Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars - ta’lim tizimini tashkil etishning asosiy shakli sifatida Reja: 1.Ta’lim jarayonini integratsiyalashning nazariy asoslari 1. Boshlang‘ich ta’limda integratsiyalashgan dars. Ta’lim jarayonini integratsiyalashning nazariy asoslari Pedagogikaning maqsadi bir xil maqsad vazifalarga ega bo‘lgan turli fanlarning element va qismlarini bir butunga birlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u integratsiyani amalga oshirishda o‘qituvchilarga yordam berishdir. Olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida, keyinchalik esa bitiruvchilarida u yoki bu fanlarni o‘rganib, shu bilim, ko‘nikmalarni: boshqa fanlarni o‘rganishda qo‘lIashga qiynalib, ularga mustaqil fikrlash, olingan bilimlarga o‘shxash yoki yangi vaziyatlarga ko‘chira bilish ko‘nikmalari yetishmayapti. Bularning hammasi boshlang‘ich sinflardagi turli fanlar bo‘yicha mashg‘ulotlarning o‘zaro kelishmovchiligi tufayli sodir bo‘lmoqda. Bu holatda integratsiya bir predmet bo‘yicha bilimlarni ikkinchisiga ko‘chirish va faoliyatning almashinishi emas, balki zamonaviy fanlar integratsiyasi yo‘nalishlarini aks ettiruvchi yangi didaktik ekvivalent (mos bo‘lgan, o‘xshash, keng keladigan narsa)larni yaratish jarayonidir. Psixolog E.N. Kabanova-Millerning aytishicha, «O‘qituvchiga hali uchramagan vazifa asosida bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarni mustaqil ko‘chirilishi aqliy rivojlanishning muhim ko‘rsatkichidir». U o‘zining «Boshlang‘ich sinflarda ta’limni integratsiyalash tajribasi» ishida maktab ta’limini integratsiyalashning muhimligiga e'tiborini qaratsa, L.P. Elenko integratsiya darsni samarali qilish vositasi, predmetlar aloqalarini yangi pog‘onalarga ko‘tarish shakli, deb hisoblaydi. Integratsiya - o‘qituvchilarning turli fanlar bo‘yicha kuzatishlari va xulosalarini tasdiqlab yoki chuqurlashtirib beruvchi yangi dalillarni topib berish manbayidir. Ular faoliyatning turli shakllari almashib turishi orqali o‘quvchilar charchashi va asabiylashishining oldini oladi. Boshlang‘ich maktab ta’lim-tarbiyasini integratsiyalash muammosi nazariya uchun ham, amaliyot uchun ham muhim va dolzarbdir. Keyingi paytda boshlang‘ich ta’limni integratsiyalash masalasiga bir qancha yondashishlar bo‘ldi: darsni ikki fan o‘qituvchisi olib borishi yoki ikki fanni bir darsga birlashtirib, uni bir o‘qituvchi tomonidan o‘tilishidan to integratsiyalangan kurslar tashkil etish, boshlang‘ich ta’lim mazmunini tubdan o‘zgartirishgacha. Bunga maktab ham, didaktika va metodika ham tayyor emas. Hozirgi kunda asosini tabiatshunoslik bo‘yicha bilimlar tashkil etuvchi integratsiyalangan kurs yaratish muammosi dolzarb bo‘lib turibdi. Bular boshqa turdagi bilimlarni jipslashtiruvchi asosiy vazifani o‘z zimmasiga oladi. Bunday yondashish anchadan beri ma'lum va chet el maktablari tajribasida hal etilgan. Bundaso‘z faqat sinflarda emas, balki umumiy ta’limning o‘rta va tugallovchi bo‘g‘inlarida ham bir qator fanlarning mazmunini integratsiyalash ustida bormoqda. Bu integratsiyalangan fanga tabiat va jamiyatning birligini tushunish uchun zarur bo‘lgan bir qator ijtimoiy-iqtisodiy, axloqiy-estetik g‘oya va tushunchalarni kiritish ko‘zda tutilgan. Keyingi paytda maktab ta’limini integratsiyalash to‘g‘risida ko‘p so‘z yllritilmoqda. Olimlar va amaliyotchi o‘qituvchilar bolalarda qanday qilib dllnyo to‘g‘risida yaxlit tushuncha hosil qilish va turli fanlar bo‘yicha bilimlarni yaginlashtirish uchun bir butun dasturni tuzish to‘g‘risida bosh qotirishyapti. Bir-biriga yaqin bo‘lgan fanlarni birlashtiruvchi kurslar tashkil etish harakatlari bo‘lmoqda: Masalan, matematika va konstruksiyalash, tasviriy san'at va badiiy mehnat. Bu kurslarning samaradorligini xorijlik pedagoglarning ko‘p yillik ishlari natijalari bo‘yicha baholash mum kin. Zero, integratsiyalangan kurslar chet el maktablari uchun odatiy holga aylangan. Chet el tajribasi bilan tanishish shuni ko‘rsatdiki, tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarni rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi integratsiyalangan fanlar ko‘pgina mamlakatlarning o‘quv dasturlariga kiritilgan. Bu ekologik yo‘nalishga ega bo‘lgan integratsiyalangan fanlar jahon hamjamiyatida o‘guvchilarda atrof-muhitga javobgarlikni shakllantirishning asosiy vositasi ekanligi to‘g‘risida xabar beradi. Hozirgi kllnda integratsiyaning bir necha usullari qo·lIaniladi. Birinchisi, bir nechta fanlarni bir fanga birlashtirish. Shu masaladagi 1988-yilda chop etilgan xalqaro pedagogik tajriba yakllnlariga bag‘ishlangan tadqiqot - foydali manba ko‘pgina xorijiy mamlakatlar boshlang‘ich maktablarining o‘ziga xos xususiyati integratsiyalangan kurslar bo‘yicha ta’lim bo‘lib qoldi. Kursning maqsadi bolani dunyo bilan suhbatga tortish, inson tabiat, jamiyat, fan, san'at bilan suhbatlashishga fagat odamlar suhbatlashadigan til bilangina emas. hayvonlar, o‘simliklar tili bilan, rassomlar, musiqachilar, olimlar foydalanadigan til bilan tanishtirishdir. Kichik maktab o‘quvchisiga fikr doirasi keng bo‘lgan muloqot san'atining boshlang‘ich savodini egallashda yordam berish muhimdir. Bu savod o‘zida odamlar bilan muloqotdan tortib (tengdoshlar, katta yoshdagilar, kichik yoshdagilar) o‘z-o‘zi bilan muloqotdan to atrof-muhitdagi hodisalar bilan muloqotni qamrab oldi. Kursning maqsadi - o‘zi ishlayotgan olam haqida, narsa va hodisalar orasidagi bog‘liqlik, o‘zaro yordam xususida va eng asosiysi, insonning ichki (ma'naviy) va ijtimoiy dunyosi, olamda hukm suruvchi qonunlar (tabiiy, ilmiy, tarixiy, axloqiy) haqida keng tushuncha berish. Asosiy urg‘u faqat ma'lum bilimlarni egallashga emas, balki tasvirli fikrlashni rivojlantirishga beriladi. Olamning umumiy ko‘rinishi tovushlar, tasvirlar, ranglar orqali tanishtiriladi, bola esa ham dunyoni, ham o‘zini o‘rganuvchi, tekshiruvchi o‘ringa qo‘yadi. Bunda kurs ta’limi kichik maktab o‘quvchilarining parallel ravishda asosiy fanlarni o‘rganishlari hamda O‘rta maktab ta’limida qulay sharoitlar yaratishga xizmat qiladi. Kursning tuzilishi qanday? Kursning integrativligi uning tuzilishiga xos xususiyatlarni belgilab beradi. Yil uchun umumiy bo‘lgan bir mavzu har chorakning asosiy mavzusida o‘z rivojini topadi. Shunday qilib, kurs asosiga qo‘yilgan g‘oyalar (fikrlarning) ning gorizontal harakati am alga oshiriladi. Xuddi shu yo‘l bilan vertikal harakat ham amalga oshiriladi (sinfdan sinfga), bunda har bir mavzu bolaning o‘sishiga qarab murakkablashib boradi. Integrativlik insonning olam bilan o‘zaro aloqalarida aks etuvchi mavzularga kiritilgan: - bola idrokida noma'lum bo‘lgan uzoq olam bilan (kosmos, yulduzlar, yer kurrasi, katta bo‘shliqlar va vaqt qadri), yaqin olam bilan (mikroolam, uy oldidagi hayvonlar va o‘simlik dunyosi, ona-Vatan tabiati va boshqa mamlakatlar tabiati); - insonlar olami bilan (turli mamlakatlar va madaniyatlar, sivilizatsiya markazlari, insonning inson va jamiyat bilan munosabatlari, insonning ichki dunyosi); - madaniy dunyosi bilan (xalq ijodi, rassom va olimlar ijodi, ma'naviy qadriyatlarni saqlovchi odamlarning ishlari). Shu olamlar ichra sayohatning mavjudlik qonuniyatlari, tillarning o‘ziga xos xususiyatlarini ochish - kurs tizimining asosiy mantiqidir. Kurs oddiylikdan murakkablikka, bilishdan ilmga, tartibsizlikdan uyg‘unlikka va ijodga bo‘lgan harakatni taklif qiladi. Bola dunyo yaralishining «g‘ishtchalari» bilan tanishadi, olamning boshlanishiga, insonning yerda paydo bo‘lishiga murQjaat qiladi. So‘zlar, sonlar siri, yashil barg, qadimiy afsonalar jumboqlarini ochish yuzasida.n fikrlaydi. O‘quvchi makon va zamon bo‘ylab sayohatga otlanadi. Shunday qilib, bola har kuni ochishi kerak bo‘lgan olamning go‘zaUigi va turli-tumanligini his qiladi. Murakkab dunyoqarashlar, iimiy, badiiy g‘oyalar bola tushunishi uchun qulay, tasvirli mavzularda o‘z aksini topgan, ular yil mundarijasini tuzishga imkon beradi. Bir tartibga solingan tizim shu kursning o‘ziga xos xususiyatidir. Bunday o‘yinlarga yondashish 6-10 yoshdan boshlanadi. Bu o‘yinlar murakkab bilim orttirishga, badiiy, axloqiy masaialarni hal qilishga yordam beradi. Yil va chorak mundarijasiga turli ertak qahramonlari ( “Zumrad va Qimmat”, “To‘g‘ri va egri”, “Bo‘ri bilan tulki”, “Tulki bilan turna”, “Kichik shahzoda” va boshqalar)ning kiritilishi ham shu maqsadga xizmat qiladi. UIar mavzudan mavzuga yetaklab, yangi narsalarni biIib olishga yordam beradi. Kursda shaxsga moslangan yo‘nalishga ega faqatgina sinf yoki guruhga emas, har bir bolaga ahamiyat beriladigan qilib ishni tashkil etish nazarda tutiladi. Bunda uning shaxsiy fazilatlari, qobiliyatlari alohida ko‘rsatiladi, qiziqishlari hisobga olinadi. Shu maqsadda «O‘z yulduzingni yoq», «Guldastada sening guling», «Sen sevgan kitob» kabi o‘yinlardan foydalanish mumkin. O‘yin davomida diqqat-e'tibor birgina bolaga qaratiladi (masalan, tug‘ilgan kun munosabati bilan osmonda yangi yoritilgan yulduz uning nomi bilan ataladi yoki katta guldasta bayram egasiga yoqadigan gul bilan boyiydi). Sevimli kitob esa sinf kutubxonasini to‘ldirish bilan birga egasining imzosiga ega bo‘ladi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlariga moslashish ularning badiiy faolligini rivojlantirishni taqozo qiladi. Bilim olish, badiiy-hayotiy masalalarni hal qilish o‘ziga xoslikni, uddaburonlikni, epchillikni rag‘batlantirishni nazarda tutyapti. Shu munosabat bilan bolalarning she'r va hikoyalar yozish, yangi raqs o‘ylab topish, shirin taom pishirish, biron asbob yoki o‘simliklardan shakllar yaratish kabi mustaqil ijodiyotning turli yo‘llari bilan rag‘batlantirib borish taqozo etiladi. Emotsional tomonlarni rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi. Mashg‘ulotlar bolalarda ko‘rish va eshitish qobiliyatlarini, materiallar sifatini (fakturasini) ushlab ko‘rib, ajrata bilish qobiliyatini, sezish tuyg\liarini (hid va ta'mni ajrata olish qobiliyatlarini) rivojlantirishga yordam beradi. «Ovchilam, «Hayvonlan), «Izquvarlan) o‘yinini o‘ynash bolalarga faqat umumiy bilimlarga ega bo‘lish, masalalarni mantiqan hal eta bilishnigina emas. insonga berilgan barcha his tuyg‘ular ham muhim ekanligini ko‘rsatib beradi. Ularni rivojlantirish o‘ta nozik tuyg‘ularning shakllanish yo‘lidir. Bunga yorqin tasvirlarga. san'at asarlari, tabiat bilan zavqlanishga murojaat qilish orqali erishish mumkin. Bolalarda salbiy, xunuk, yomon narsalarga ham emotsional munosabatni rivojlantirish lozim. Bunga ertaklar o·qish. turli sahna ko‘rinishlari qo‘yish yordam beradi. Bolaning his-tuyg‘ulari uning jismoniy rivojlanishi bilan bog‘liq harakat qilishga, o‘z holatini bad an harakatiari, imo-ishoralar, raqs orqali ko‘rsatib berishga imkon beruvchi mashqlarni kiritish lozim. Kursni tashkil qilish va ish shakllari haftasiga ikki soatga mo‘ljallangan. Hafta oxirida ikki soatlik dars o‘qish maqsadga muvofiq. Bunda bolalar, bir tomondan, asosiy darslardan ancha dam olishadi, ikkinchi tomondan, keyingi hafta darslariga tayyorlanishadi. Bunday ikki soatlik darsni «Ijod soati», «Xayol (orzu) darsi» deb nom lash mumkin. Dars o‘tishdagi asosiy shart - sinfda zarur, mos muhitni yaratish: polga gilam solish, partalar o‘rniga qulay bo‘lgan stol va stullar bilan o‘rnini almashtirish. Mashg‘ulot jarayonida bolalar o‘z yashash muhitlarini yaratishadi. Yil va chorak mavzusida “Devordagi suratlan”, “Hayvonot va o‘simliklar dunyosi” paydo bo‘ladi. Bularni o‘quvchilarning o‘zlari o‘ylab topishadi. Buning uchun turli badiiy va texnik vositalar, ma'lumot beruvchi nashrlar, ensiklopediyalar. xaritalardan foydalanish mumkin. Ko‘pincha vaqtni sinfdan va maktabdan tashqarida o‘tkazish ko‘zda tutiladi. Muzey va kutubxonalarda, xiyobon yoki ko‘chalarda o‘tiladigan darslar odatiy bo‘lib qoladi. 2.Boshlang‘ich ta’limda integratsiyalashgan dars. Hozirgi kunda boshlang‘ich maktab ta’limini integratsiya qilish haqida ko‘p gapirilyapti. Bu tushunarli - kichik maktab o‘quvchisi atrofidagi olamni bir butunligicha qabul qiladi. Uning uchun tabiatshunoslik, rus tiJi, musiqa va boshqa o‘quv fanlari nomi emas, balki atrofdagi olam obyektlarining tovushlar, ranglar, hajmlarning turli-tumanligi qiziqarIidir. Bolalarni tabiat va kundalik hayotdagi barcha narsalarning bog‘liqJigini ko‘rishga o‘rgatish kerakIigini o‘qituvchi sezadi, biladi. Shunday ekan ta’lim integratsiyasi hozirgi zamon talabiga javob bo‘ladimi? Bu masala qanday yechilishi kerak, uning mohiyati nimada? Ta’limni integratsiyalash fikri xalq ta’limida tabaqalashtirish va individuallashtirish bilan birga muhokama qilina boshlandi. Agar kichik maktab ta’limini tabaqalashtirish asosida kitob, darslik va boshqa adabiyotlar bilan mustaqil ishlashga tayyorgarlik dara,iasi hamda kichik maktab yoshida qiziqishlarni faol shakllantirishni taqozo etsa, integratsiyaning asosi qilib turli fanlarni o‘rganish obyektlari bo‘lgan ba'zi umumiy tushunchalarni chuqurlashtirish, aniqlashtirish va kengaytirish mumkin. Ta’limni integratsiyalashning asosiy maqsadi boshlang‘ich maktabdayoq tabiat va jamiyat haqida yaxshi tasavvur asoslarini qo‘yish va ularning rivojlanishi qonunlariga o‘z munosabatini shakllantirishdir. Mana shuning uchun kichik maktab o‘quvchisi predmet yoki voqea-hodisalarni bir necha tomondan ko‘rish muhimdir: mantiqiy va emotsional tomondan. badiiy asarda va ilmiy-ommabop maqolada, biolog, so‘z ustasi, rassom, musiqachi nuqtayi nazaridan va boshqalar. Asosiy fanlarni o‘zlashtirish va olamdagi bor narsalar qonuniyatlarini tushunishda predmetlar ichidagi va predmetlararo aloqalarni o‘rnatish ta’limni integratsiyalashga yondashuvning metodik asosidir. Bunga turli darslar tushunchalariga ko‘p marta qaytish, ularni chuqurlashtirish va boyitish, shu yoshda tushunarli bo‘lgan muhim belgilarni aniqlash orqali erishish mumkin. Shunday qilib, yaxshi shakllangan tuzilish va o‘tkazish tartibiga ega bo‘lgan, tarkibiga shu o‘quv predmetiga tegishli bo‘lgan tushunchalar guruhi kiritilgan har qanday dars integratsiyaga asos qilib olinishi mumkin. Lekin integratsiyalangan darsga boshqa fanlar, boshqa o‘quv predmetlari bilan bog‘liq tushunchalar tahlil qilinishining natijalari kiritiladi. Masalan. «qish», «sovuq», «bo‘ron» kabi tushunchalar o‘qish, rus tili, tabiatshunoslik, musiqa, tasviriy san'at darslarida ko‘rib chiqiladi. Tushunchalarning tahlil qilinishi boshqa o‘quv darslarida o‘zlashtirilgan bilimlarga murojaat qilinadigan darslar integratsiyalangan hisoblanadi. Dars ijodiy, erkin bo‘lishi bilan birga. yaxlit, mantiqan ketma-ket, o‘ziga xos o‘tish metodikasiga ega bo‘ladi. Umumiy ta’limning poydevorini qo‘yadigan boshlang‘ich maktabdagi ko‘p tushunchalar tabiatshunoslik, rus tili, musiqa, tasviriy san'at va boshqalar uchun umumiydir. Hozirgi kunda bir qator o‘quv predmetlari uchun umumiy bo‘lgan tushunchalar orasidagi aloqalarni o‘rnatish, psixologik va metodik asos bo‘lgan integratsiyalangan darslar tizimini ish lab chiqish va sinovdan o‘tkazish lozim. Shu bilan birga predmetlararo aloqalar dars tarkibi darajasida o‘rgatilishi va zarur o‘qitish vositalari bilan ta'minlanishi kerak. Tekshirish davomida o‘quv predmetlarini integratsiyalash jarayonida faol aqJiy faoliyatga yordam beruvchi omillar: integratsiyalash uchun fanlarning ma'qul birlashishi, o‘qituvchi va o‘quvchi harakatlarining mos kelishi, bolalarning yosh imkoniyatlarini hisobga olgan holda mazmun, metod, usullarni tanlashdan iborat. lntegratsion pedagogika o‘quv fanlaridan biri bo‘lib, fanlararo bilimlar (integrativ bilimlar)ni chuqurlashtirish va oshirish, ularni shakllantirish uchun o‘rganiladi. U har xiI tur/ar, usullar, uslublar, fanlararo integratsiya obyektlari asosida tuzilgan. Integratsion pedagogikaning sintlarga bo‘linishini turli asoslarda qilish mumkin: maqsad va muammolar asosida; maktab tabiiy-ilmiy tizimidagi vazifalari asosida; qO‘shiluvchi fan tarmoqlari asosida; integratsiya usullari va yo‘llari asosida; o‘quv rejasidagi o‘rni asosida; kursni o‘rganishga sarflangan vaqt asosida; o‘quvchilar uchun qiyinlik darajasi asosida va h. k. Shuni e'tiborga olish kerakki, bu kurslarning mualliflari, odatda, o‘z oldilariga bir necha maqsad va muam-molarni yechish masalasini qo‘yishadi, shu sababli kurslar ko‘p maqsadli, turli vazifali bo‘ladi. Ko‘p miqdordagi dasturlar va ularni tatbiq etishga urinishlarni ko‘rib chiqib, biz bu kurslar qurilishining asosiy yo‘nalishlarini ajratishimiz va ularni mohiyatiga qarab sinflarga bo‘lishimiz rnumkin. Ularni universal yoki bir necha asosiy tizim kurslarini almashtiruvchi umumiy, deb ham atash mumkin. Masalan, o‘qish, tabiat, rasm darslarini bitta urnumiy darsga birlashtirish. Odatda, bunday kurslarning mualliftari tabiiy fanlar materiallarini birlashtirib, ularni bir ma'lurn tizimga keltirishadi va o‘z kurslarini integrativ yoki kompleks (urnumiy), deb ataydilar. Ko‘rinib turibdiki, boshlang‘ich ta’lim tizimidagi tabiiy fanlar materiallarini berishda to‘g‘ri ketma-ketlikka faqat darslar tuzilishini saqlab qoJibgina erishish mumkin. Ba'zi e'tiborli olimlar ta'kidlaydilarki, bu an'anaviy maktablarda ham tabiiy fanlarni ketrna-ket o‘rganish yo‘li bilan ham hal·qilinmoqda. Bir qator olimlar boshlang‘ich ta'lirnda ham darslarga ajratib o‘qitish an'analari tarqalgan, deb hisoblashadi. Tabiiy fanlarni o‘qitishning tizim bo‘yicha davorn ettirishni bekor qilish va soddalashtirish uchun ko‘pgina mualliftar gumanitar sinftar uchun umumlashtirilgan kurslar (darslar) taklif qilishadi. Bularga umumiy tushunchalar beruvchi, bolalarda tabiiy fanlarni o‘rganishga qiziqish uyg‘otish vazifasini bajaruvchi, tabiat haqida qiziqarli ko‘rinishda hikoya qiluvchi boshlang‘ich tabiiy fanlar kurslari (masalan, boshlang‘ich sinflardagi «Tabiatshunoslik») kiradi. Chegaradosh fanlar asosida tuzilgan kurslar Keng integratsiya jarayoni oldingi ilmiy yo‘nalishlarni bog‘lovchi yangi tabiiy fanlar va ilmiy yo‘nalishlar hosil bo‘lishiga olib keldi. Boshlang‘ich sinftarda ekologik ta’limni kuzatib, o‘qish, tabiatshunoslik. mehnat (tabiiy materiallar bilan ishlash), rasm fanlariga ekologik mavzular kiritilgani ko‘rinadi. Bir-biriga yaqin chegaradosh fanlarning qatoriga molekular biologiya, biofizika, geofizika, biokimyo, astrofizika, astrokimyo kiradi. Bu fanlar asosida maktab integrativ tabiiy fanlari tuziladi. Asosiy fanlar asosida tuzilgan kurslar Bu kurslar zamonaviy bilimlarning har bir bo‘limini qamrab oluvchi asosiy fanlar asosida tuziladi. Ular qatoriga pedagogika, pedagogik texnologiya, pedagogik psixologiya, inson yoshi psixologiyasi, fan rivojlanishi jarayonini o‘rganuvchi pedagogik psixologiya, fanning insonning boshqa hayot jarayonlariga bog‘liqligini o‘rganuvchi; kibernetika - boshqarish, aloqa va informatsiyani qayta ishlash; informatsiyaning tuzilishi va xususiyatlarini, uning shaxs shakllanishidagi o‘rnini o‘rganuvchi informatika. Inson hayotining turli jarayonlarida ilmiy Yo‘nalish bo‘lgan tizimlarning aloqalarini o‘rganuvchi sinergetikaning qo‘llanilishi. Bu sinfdagi integrativ kurslarning mazmuni shu fanlar ma'nosi va strukturasi asosida tuziladi. Umumiy ilmiy tushunchalar, qonuniyatlar, nazariyalar asosidagi kurslar Bu asosda integrativ kurslar yaratish haqidagi fikrlar yaxshi natijalar berdi. Mualliftar orasida yuqori darajadagi umumiylikni bildiruvchi tushunchalar: «materiya», «harakat», «modda», «maydon», «energiya» va boshqalar ko‘p ishlatildi. Qonunlar orasida sermahsuli - tabiatni saqlash qonuni odamlarning mehnat faoliyati tufayli rivojlanishi, tabiatga tuyg‘u bilan qarash bo‘ldi. Nazariyalar orasida integrativ kurs yaratish uchun asos bo‘lib asosiy tabiiy- ilmiy nazariyalar xizmat qiladi. Shunisi e'tiborga loyiqki, bu asosda integrativ kurslar yaratishga urinishlar ko‘p bo‘lgan bo‘lsa ham, ular qovishmaganligi va ma'lum ketma-ketIikka, didaktik maqsadga ega emasligi bilan ajralib turadi. Fan evolutsiyasi bilan bog‘liq muammolarni, tabiatni ilmiy nuqtayi nazardan o‘rganish uslublarini, olamning ilmiy ko‘rinishini o‘rganish asosidagi kurslar - yuqoridagi barcha mavzular integrativ mazmunga ega va tatbiq etishga katta imkoniyatlari bor, afsuski, bunday kurslar maktab faoliyatida qo‘lIaniluvchi material va o‘qitish uslubining murakkabligi tufayli hali keng tarqalgani yo‘q.