologik xaritasi.Ta’limning boshqa tashkiliy shakllari: uy vazifasi, fan to`garaklari, o`quv sayohati, amaliyot va boshqalar. Ta’limni tashkil etishning noan’anaviy shakllari.Ta’lim metodlari tushunchasi. An’anaviy o`qitish metodlari klassifikatsiyasi. Ta’limda innovatsion metodlar. Interaktiv dars shakllari, metodlari va vositalari.Ta’lim metodlarini tanlashga qo`yiladigan talablar.Ta’limning zamonaviy vositalari. Ta’lim ko`rgazmali va texnik vositalar. Texnik vositalarga qo`yiladigan didaktik talablar. Ta’lim vositalarining funksiyalari.Ta’limni tashxis etish. O`zlashtirishni nazorat qilish prinsiplari. O`zlashtirishni tekshirish bosqichlari. Pedagogik jarayonda bilimlarni nazorat qilish funksiyalari va shakllari. O`quvchilar bilimini nazorat qilish turlari va metodlari.O`quvchilar o`zlashtirishi va bilim sifatini baholashning reyting tizimi. Pedagogik testlar. Bilimlarni test usulida baholashning o`ziga xos xususiyatlari. Ayni vaqtda pedagogik manbalarda «ta’lim metodi» tushunchasiga berilgan ta’riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo’lish mumkin. Mazkur o’rinda ularning ayrimlarini keltiramiz: SHuningdek, ta’lim metodlarining o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to’g’risidagi fikrlar ham mavjud. «Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo’nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo’ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining o’zaro tutashuvi, o’qitish va o’qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo’lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o’zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi». Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to’laqonli yorituvchi ta’rifni aniqlashga bo’lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o’zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta’lim metodlari o’quvchilarning o’quv- bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo’llanilib, uning samarasini ta’minlovchi usullar majmuidir. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’lim mazmunini o’zlashtirish yo’llari ifoda etiladi, o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo’lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o’qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o’qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o’zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz. Ta’lim metodi tuzilmasi chizmada quyidagicha namoyon bo’ladi (M.N.Skatkin qarashlariga ko’ra): Chizmadan anglanib turibdiki, ta’lim metodi tuzilmasida quyidagilar ajralib turadi: maqsadli tarkib; faoliyatli tarkib; ta’lim vositalari. Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o’qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o’qituvchi va o’quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo’naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi: Bu funktsiyalar ta’lim metodini qo’llash jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o’zaro singib ketadi. Misol uchun, tashhisli funktsiya o’qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi. «Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko’p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo’llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog’ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o’qituvchi faoliyatida tez-tez qo’llaniladigan usullarni ajratib ko’rsatish mumkin: Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo’lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi: didaktik maqsad asosida; ta’lim mazmuni asosida; o’quvchilarning o’quv ko’nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; o’qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. O’qituvchi tomonidan qo’llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi boshlang’ich sinflardan yuqori sinflarga o’tish asosida o’zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo’llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo’llashga bo’lgan ehtiyoj kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko’lami, holati o’qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog’liq holda o’zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo’layotgan yana bir muhim ob’ekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo’yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o’nlab ta’lim metodlari ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlaso’y fikrini quyidagicha davom ettiradi, - «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g’oya yagona va o’zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O’qitish – favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo’shqin bo’lishi, metodlarni qo’llash amaliyotidagi doimiy o’zgarishlarni hisobga olishi kerak». Ta’lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko’p bo’lsada, bu borada yagona to’xtamgan kelinmagan. Ushbu o’rinda ta’lim amaliyotida qo’llanilib kelayotgan metodlar tizimi (tasnifi)ga to’xtalib o’tamiz. Ta’lim metodlarining tasnifi asosiy didaktik maqsadlar bo’yicha tizimlashtiriladi. Mualliflar tavsiya etilayotgan metodlarni quyidagi chizma bo’yicha qo’llash maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydilar: Materialni og’zaki bayon qilish (hikoya, tushuntirish, maktab ma’ruzasi). O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish o’qituvchining tushuntirishini faol qabul qilish va puxta o’ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni uzatish vositasi sifatida o’qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o’rinda o’qituvchining o’quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo’yish, rejani e’lon qilish, o’quvchilar faoliyatini boshqarishdan iborat bo’ladi. Suhbat. O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayoni: ular e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid ob’ektlarni o’zaro taqqoslash, puxta o’ylash va savollarga to’g’ri javob tayyorlashdan iborat. O’qituvchining rahbarligi: mavzuni qo’yish, savollarni ifodalash, berilgan javoblarni tuzatish, to’ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo’ladi. Suhbat metodi yordamida bilimlarni o’zlashtirishda o’quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga tayanadilar. Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi). Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib bosma matn xizmai qiladi. O’qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, o’quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o’rgatish, o’zlashtirilgan bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko’rinishlarda aks etadi. O’qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan, sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda). O’quvchilarning o’quv predmetlari bo’yicha o’zlashtirish holati va hodisalarni kuzata borib, turli fan o’qituvchilarining ko’rsatmalari bo’yicha ularni qismlarga taqsimlab har bir o’quvchining o’ziga xos, o’xshash va muhim jihatlarini aniqlashga yo’naltiriladi. Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O’qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, ob’ektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir. Laboratoriya ishlari. Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya’ni, ma’lum sharoitda muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O’quvchilar hodisalarni kechish jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar. Bilimlar manbai kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. O’qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o’quvchilarni nazariy bilimlar bilan qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo’llari hamda yakuniy xulosa chiqarishni o’rgatadi. 6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayonining o’ziga xosligi, nazariy asoslar o’zlashtirilgach, ayrim materiallardagi o’xshash harakatlarning ko’p bora takrorlanishi kuzatiladi. Bilimlar manbai: o’zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi. O’qituvchi mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy natijalarni tekshiradi. 7. Ijodiy mashq. Ushbu metod o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, o’ziga xoslik masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, dalillarni saralash va o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish jarayonida bilimlarni qo’llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi. Bilimlar manbai va materiali sifatida avval egallangan ijodiy ishlar tajribasi, mavjud bilimlar, kuzatuvlar, shaxsiy tajriba, o’qilgan hikoya, ijtimoiy-foydali ishlarni boshqarish kabilar qayd etiladi. O’qituvchining rahbarligi: nazariy materiallarni o’zlashtirilishini ta’minlash, mavzuni ifodalash, ijodiy ishlar xarakterini belgilash, ularning bajarilishini nazorat va tahlil qilish, sintezlash, xatoni ko’rsatish hamda to’g’rilashdan kabi holatlarda namoyon bo’ladi. Keltirilgan tasnif «bilimlar manbai» bo’yicha tizimlashtirilgan metodlar – og’zaki, ko’rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o’zida mujassamlashtiradi. Biroq, M.A.Danilov va B.P.Esipovlar asosiy e’tiborni «ta’lim metodini to’g’ri tanlash»ga qaratishadi. Gap shundaki, sobiq SHo’ro umumta’lim maktablarining o’quv jarayonida metodlarning cheksiz ko’pligi, xatto ularni bir necha tasnif bilan ham qamrab olish mumkin emasligi, shu boisdan ham o’quv- tarbiyaviy ishlar muvaffaqiyatining bosh omili va eng muhimi to’g’ri, asoslangan metodni tanlash hisoblangan, Ana shu «g’oya» mohiyat jihatidan noto’g’ri bo’lishiga qaramay, o’n yillar davomida didaktika «rivoji»da muhim o’rin tutib keldi. Nihoyat, har ikki tasnif bilimlar manbai bo’yicha ham, didaktik maqsadlar bo’yicha aniqlangan ta’lim metodlari tizimi maktab amaliyotining asosiy muammosini hal eta olmasligiga tanqidiy yondashildi, ularni qo’llash ta’lim sifatining yuqori darajasini ta’minlaganligi anglab yetildi va bu boradagi izlanishlar davom ettirildi. O’tgan asrning 80-yillaridan boshlab o’quvchilarning bilish faoliyati xarakteriga mos ta’lim tasnifi yaratildi. 2. Umumiy o‘rta ta’limning bir bosqichi bo‘lgan boshlang‘ich ta’lim 1-4- sinflarni o‘z ichiga oladi. Milliy dasturlarimizda ta’kidlanganidek, bu bosqichda ta’limning yangicha tizimini va mazmunini shakllantirish uchun quyidagilar zarur: ➢ o‘quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda ta’limga tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish; ➢ ta’lim berishning ilg‘or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o‘quv-uslubiy majmualarini yaratish va o‘quv-tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta’minlash va hokazo. Mashhur rus olimi K.D.Ushinskiy boshlang‘ich maktab o‘quv predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. “Ajoyib o‘qituvchi bo‘lgan ona tili bolaga ko‘p narsani o‘rgatadi. Bola ikki-uch yil ichida shunchalik ko‘p narsa o‘rganadiki, ko‘p narsa bilib oladiki, 20 yil qunt bilan metodik jihatdan juda to‘g‘ri o‘qiganda ham uning yarmicha o‘rgana olmaydi. Ona tilining ulug‘ pedagogligi ham ana shundadir”, - deydi u. Boshlang‘ich ta’limning 1-sinflarida bolalarga savod o‘rgatish jarayoni 4 oy davom etadi. Bu jarayon quyidagi 2 davrga bo‘linadi: 1. alifbogacha tayyorgarlik davri. (bu davr 2 haftani qamrab oladi). 2. alifbo davri (o‘quv yilining 31-dekabrgacha davom etadi). Alifbogacha tayyorgarlik davri. Bu davrning asosiy vazifasi o‘quvchilarni maktab, sinf, tartib-intizom qoidalari va o‘quv qurollari bilan tanishtirish, nutq o‘stirishga oid mashqlar o‘tkazib, fonematik eshitishni oshirishdan iboratdir. Mazkur davrning o‘zi ham quyidagi 2 bosqichga bo'linadi: a) harf o‘rganilmaydigan bosqich (1 hafta). b) unli tovush va harf о‘rganiladigan bosqich (1 hafta). Birinchi bosqichda o‘quvchilarga og‘zaki va yozma nutq, gap, so‘z, bo‘g‘in va tovushlar, nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan tuzilishi, so‘zlarning bo‘g‘inlarga bo‘linishi, bo‘g‘inlarning tovushlardan tashkil topishi haqida ma’lumot beriladi, tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajratilishi o‘rgatiladi, ulardan amaliy foydalana bilish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bu jarayonda maxsus nusxalar asosida o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqi ustida ishlanadi. Ularga “Alifbe”da berilgan rasmlar asosida hikoyalar tuzdiriladi. Maktab kutubxonasidagi kitoblardan foydalanib o‘zlari bilgan she’r, ertak, hikoya, tez aytish, maqol, topishmoq, xalq ashulalari, alla, qo‘shiqlar, latifalardan ayttiriladi. Bundan tashqari ta’lim jarayonida yaxshi samara berishi mumkin bo‘lgan metodlardan yana biri tayanch so‘zlar asosida gap tuzdirishdir. “Alifbe” kitobi sahifalaridagi so‘zlarning talaffuzi, ularning o‘qilishi va ma’nolari ustida ishlash kabi mashg‘ulotlar uyushtiriladi. Bu tarzdagi ishlarning har bir darsda mavzularga bog‘liq ravishda izchil davom ettirib borilishi dars samaradorligini oshiradi. Bu bosqichdagi yozuv darslarida o‘quvchilar yozuv daftari va yozuv chiziqlari bilan tanishtirilib, harf elementlarini yozishga o‘rgatiladi, ularda namunaga qarab grafik xatolarini aniqlash, o‘z-o‘zini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya qilish, chamalab yozish kabi ko‘nikmalar hosil qilinadi. Ikkinchi bosqichda esa unli tovush va harflar o‘rgatiladi. Bunda quyidagi uch xususiyatni o‘quvchilar tomonidan amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim: 1. talaffuzda (og‘izda) to‘siqqa uchramaslik; 2. cho‘zib aytilishini nazorat qilish; 3. faqat ovozdan tashkil topishi. Shuningdek, bu bosqichda o‘quvchilarni tovush bilan harfni farqlashga o‘rgatish ko‘zda tutiladi. Ushbu bosqichdanoq tovush va harf o‘rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi. Bolalarga tovush haqidagi ma’lumotlar kitob ochtirilmay beriladi. Tovushni ifodalovchi harf ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid o‘ziga xos xususiyatlar, ya’ni, tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz, harflarni yozamiz, ko‘ramiz va o‘qiymiz. Bu tushunchalar bolalarga ularning o‘zlashtirishlarini hisobga olgan holda sekin-asta tushuntirila boriladi. Alifbo davri. 31-dekabrgacha davom etib, unda o‘quvchilar alifbodagi barcha unli va undosh tovush-harflar bilan tanishtiriladi. Undoshlar osondan qiyinga tamoyili asosida joylashtiriladi. Oldin sonor tovushlar n, m, l kabilar, keyin esa sirg‘aluvchi va boshqa undoshlar, ikki tovushni ifodalaydigan j, harf birikmalari (ng, sh, ch), tovush bildirmaydigan tutuq belgisi (’) bilan tanishtiriladi. O‘quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu davrda bo‘g‘inlab o‘qish asosi shakllantiriladi, ikki harfli ochiq (na, ni, nu kabi), ikki harfli yopiq (in, ol kabi), uch harfli yopiq bo‘g‘inlarni (mon, lim) o‘qishga o‘rgatiladi. Alifbo davrini o‘rganiladigan tovush-harfning va o‘quv materialining murakkablik darajasiga ko‘ra 3 bosqichga ajratish mumkin: 1. unli tovush-harflar, ovozdor, sirg‘aluvchi undoshlar, o-na, a-na, il, in, bi-lan tuzilishidagi so‘zlar o‘rganiladigan bosqich. 2. artikulatsiyasi qiyin bo‘lgan r, k, v, kabi undoshlar va yo‘l-bars, do‘st, rasm kabi tuzilishdagi so‘zlar o‘rganiladigan bosqich. 3. o‘rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, ikki tovushni ifodalaydigan j, tutuq belgisi (’) va jo'ja, jurnal, jirafa, tong, so‘ng, bodring, choynak, shudring va shu kabi so‘zlarni o‘qishga o‘rgatiladigan bosqich. Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga, ularning so‘z ma’nosini farqlashdagi holatini aniqlashga oid mashqlar o‘tkaziladi. Masalan, (ziyrak-siyrak, dil-til kabi). Artikulyatsiyasi qiyin bo‘lgan undoshlarning masalan, tong, rang, keng, lab-tish undoshi v, qorishiq undosh ch, jarangli portlovchi j (go‘ja) va jarangli sirg‘aluvchi j (jurnal) kabilarni o‘rganishda tovush artikulatsiyasiga oid ishlar qiyinlashadi. Asosiy davrning oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli so‘zlar masalan, ko‘rib-ko‘rip, qaytdik-qayttik, aytib-aytip, ketayotib-ketayotip, tortib-tortip, teribterip, olib-olip, obod-obot, borishdi-borishti, jumladan, qisqa talaffuz qilinadigan i unlisi bor so‘zlar masalan, bilan-blan, sira-sra, talaffuzda tushib qoladigan undoshli so‘zlar: baland-balan, do‘st-do‘s), Toshkent-Toshken, farzand-farzan, daraxt-darax kabilarni yozilgandek o‘qish imloni o‘rganishga tayyorlaydi. Bular avval orfografik, so‘ng orfoepik o‘qitiladi. Yuqoridagi kabi so‘zlarni o‘qish bilan bo‘g‘inlab o‘qish malakasi takomillashadi. O‘quvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so‘zlarni ham to‘g‘ri o‘qishga o‘rganadilar. Alifbo davrining oxirida o‘quvchilar quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari zarur: 1. hamma tovushlarni tanishi va har qanday holatda to‘g‘ri talaffuz qilishi; 2. so‘zning bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlilini bilishi, so‘zdagi tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli tovushni so‘z va bo‘g‘inga ajrata olishi; 3. kesma harf va bo‘g‘inlardan so‘z tuza olishi va o‘qishi; 4. 2-3 va 4 bo‘g‘inli so‘zlarni yaxlit, adabiy-orfoepik talaffuz bilan o‘qishi; 5. gaplarni ohangiga rioya qilib o‘qishi; 6. o‘zi o‘qigan matnning mazmunini tushunib, ongli o‘qishi; 7. o‘qigan matn mazmunini savollar asosida soddagina qilib qayta hikoyalab berishi; 8. o‘qigan matnga sarlavha topa olishi; 9. to‘g‘ri, tez, ongli va ifodali o‘qish malakalariga ega bo‘lishi. Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi kichik va bosh yozma harflarni to‘g‘ri shakllantirish, harflarni to‘g‘ri ulash, alifbeda o‘qigan bo‘g‘in, so‘z va gaplarni namunaga qarab yozish, harf, bo‘g‘in, so‘z, gap diktantlarni yozish ko‘nikmasini shakllantirish, izohli, saylanma, ko‘rish rasm diktant kabi ta’limiy diktant turlarini yoza olishlariga erishish, umuman, grafik malakani shakllantirishdir. Savod o‘rgatish jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2/3 qismi o‘qitilsa, 20 tagacha so‘z yoza olishlari talab qilinadi. Savod o‘rgatish jarayonidagi o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi. Hozirgi kunda boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, savodxonlik darajalari, shaxsiy tabiatiga ko‘ra didaktik o‘yinlar orqali, evristik suhbatlar loyihalashtirish asosidagi metodlar keng qo‘llanilmoqda. Agar o‘qitish jarayonida har bir o‘quvchi o‘zining o‘zlashtirish imkoniyati darajasida topshiriqlar olib ishlaganida u yuqori sifat va samaradorlikni ta’minlagan bo‘lar edi. Didaktik o‘yinli metodlar o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ular o‘quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarsih va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinlarning asosiy turlari: intelektual (aqliy) va harakatli hamda aralash o‘yinlardan iborat. Bular o‘quvchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, ma’naviy, ma’rifiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirkorlik, bunyodkorlik, mehnat, kasbiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu metod o‘quvchini ichki imkoniyatlarini ishga tushirishga, o‘ylashga, erkin fikr yuritishga, muloqotga, ijodkorlikka yetaklaydi. Ayniqsa, unda atrof-muhit, hayotni bilishga qiziqish ortadi, uchragan qiyinchilik, to‘siqlarni, qanday yengish va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Ta’lim-tarbiya jarayonida asosan o‘quvchilarda ta’lim olish motivlarini, ularni turli yo‘nalishlardagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga moyilliklarini ko‘rsatadigan, didaktik o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Didaktik o‘yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik, va boshqa yo‘nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o‘quvchilardagi tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish, hisoblash, o‘lchash, yasash, sanash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, nutq o‘stirish, til o‘rganish, yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi. Umumiy o‘yinlar nazariyasiga ko‘ra, mavjud barcha o‘yin turlarini tasniflashda ularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o‘yinlarga ajratiladi. Didaktik o‘yin turlarini tanlashda, quyidagi mezonlarga rioya qilish yaxshi natijalar beradi: ➢ ishtirokchilarning tarkibi bo‘yicha, ya’ni o‘g‘il bolalar, qiz bolalar yoki aralash guruhlar uchun o‘yinlar; ➢ ishtirokchilarning soni bo‘yicha – yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi, sinflararo jamoasi va ommaviy tarzdagi o‘yinlar; ➢ o‘yin jarayoni bo‘yicha – fikrlash, o‘ylash, topag‘onlik, harakatlar asoslangan, musobaqa va boshqalarga yo‘naltirilgan; ➢ vaqt me’yori bo‘yicha – dars, mashg‘ulot vaqtining reja bo‘yicha ajratilgan qismi, o‘yi maqsadiga erishguncha, g oliblar aniqlanguncha davom etadigan o‘yinlar. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, ta’lim jarayonida uyushtiriladigan didaktik o‘yinlar o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirishda asosiy vosita sanaladi. Unga dam olish yoki vaqt o‘tkazish vositasi emas, balki ta’lim beruvchi faoliyat sifatida qarash lozim. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, boshlang‘ich ta’limning 1-4 sinflari bola hayotida muhim davrni tashkil qilib, o‘quvchining keyingi davrdagi o‘qish jarayoniga bo‘lgan tasavvurida eng ahamiyatli davrdir. Dars mashg‘ulotlari vaqtida har bir o'qituvchi o'z o‘quvchisini dars jarayonida faollashtira olsa, bolaning o'qish, o'zlashtirish, bilim, ko'nikma, malakalarni egallash darajasi yuqori ko'rsatkichlarni tashkil etadi. 4. XX asrning oxirgi XXI asrning boshida jamiyatimizning mustaqillikka erishganligi bozor iqtisodiyotiga asoslangan munosabatlatning shakllanishi, milliy istiqlol mafkurasining vujudga kelishi, o’z tilimiz va madaniyatimizdagi tiklanish, axborotlar hajmining keskin ko’payishi, fan va texnika taraqqiyoti bu ta’limini, uning asosiy halqasi bo’lgan darsni mazmunan isloh qilishni taqozo qiluvchi zaruriy omillardandir. Metodik adabiyotlarda “Standart dars”,”Nostandart dars”, “Zamonaviy dars” degan iboralarni ko’proq uchratamiz. Zamonaviy dars haqida ba’zi olimlarning fikrlarini keldiramiz. M.A.Daminov “Zamonaviy dars o’quv jarayonini faolashtirishdir” deb hisoblaydi. B.B.Shatalov esa “Zamonaviy dars har bir o’quvchini va hammani o’qitish” deb hisoblaydi. O’zbekistondagi pedagogik olimlar ham o’z taqiqotlari davomida zamonaviy dars muamolariga e’tiborni qaratib “Zamonaviy dars eng avvalo, o’quvchi shaxsini ta’lim olish ehtiyojlarini mustaqil tarzda qondirishga o’rgatuvchi usullar majmui” deb ko’rsatishadi. O’qituvchi darsda o’zi “So’rab”, o’zi “Gapirib beruvchi” bo’lib qolmasligi kerak, balki o’quvchilarga yangi bilimlarni o’zlashtirishga yaqindan turib ko’maklashuvi lozim. Ta’kidlash joizki, hozirgi zamonaviy darslarda uning ishtirokchilari bo’lmish o’qituvchi va o’quvchilarning vazifalari o’zgargan. O’qituvchi darsda yetakchi, yo’naltiruvchi, ko’mak beruvchi rejissyor, boshqaruvchi vazifasini bajarsa, o’quvchi darsning faol ishtirokchisiga aylanadi, u mustaqil ishlaydi, fikrlay, ijod qiladi. Bahs-munozarada o’z fikr mulohazalarni himoya qiladi, unda o’z-o’zini boshqarish malakasi hosil bo’ladi. Hozirgi kunda ilm-fan taraqqiyotining jadal rivojlanib borishi o’qituvchi, o’quvchilar faoliyatini yanada takomillashtirib, dars mashg’ulotlariga yangicha talqin berib, ta’lim samaradorligini oshirishni taqozo etmoqda. Shu o’rinda e’tirof etish joizki “Xalq ta’limi” jurnali 2006-yil 1-sonida e’lon qilingan professor R.Jo’rayevning “Zamonaviy dars. U qanday bo’lmog’i lozim” nomli maqolasida ham olib borilgan ilmiy taqiqotlar natijasiga ko’ra, bugungi darslarning yutuq va kamchilliklari batafsil fikr yuritilgan bo’lib darslarni yangicha tashkillashtirish unga yangi tus va shakl berish bilan bog’liq ilmiy izlanishlar olib borilayotganligi hamda maskur masala shu kunning eng dolzarb muamolaridan biri ekanligi alohida ta’kidlangan. Ko’p pedagogik adabiyotlarda ta’lim samaradorligiga erishishning yuzlab usullari haqida ilmiy tavsiyalar keltirilgan. Ammo ularning kamchiligi shundaki, bu usullarni qo’llash asosan o’qituvchi zimmasiga yuklatilagan. Nostandart darslar va ta’limning interfaol usullarida markaziy o’rinda o’quvchi shaxsi qo’yilgan, bunda o’qituvchi tashkilotchi va mazmunni to’ldiruvchi vazifasini bajaradi, tadqiq qiladi biz nostandart darslar va ta’limning interfaol usullarning ba’zilariga to’xtalib o’tamiz. Ularni to’ldirish, yangilarni o’ylab topish, samaradorligini oshirish albatta barchamizdan izlanishni talab etadi. Ayrim pedagogik texnologiyalarni o’quv mashg’ulotlariga qo’llash jarayonida o’zgartirishga, to’ldirishga, takomillashtirishga to’g’ri keladi. Bunda o’qituvchining pedagogik mahorati muhim ahamiyat kasb etadi. DIDAKTIK TALABLAR HAQIDA Endi darsga qo’yilgan didaktik talablarga to’xtalib o’tamiz. Ular quyidagilardan iborat. 1. Darsning ta’limiy-tarbiyaviy maqsadini aniq belgilash. Darhaqiqat har bir dars aniq maqsadni ko’zlagan holda puxta rejalashtirilishi lozim. Bu jarayonda o’qituvchi darsning ta’limiy va tarbiyaviy maqsadini belgilaydi. 2. Dars mavzusini qiziqarli, ilmiy faktlar bilan boyitish. 3. Dars mavzusining mohiyatini o’quvchilarning mustaqil fikrlab o’zlashtirishiga erishish. Agar o’quvchi muamoli vaziyatni o’zining hayotiy tajribasiga tayanib yechadigan bo’lsa, u nafaqat o’quvchi tafakkurini kuchaytiradi, balki uning xotirasida mustahkam saqlanib qolishiga ham sabab bo’ladi. Shu jarayonda qatnashadigan psixologik qonuniyatlardan yana biri-tafakkurni emotsional tomonini qamrab oladi. U ham bo’lsa, o’quvchi u muammoli vaziyatni o’zi mustaqil hal qilganda unda qiziqish, ya’ni o’z mehnatining mahsulini ko’rishdan qoniqish tuyg’usi paydo bo’ladi. T.V.Kidyavtsev (Т.В.Кидявцев), I.Ya.Lerner (И.Я.Лернер), A.M.Matyushkin (А.М.Матюшкин), M.I.Mahmutov singari olimlar muammoli vaziyatni psixologik o’rganish asosida hamda vaziyatdan chiqishga yo’naltirilgan qaror qabul qilish jarayoniga tayanib, ta’limning muammoli “tadqiqot” usulini taklif qilishdi. Mazkur ta’lim metodi o’quvchini “ilk kashfiyotchi”, “tadqiqotchi” qiyofasiga keltiradi va muammoni o’zi hal qilishga undaydi. Bu yerda o’qituvchining roli muammoli vaziyatni rejali maqsadga yo’naltirilgan holda tashkil qilishda yotadi. Shuningdek, u o’quvchilar oldiga masalani qo’yadi va zarur hollarda yordam ko’rsatish bilan ham shug’ullanadi. Bu usul bilimlarni egallash va tafakkurni rivojlantirish uchun yangi qulay usul hisoblanadi. Chunki bu vaziyatda o’quvchi qandaydir darajada qandaydir yangilikni o’zi kashf qiladi. Natijada o’quvchi o’quv jarayonida ijodiy va qiziqish bilan yondashadi. O’tkazilgan tadqiqotlar va pedagogik tajriba-bu ta’lim usulining samarali ekanligini isbotladi. Yana shuni isbotladiki, har qanday o’quvchining tafakkurida minimal darajada bo’lsada, ijodkorlik elementlari mavjud ekan. Psixologiya fanida turli-tuman usullarini shunday yaxlit tizimi ishlab chiqilganki, bu tizim yordamida pedagoglar o’quvchilarning o’quv faoliyatini muammoli vaziyatlarini mustaqil yechishga oqibatda, ularda ijodiy tafakkurni rivojlantirishga erishdilar. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, muammoli ta’lim standart “Ma’lumot uzatish” ta’limi bilan ziddiyatga bormaydi. Aksincha, u qonuniy holda an’anaviy (standart) usulda uzatiladigan materialni o’quvchi aqliy qobiyatini faollashtiruvchi zaruriy vositaga aylantiradi. Shunday bo’lsada, biz quydagi muammoli ta’limni standart ta’lim usuli bilan qiyoslab ko’ramiz. Standart ta’lim uslubida, birinchi navbatda, o’qituvchi “tayyor” bilimlarni uzatadi, o’quvchi esa ularni passiv holda o’zlashtiradi. Shundan so’ng o’zlashtirgan bilim xotirada mustahkamlanadi va nazariy holda amaliy o’quv topshiriqlarini yechish jarayonida qo’llaniladi. Shuning uchun ham bu usul bilimlarini o’zlashtirish va hayotda qo’llash uslubi deb ataladi. Muammoli ta’lim esa an’anaviy (standart) ta’lim usulida shu bilan farq qiladiki, u o’quvchidan umuman ma’lum masalalarni yechishni talab qilmaydi, bu asosiy talab emas. Farq shundaki, bu usul o’quvchilarga masalalarni yechish jarayoni ularning o’quv faoliyatida qanday o’rin tutishini tushuntirib beradi. Muammoli ta’limda ma’lum bir muammo pedagogik rahbarligida o’quvchi tamonidan mustaqil o’zlashtiriladi. 4. O’quv materialini o’quvchilar tomonidan sodda tarzda qabul qilishga, hayot bilan chambarchas bog’lashiga erishish. 5. Mavzu mazmunida mos ta’lim metodlarini tanlash bu metodlar asosan, qisman izlanish hamda izlanish darajasida bo’lishi zarur. Ta’lim jarayoning doimiy ravishda qat’iy belgilangan va uzoq yillar davomida amal qilib, kelinayotgan vaqt davomida tashkil etilishi, mutaxassislik fani bo’yicha mavzularga har o’quv yilida takror murojaat qilinishi, o’quvchilar ta’limiy faoligi hamisha ham yuqori darajada bo’lavermasligi kabi holatlar hatto o’qituvchining o’zida ham darsda tayyorlashga nisbatan befarqlikni yuzaga keltiradi. Iqtisodiy o’quvchilarni matematik fikrlashlarni taraqqiy ettirishda mustaqil fikrlashga o’rgatishda ularga turli misol, masalalarni turli usullar bilan yechishni o’rgatish yaxshi natijalar beradi. Ayniqsa, maktab dasturiga kiritilgan mavzular yoki o’quvchilarga tanish bo’lmagan yangi mavzular ularda yana ham katta qiziqish uyg’otadi. Bu esa o’quvchini o’z-o’zining mavzuga katta qiziqish bilan kirishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 6. Mavzu mazmuniga mos ta’lim vositalarni tanlash va ulardan ko’proq o’quvchilarning foydalanishiga erishishi. 7. O’quvchilarning bilim manbalari bilan mustaqil ishlashga o’rgatib borish. Bugungi kunda Respublikamizda “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida amalga oshirilgan ishlarni har tomonlama tahlil qilish va uni yanada takomillashtirish chora-tadbirlarni ishlab chiqish, ya’ni O’zbekistonda ta’limning zamon talablari darajasida yuqori bosqichga olib chiqishdir. Islohotlarning bosh maqsadi komil inson va malakaviy mutaxassis kadrlar tayyorlashdan iboratdir. Ma’lumki o’quvchi har tomonlama mukamal shaxs sifatida shakllanishi hamda ma’lum bir yo’nalishda yuqori darajadagi kasbiy bilim malakaga ega bo’lishi ta’lim jarayoni bilan chambarchas bog’liq. Ta’lim mazmuni o’z navbatida, o’quv reja, o’quv dastur, o’quv predmedlarini o’z ichiga olib ta’limning asosiy tashkiliy shakli dars orqali amalgam oshiriladi. Dars juda tarixiy davr mobaynida bugungi kungacha davom etib kelayotgan ta’lim jarayoni bo’lib, yildan yilga uning mazmuni va metodlari rivojlanib, sayqallanib kelmoqda. U shunday pedagogik jarayonki, jamiyat taraqqiyoti bilan hammohang ravishda mazmunan boyib takomillashib, har bir darsda o’quvchi nimanidir o’rganadi, qandaydir yangi bilimlarni o’zlashtiradi, hamda uning zaminida xohish-istak, qiziqish, ma’lum maqsad sari intilish paydo bo’ladi. Shuningdek, dars o’quvchini kelajak hayotga tayyorlaydi, ya’ni o’quvchi darsning ishtirokchisi sifatida tarbiyalanadi, ma’naviy rivojlanadi. Zero dars ma’lumdan noma’lumga bilishdan yana bilishga intilish sari doimiy ravishda davomli ta’lim jarayonidir. Darsning yana bir jihati- u ta’limning boshqa shakllari bo’lgan fan olimpiadalari, tanlovlar, sayohatlar, to’garaklar, turli tematik kechalar va boshqa tadbirlar uchun asos sifatida xizmat qiladi. 8. O’quvchilarning dars mazmuniga mos ravishda milliy istiqlol mafkurasi, o’z tarixi, milliy urf-odatlari hamda boy madaniyatimiz bilan faxrlanishga o’rgatish. 9. Dars mavzusini boshqa o’quv fanlari bilan bog’liqligini ta’minlash. 10. O’quvchilarni yaxlit ilmiy dunyo qarashni shakllantirish. 11. O’quvchilarda dars mavzusini mos ravishda iqtisodiy, huquqiy, ekologik madaniyatini tarkib taptirish. 12. Darsda davlat ta’lim satandartlariga o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalariga qo’yilgan talablarni to’liq bajarishga erishish. Zamonaviy darsni tashkil etish bilan bog’liq bu talablar mazmunidan shunday xulosa qilish mumkinki, maktab amaliyotda mustahkam o’rnashib qolgan standart darslarda ushbu talablarni bajarish imkoniyati yo’q. DARS JARAYONIDA MATEMATIKANI O’RGANISH BOSQICHLARI Dars jarayonida o’qituvchi darsning ta’limiy va tarbiyaviy maqsadini belgilaydi. Dars jarayonida matematikani o’rganish bosqichlari, uning metodik izchilligi va amaliy ishni qanday boshlash hamda qanday tugatish haqidagi ko’rgazmali materiallaridan foydalanilmog’i lozim. Bulardan tashqari 1.Har bir dars aniq g’oyaviy mafkuraviy tizimga ega bo’lishi, o’qituvchi undan tarbiyaviy, maqsadda foydalanmog’i lozim. 2. Har bir dars ijtimoiy imkoniyatlatini hisobga olgan holda amaliyot bilan bog’lanishi, ko’rgazmali vositalar bilan jihozlanishi kerak. 3. Mashg’ulotlar o’ziga mos zamonaviy uslub, vosita va texnologiyalardan samarali foydalanilgan holda tashkil etilishi kerak. 4. Dars uchun ajratilgan soatlardan samaraviy foydalanish nazarda tutilishi lozim. 5. Dars jarayonida o’qituvchi va o’quvchi o’zaro faol munosabatda bo’lishi, mashg’ulotlarda esa o’quvchilarning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish. 6. Mashg’ulotlar davomida xalqimizning boy ma’naviy merosidan, ma’naviy qadriyatlaridan unumli foydalangan holda yurtimizdagi bo’layotgan ijobiy o’zgarishlardan o’quvchilarni boxabar qilish maqsadga muvofiqdir. Xususan dars davomida keltiriladigan matematik tushunchaga qaysi olim asos solganligi va aynan o’sha olimning matematika fani rivojiga qo’shgan hissasi haqida qisqa, lo’nda ma’lumot berish o’quvchilarning matematika faniga bo’lgan qiziqishlarni orttiradi. Bunday ma’lumotlarni o’qituvchi darsga kirishdan oldin turli adaboyotlardan va internet manbalaridan shakllantirishi mumkin bo’ladi. PEDAGOGIK METODLARDAN FOYDALANISH HAQIDA O’quvchilarning matematika fanidan mustaqil ravishda misol va masalalarni yecha olishi, turli didaktik o’yinlar bilan shug’ullanishi, tarqatma materiallar bilan mohirona ishlab bilishi, suhbatlar uyushtirishi, teatrlashtirilgan ko’rinishlarni tashkil etishi kabi turli usullardan foydalanib, faoliyat ko’rsatishi ularning amaliy san’at mashg’ulotlari mazmunini sifatli o’zlashtirishga keng yo’l ochib beradi va eng muhimi, amaliy san’at fanlari o’quv mashg’ulotlarini qiziqarli tashkil etishga yordam beradi. Har qanday yuqori saviyada o’tkazilgan dars garchand u aniq dalillarga tayangan bo’lsa ham, agar uzoq vaqt davom etsa, o’quvchining eshitish qobiliyati susayadi va charchaydi. Bu holat o’quvchining loqayd eshituvchiga aylantirib qo’yishi mumkin. Shu sababli qisqa savol-javob, fikr almashuvlar olib borishga to’g’ri keladi. Dars davomida mavzuni asta-sekin o’quvchining kundalik faoliyatiga doir misollar bilan bog’lab borish orqali tegishli yechimlarini topishga keng yo’l ochadi, o’quvchilarda befarqli o’rniga ichki intilish yuzaga keladi. Eng muhimi, o’quvchini mustaqil o’z shaxsiy fikrini asoslashga va fikr almashuvi orqali o’z bilim hamda malakasini oshirishga olib keldi. Demak, biror bir narsa, hodisa, jarayonni o’rganish yoki amalga oshirish uchun qo’llash lozim bo’lgan usullar majmuasini amaliy qo’llashda alohida usullar orqali amalgam oshirish tartibi qo’llaniladi. O’quvchida mustaqil tafakkur uslubini shakllantirish uning aqliy taraqqiyotining belgilab beradi. Demak, o’z-o’zidan kelib chiqadiki, o’quvchida mustaqil tafakkur uslubini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’lgan yangi pedagogik texnologiyaning aqliy taraqqiyotiga ham o’z hissasini qo’shar ekan. Umuman aytganda, shaxs taraqqiyotining asosiy yo’nalishlaridan biri uning aqliy taraqqiyotidir. O’quvchi aqliy taraqqiyotning natijasi o’laroq, shaxs ham taraqqiy qila boradi. Samarali ta’lim o’quvchilar xotirasida qanchalik ko’p ilmiy bilimlarning saqlanib qolishi bilan emas, balki shu muhim bilimlar asosida o’quvchi qay darajada mustaqil fikrlay olishiga qarb belgillaniladi. Ta’limga nisbatan qo’yilgan bu talab ta’limga yangi ta’lim usullarni joriy qilish zaruriyatini keltirib chiqardi. Shunday qilib, pedagogik tajribada yangidan-yangi izlanishlar dunyoga keldi va bu izlanishlar samarasi o’laroq, yangi pedagogik texnologiyalarning turlaridan biri-muammoli dars berish uslubi ishlab chiqildi. Muammoli dars berish uslubi o’quvchilarning xotirasiga emas, birinchi navbatda, tafakkur jarayoniga ta’sir qilishi ko’zda tutilgan. Ta’lim jarayonini, xususan matematika darslarini ijodiy yondashuv asosida tashkil etishda nostandart dars metodlarini o’rni va roli beqiyosdir. Zero ular o’z mohiyatiga ko’ra, o’quvchilarni faollikka undaydi, ta’lim jarayonida qizg’in bahs munozaralarni yuzaga keltirish imkoniyatlariga ega [1-30]. Ijtimoiy va tabiiy jarayonlar muayyan qonuniyatga ega bo’lganligi, har bir ijtimoiy voqelik tabiiy hodisalar ma’lum tartib asosida kechganidek, nostandart darslarda foydalanishda ham bir qator qoidalarga amal qilish ularning samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi. Quyidagi nostandart ta’limni tashkil etish yoki ixtiyoriy shakldagi ta’lim jarayonida nostandart darslardan foydalanishning asosiy shartlari tariqasida quyidagilarni e’tirof etish mumkin. Bulardan 1) maqsadni aniq belgilab olish. O’quvchilar bilan ularni qiziqtirgan mavzuda “kichik suhbat” tashkil etilganidan so’ng darsning umumiy holati qisqacha shartlanadi. Ya’ni o’quvchilar dars loyihasi bilan tanishtiriladi va ko’zda tutiluvchi maqsad ifoda etiladi. Maqsadning barcha uchun tushunarli bo’lishi muhimdir. Asosiy maqsad darsning har bir bosqichida o’z ifodasiga ega bo’lishi lozim. 2) mavzudan chetga chiqmaslik. Darsning har bir bosqichida vazifalarning bajarishiga e’tibor qaratish muhim sanaladi. Ta’lim jarayonida o’qituvchi mavzudan chetga chiqib ketishiga yo’l qo’ymasligi kerak. O’quvchilar berilgan topshiriqlar ustida ishlashlari, javoblarni ifodalashda ham aniq javob berishga o’rgatib borilishi kerak. Shundagina ham maqsadga erishiladi, ham darsdan samaradorligi ortadi. Shuningdek, hatto javob berishga ham muayyan vaqtga qilinishi o’quvchilarda vaqtni “his qilish” u bilan “hisoblashish” ko’nikmalarini tarbiyalash. 3) darsda o’quvchilarning alohida faollik ko’rsatishlariga imkon berish. Turli bosqichlarida zaruriyat tug’ilganda o’quvchilarning faoliyatlarini yo’naltirib borish, maslahatlar berish, yo’l-yo’riq ko’rsatish samarali pedagogik chora, hisoblansa biroq bu holatlar obektivda faqat o’qituvchi bo’lib qolishiga olib kelmasligi kerak bunda asosiy e’tibor kimning nima bilan bandligini nazorat qilishga qaratilishi mumkin. Darsdan yoki topshiriqni bajarishdan “chekingan” o’quvchilarni ularga tanbeh bermagan holda “Qani Sardor nimalarni uddalay oldi ekan?” yoki “Meni nazarimda, Ra’no topshiriqni birinchi bo’lib bajargan ko’rinsdi” mazmunidagi murojatlar bilan ularning diqqatlarini asosi vazifaga tortish muhim. 4) darsni samarali yakunlash. O’quvchilar darsni ko’tarinki ruh va darsda o’zlashtirgan bilimlarni amaliyotga qo’llay olishlariga qat’iy ishonch bilan yakunlashlari kerak. Dars yakunida o’qituvchi o’quvchilarning faol ishtiroklari qayd etishga e’tiborni qaratishi “o’ylaymanki bugungi o’rgangan bilimlaringiz hayotingizda qo’l keladi!” mazmunida tilak bildirishi ularda ko’tarinki kayfiyatni yuzaga keltiradi. O’quvchilarga bilim berishni maqsad qilib qo’ygan standart darslarni mazmunan hamda shaklan o’zlashtirish zarurati paydo bo’ldi. Bu zarurat nostandart darslarni o’tishga olib keladi. Nostandart darslarning asosiy maqsadi o’quvchilarni asosiy maqsadi o’quvchilarni mustaqil bilim olish mexanizmiga asoslanganligidadir. Nostandart darsda tanlangan dars mavzusi bo’yicha o’quvchi o’z nuqtai nazarida bayon etadi, garchi xato bo’lsa ham o’quvchining fikri oxirigacha tinglanadi. Maktabda matematika fanidan darslarni tashkil qilishda interfaol metodlardan mavzuga mosini tanlay bilishi muhim hisoblanadi. O’qituvchi interfaol metodlardan avvalo oddiydan murakkabga o’tish nazariyasiga amal qilgan holda foydalanishi talab qilinadi. Ushbu nazariyaga asosan matematika darslarida qo’llaniladigan oddiy metodlarga quyidagilarni kiritish mumkin: kichik guruhlarda ishlash, juftliklarda ishlash, jamoa bilan ishlash, Aqliy hujum, klaster usullari. Murakkab metodlar qatoriga BBB, matnni tahlil qilish, zigzag, Ven diagrammasi, rezyume kabilarni kiritish mumkin. 5. O‘QUVCHILARDA IJODIY FAOLIYATNI RIVOJLANTIRISH Boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar badiiy ijod qilishni juda yaxshi ko‘radilar. Bu bolaga o‘z shaxsiyatini eng to‘liq erkin shaklda ochib berishga imkon beradi. Barcha badiiy faoliyat faol tasavvurga, ijodiy fikrlashga asoslanadi. Ushbu funktsiyalar bolaga dunyoning yangi, g‘ayrioddiy ko‘rinishini beradi. Ular tafakkurni, xotirani rivojlantirishga hissa qo‘shadi, uning individual hayotiy tajribasini boyitadi, bu esa tasavvur va ijodiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Kichik maktab yoshi – bu bolaning hayotidagi muhim o‘zgarishlar davri, bu maktabga qabul qilish paytiga qarab belgilanadi, bu taxminan 6-7 yoshdan 9-10 yoshgacha bo‘lgan davr. Ushbu davrda bolaning jismoniy va psixofiziologik rivojlanishi sodir bo‘lib, tizimli ravishda o‘rganish imkoniyatini beradi. Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish samaradorligi, asosan, vazifa tuzilgan materialga bog‘liq. Boshlang‘ich sinf darsliklarini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, ulardagi ijodiy vazifalar asosan “shartli ijodiy” bilan bog‘liq bo‘lib, uning mahsuli insholar, bayonotlar, rasmlar, hunarmandchilik va hk. Ba’zi vazifalar talabalarning intuitivligini rivojlantirishga qaratilgan; bir nechta javob variantlarini topish, qarama-qarshiliklarni bartaraf etishni talab qiladigan ijodiy topshiriqlar maktablarda qo‘llaniladigan dasturlarning hech biri tomonidan taqdim etilmaydi. Taklif etilayotgan vazifalar kichik o‘quvchilarning ijodiy faoliyatida intuitiv protseduralarga asoslangan usullardan foydalanishni o‘z ichiga oladi (masalan, variantlarni sanash usuli, morfologik tahlil, o‘xshashlik va boshqalar). Modellashtirish, resursga yondoshish, xayol qilishning ba’zi usullari faol qo‘llaniladi. Ammo dasturlarda ushbu usullardan foydalangan holda o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini maqsadli rivojlantirish ko‘zda tutilmagan. Ayni paytda, maktab o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini samarali rivojlantirish uchunevristik usullardan foydalanish ijodkorlikning algoritmik usullaridan foydalanish bilan birlashtirilishi kerak. Adabiyotni tahlil qilish asosida (G.S. Altshuller, V.A.Buxvalov, A.A.Gin, M.A.Danilov, A.M. Matyushkin va boshqalar) ijodiy vazifalarga qo‘yiladigan quyidagi talablarni ajratish mumkin: – Ochiqlik (muammoli vaziyat yoki ziddiyatning mazmuni); – Shartning tanlangan ijod usullariga muvofiqligi; – Turli xil echimlarni topish imkoniyati; – Hozirgi rivojlanish darajasini hisobga olgan holda; – Talabalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish. Ijodiy vazifalar tizimi uchun tarkibni tanlashda ikkita omil hisobga olindi: 1. Kichik maktab o‘quvchilarining ijodiy faoliyati asosan jamiyat tomonidan hal qilingan muammolar bo‘yicha amalga oshiriladi, 2. Boshlang‘ich maktab predmetlari mazmunining ijodiy imkoniyatlari. Zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bolalarning ijodiy faoliyatini rivojlantirishning eng muhim pedagogik shartlari quyidagilardir: – Faoliyatning mohiyatini o‘zgartirish; – Bolalarning ta’lim faoliyatida xayrixohlik muhiti; – Jamoaning shakllanishi. Badiiy va ijodiy faoliyatni tashkil qilishda o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir strategiyasini tanlash muhimligini esga olish lozim. Amalda, tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, o‘zaro ta’sir strategiyasini tanlashda odatda ikkita usul qo‘llaniladi: - tashqi tomondan rivojlanish, shaxsning ichki dunyosiga aralashish sifatida, unga ishlab chiqilgan usullar, faoliyat normalari va xatti-harakatlarini yuklash; - faollik, mustaqillik, mas’uliyatni rag‘batlantirish, shaxsga hurmat ko‘rsatish, unga xos bo‘lgan imkoniyatlarni ochib berish, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish kabi ichki tomondan rivojlanish. Ijodkor kishiga xos bo‘lgan bu xususiyatlar faqat demokratik muloqot uslubi tufayli shakllanadi. Bunday holda, o‘qituvchi insonning individual xususiyatlarini, uning tajribasini, ehtiyojlari va imkoniyatlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oladi, shuningdek, u baholashda ob’ektiv, bolalar bilan aloqada ko‘p qirrali va tashabbuskor bo‘lishi kerak. Eng samarali – bu ijodiy faoliyatga qo‘shma ehtirosga asoslangan muloqot. Ushbu uslubning asosini o‘qituvchining yuqori professionalligi tashkil etadi. Zero, ijodiy izlanishga bo‘lgan ishtiyoq nafaqat kommunikativ faoliyat natijasidir, balki umuman ko‘proq darajada pedagogik faoliyatga bo‘lgan munosabat natijasidir. Ko‘pgina o‘qituvchilarning fikriga ko‘ra, maktab o‘quvchilarining badiiy va ijodiy faoliyatini tashkil qilishning eng muhim sharti – bu nafaqat qiziqishni, nostandart echimlarga bo‘lgan didni, ahamiyatsiz fikrlash qobiliyatini rivojlantirish bilan emas, balki yangi va g‘ayrioddiy narsalarni idrok etishga tayyorlikni rivojlantirish, ulardan foydalanish va amalga oshirish istagi bilan yaratilgan ijodiy muhitni yaratishdir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini rivojlantirish uchun turli shart-sharoitlarlarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun ta’lim talablarini aniqlash va shu talablar asosida uning ustuvor qo‘nalishlarini izlanuvchi ta’lim, muammoli vaziyatlar yaratish va ta’limga texnologik yondashuv asosida tashkil etilishi o‘quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishning samaradorligiga zamin tayyorlaydi. Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilar bilim olishining poydevori hisoblanar ekan, mazkur sinfdan boshlab, o‘quvchilarda ijodiy faoliyatni rivojlantirishni taqozo etadi. Shunday ekan o‘quvchilarda ijodkorlik, ijodiy faoliyatni rivojlantirish lozimligi kun tartibidagi muammo bo‘lib qoldi. Zero, 1-4 sinf o‘quvchilarida ijodiy faoliyatni rivojlantirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olish, ta’limni samarali tashkil etishda darslarni noan’anaviy tarzda o‘tkazish, darslarda innovatsion metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarida ijodiy faoliyatni rivojlantirish ularni har tomonlama yetuk bo‘lishiga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Alieva E.G. Ijodiy qobiliyat va uning rivojlanish shartlari // Ta’lim faoliyatini psixologik tahlil qilish M.: IPRAN. 1991. 2. Ponomarev Ya.A. Ijodiy fikrlash psixologiyasi.- M., 1960 3. Vygotskiy L.S. Ta’lim psixologiyasi // Psixologiya: klassik asarlar. № 3. - M., 1996. 4. Azarova L.N. Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining ijodiy individualligini qanday rivojlantirish kerak // Boshlang‘ich maktab, 1998 yil, 4-son 80-81 betlar.