TA’LIMNI TASHKILIY SHAKLLARI

Yuklangan vaqt

2024-10-17

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

156,0 KB


TA’LIMNI TASHKILIY SHAKLLARI Reja: 1.Ta’limning tashkiliy shakllarining rivojlanishi. 2. Dars – o‘quv faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli. 3. Darsga turlari va tuzilishi. Tayanch iboralar! Ta’limning tashkiliy shakllari, sinf-dars tizimi, dars tuzilishi, dars turlari, dars shakllari, dars bosqichlari, zaonaviy dars talablari, darsga tayyorgarlik bosqichlari. 1.Ta’limning tashkiliy shakllarining rivojlanishi. Ta’lim turlari va ularning tavsifi. Didaktik g‘oyalar (tizimlar) tarixiy taraqqiyot jarayonida yangi g‘oyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlar ta’lim turlarini tavsiflash imkonini beradi. Ibtidoiy jamoa va quldorlik tuzumi davrlarida insoniyat taraqqiyoti davomida orttirilgan hayotiy tajribalar amaliy harakatlar yordamida yosh avlodga uzatib borilgan bo‘lsa, keyinchalik ular aniq belgilangan joy va ayrim toifa kishilar tomonidan maxsus o‘qitila boshlandi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra o‘qitish mazmun-mohiyati, tuzilishi va maqsadiga ko‘ra turli ko‘rinish va shakllarda tashkil etib kelingan. O‘qitishning ilk maxsus turi qadimgi yunon faylasufi Suqrot (er. av. 469-399 yillar) tomonidan tashkil etilgan savollarga javob topishdan iborat o‘qitish hisoblanadi. O‘qitishning bu turi suqrotcha suhbat deb ataladi. Faylasuf (o‘sha davrda bolalarni o‘qitish faylasuflar tomonidan olib borilgan) bolalarda qiziqish, bilish bo‘lgan intilishni yuzaga keltiuvchi savollardan foydalangan. Bolalar faylasuf rahbarligida mulohaza yuritish orqali voqea-hodisalarning mohiyatini TA’LIMNI TASHKILIY SHAKLLARI Reja: 1.Ta’limning tashkiliy shakllarining rivojlanishi. 2. Dars – o‘quv faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli. 3. Darsga turlari va tuzilishi. Tayanch iboralar! Ta’limning tashkiliy shakllari, sinf-dars tizimi, dars tuzilishi, dars turlari, dars shakllari, dars bosqichlari, zaonaviy dars talablari, darsga tayyorgarlik bosqichlari. 1.Ta’limning tashkiliy shakllarining rivojlanishi. Ta’lim turlari va ularning tavsifi. Didaktik g‘oyalar (tizimlar) tarixiy taraqqiyot jarayonida yangi g‘oyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlar ta’lim turlarini tavsiflash imkonini beradi. Ibtidoiy jamoa va quldorlik tuzumi davrlarida insoniyat taraqqiyoti davomida orttirilgan hayotiy tajribalar amaliy harakatlar yordamida yosh avlodga uzatib borilgan bo‘lsa, keyinchalik ular aniq belgilangan joy va ayrim toifa kishilar tomonidan maxsus o‘qitila boshlandi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra o‘qitish mazmun-mohiyati, tuzilishi va maqsadiga ko‘ra turli ko‘rinish va shakllarda tashkil etib kelingan. O‘qitishning ilk maxsus turi qadimgi yunon faylasufi Suqrot (er. av. 469-399 yillar) tomonidan tashkil etilgan savollarga javob topishdan iborat o‘qitish hisoblanadi. O‘qitishning bu turi suqrotcha suhbat deb ataladi. Faylasuf (o‘sha davrda bolalarni o‘qitish faylasuflar tomonidan olib borilgan) bolalarda qiziqish, bilish bo‘lgan intilishni yuzaga keltiuvchi savollardan foydalangan. Bolalar faylasuf rahbarligida mulohaza yuritish orqali voqea-hodisalarning mohiyatini idrok etishgan. Ritorik savollarni muhokama qilish, odatda faylasufning mulohazasi bilan to‘ldirish bilan yakunlangan. Suqrotcha suhbatlar bir yoki bir necha o‘quvchilar ishtirokida tashkil etiladi. Dogmatik o‘qitish (bilimlarni yodlash va takrorlash) jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo‘lib, o‘rta asrlarda keng tarqalgan. O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada dogmatik o‘qitishda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o‘rin tutgan. Bolalar ta’lim (muqaddas kitobni o‘qib talqin qilish, o‘qish, yozish va hisoblash)ni boshlang‘ich maktablarda olganlar. Dogmatik o‘qitishda o‘quvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, o‘qish, yod olish, eslab qolish va matnni so‘zma-so‘z takrorlashdan iborat bo‘lgan. Oliy ta’lim madrasalarda berilgan. Madrasalarda o‘qitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy tarzda arab tilini ham o‘rganganlar. O‘quv rejasiga grammatika, Qur’on, Hadis, ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabiyot, huquqshunoslik kabi fanlar kirgan. O‘qitish asosan og‘zaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar foydalangan o‘quv adabiyotlari asta-sekin ancha ko‘p qirrali, turli- tuman bo‘lib boradi. Maktab ta’limi erkaklar uchun mo‘ljallangan. Ammo badavlat oila qiz bolani o‘qitish uchun uyga o‘qituvchini taklif etgan. Dogmatik o‘qitish o‘rniga asta-sekin o‘quv jarayonida ko‘rgazmalilikni ta’minlashga e’tibor qaratilgan. Buning natijasida ta’limning ko‘rgazmali o‘qitish turi rivojlanib boradi. Uzluksiz ta’lim tizimida quyidagi ta’lim turlari qo‘llaniladi: Mujassamlashtirilgan ta’lim o‘quv materiallarini o‘quvchilarning bilish xususiyatlariga imkon qadar moslashtirishni ifodalaydi. Unga ko‘ra mashg‘ulotlar yaxlit mavzuni muayyan qismlarga bo‘lib o‘zlashtirilishga yo‘naltiriladi. O‘quv materiallarini bu tarzda o‘zlashtirish bilish imkoniyatlari turlicha bo‘lgan talabalar tomonidan mavzu mohiyatining puxta anglanishiga yordam beradi. Metodni qo‘llashda o‘quvchilar qobiliyati dinamikasini hisobga oluvchi ta’lim metodlari qo‘llaniladi. Modul ta’limi o‘quv materiallarini boblar, bo‘limlar yoki paragraflar majmui tarzida o‘rganilishini ta’minlaydi. Bob, bo‘lim yoki paragraflar majmui bloklar idrok etishgan. Ritorik savollarni muhokama qilish, odatda faylasufning mulohazasi bilan to‘ldirish bilan yakunlangan. Suqrotcha suhbatlar bir yoki bir necha o‘quvchilar ishtirokida tashkil etiladi. Dogmatik o‘qitish (bilimlarni yodlash va takrorlash) jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo‘lib, o‘rta asrlarda keng tarqalgan. O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada dogmatik o‘qitishda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o‘rin tutgan. Bolalar ta’lim (muqaddas kitobni o‘qib talqin qilish, o‘qish, yozish va hisoblash)ni boshlang‘ich maktablarda olganlar. Dogmatik o‘qitishda o‘quvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, o‘qish, yod olish, eslab qolish va matnni so‘zma-so‘z takrorlashdan iborat bo‘lgan. Oliy ta’lim madrasalarda berilgan. Madrasalarda o‘qitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy tarzda arab tilini ham o‘rganganlar. O‘quv rejasiga grammatika, Qur’on, Hadis, ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabiyot, huquqshunoslik kabi fanlar kirgan. O‘qitish asosan og‘zaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar foydalangan o‘quv adabiyotlari asta-sekin ancha ko‘p qirrali, turli- tuman bo‘lib boradi. Maktab ta’limi erkaklar uchun mo‘ljallangan. Ammo badavlat oila qiz bolani o‘qitish uchun uyga o‘qituvchini taklif etgan. Dogmatik o‘qitish o‘rniga asta-sekin o‘quv jarayonida ko‘rgazmalilikni ta’minlashga e’tibor qaratilgan. Buning natijasida ta’limning ko‘rgazmali o‘qitish turi rivojlanib boradi. Uzluksiz ta’lim tizimida quyidagi ta’lim turlari qo‘llaniladi: Mujassamlashtirilgan ta’lim o‘quv materiallarini o‘quvchilarning bilish xususiyatlariga imkon qadar moslashtirishni ifodalaydi. Unga ko‘ra mashg‘ulotlar yaxlit mavzuni muayyan qismlarga bo‘lib o‘zlashtirilishga yo‘naltiriladi. O‘quv materiallarini bu tarzda o‘zlashtirish bilish imkoniyatlari turlicha bo‘lgan talabalar tomonidan mavzu mohiyatining puxta anglanishiga yordam beradi. Metodni qo‘llashda o‘quvchilar qobiliyati dinamikasini hisobga oluvchi ta’lim metodlari qo‘llaniladi. Modul ta’limi o‘quv materiallarini boblar, bo‘limlar yoki paragraflar majmui tarzida o‘rganilishini ta’minlaydi. Bob, bo‘lim yoki paragraflar majmui bloklar tarzida yaxlitlanadi. Bu ta’lim turini qo‘llash o‘quvchi (talaba)larni yangi pedagogik bilimlar, zamonaviy PT hamda ilg‘or didaktik vositalardan xabardor qilishda samarali sanaladi. Mazkur ta’lim turidan o‘quvchilarning mustaqil ta’lim olishlarini yo‘lga qo‘yish, ularni o‘quv materiallari bilan ta’minlash va o‘quv faoliyatlari yuzasidan monitoringni tashkil etishda foydalanish mumkin. Modul ta’limi o‘quvchilarni masofada ham samarali natijalarni beradi. Bunda o‘quvchilar bloklarda chop etilgan yoki kompyuter varianti ko‘rinishidagi o‘quv materiallari bilan ta’minlanadilar. O‘quvchilar o‘quv materiallarini o‘rganganlaridan so‘ng ularga nazariy bilimlarini mustaqil baholash, ularni mustahkamlashga xizmat qiladigan topshiriq (mashq)lar yuboriladi. Rivojlantiruvchi ta’lim talabalarning ichki imkoniyatlari va ularni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiriladi. Ushbu ta’lim turiga ko‘ra mashg‘ulotlarda amaliy treninglardan keng foydalaniladi. Amaliy treninglar talabalarda pedagogik bilimlarni samarali o‘zlashtirishga yordam berish bilan birga ularning imkoniyatlari to‘la ro‘yobga chiqishini ta’minlaydi. O‘quv mashg‘ulotlarida rivojlantiruvchi ta’lim elementi sifatida taqdimot metodidan foydalanish ham kutilgan natijalarni beradi. Bu metod talabalarda pedagogik faoliyatni tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashish, o‘z ustida ishlash, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Tadqimot metodidan seminar mashg‘ulotlarda talabalarning bilimlarini baholash maqsadida foydalanish mumkin. Tabaqalashtirilgan ta’lim o‘quvchilarning layoqati, qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash uchun qulay sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. O‘quvchilarga individual ravishda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga imkon beradigan mazkur ta’lim turini qo‘llashda ham DTSda belgilangan me’yordan kam bo‘lmagan BKM o‘zlashtiriladi. Mustaqil ta’lim o‘quvchilar tomonidan turli fanlar asoslarining mustaqil o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. Ta’lim tizimida mustaqil ta’limdan foydalanishda o‘qituvchi bilimlarni o‘zlashtirish manbalarini o‘quvchilarga tavsiya etadi, ularni izlash bo‘yicha zarur ko‘rsatmalarni beradi hamda mustaqil ta’limni samarali, maqsadga muvofiq tashkil etishga yordam beradigan metod, vositalardan xabardor tarzida yaxlitlanadi. Bu ta’lim turini qo‘llash o‘quvchi (talaba)larni yangi pedagogik bilimlar, zamonaviy PT hamda ilg‘or didaktik vositalardan xabardor qilishda samarali sanaladi. Mazkur ta’lim turidan o‘quvchilarning mustaqil ta’lim olishlarini yo‘lga qo‘yish, ularni o‘quv materiallari bilan ta’minlash va o‘quv faoliyatlari yuzasidan monitoringni tashkil etishda foydalanish mumkin. Modul ta’limi o‘quvchilarni masofada ham samarali natijalarni beradi. Bunda o‘quvchilar bloklarda chop etilgan yoki kompyuter varianti ko‘rinishidagi o‘quv materiallari bilan ta’minlanadilar. O‘quvchilar o‘quv materiallarini o‘rganganlaridan so‘ng ularga nazariy bilimlarini mustaqil baholash, ularni mustahkamlashga xizmat qiladigan topshiriq (mashq)lar yuboriladi. Rivojlantiruvchi ta’lim talabalarning ichki imkoniyatlari va ularni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiriladi. Ushbu ta’lim turiga ko‘ra mashg‘ulotlarda amaliy treninglardan keng foydalaniladi. Amaliy treninglar talabalarda pedagogik bilimlarni samarali o‘zlashtirishga yordam berish bilan birga ularning imkoniyatlari to‘la ro‘yobga chiqishini ta’minlaydi. O‘quv mashg‘ulotlarida rivojlantiruvchi ta’lim elementi sifatida taqdimot metodidan foydalanish ham kutilgan natijalarni beradi. Bu metod talabalarda pedagogik faoliyatni tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashish, o‘z ustida ishlash, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Tadqimot metodidan seminar mashg‘ulotlarda talabalarning bilimlarini baholash maqsadida foydalanish mumkin. Tabaqalashtirilgan ta’lim o‘quvchilarning layoqati, qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash uchun qulay sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. O‘quvchilarga individual ravishda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga imkon beradigan mazkur ta’lim turini qo‘llashda ham DTSda belgilangan me’yordan kam bo‘lmagan BKM o‘zlashtiriladi. Mustaqil ta’lim o‘quvchilar tomonidan turli fanlar asoslarining mustaqil o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. Ta’lim tizimida mustaqil ta’limdan foydalanishda o‘qituvchi bilimlarni o‘zlashtirish manbalarini o‘quvchilarga tavsiya etadi, ularni izlash bo‘yicha zarur ko‘rsatmalarni beradi hamda mustaqil ta’limni samarali, maqsadga muvofiq tashkil etishga yordam beradigan metod, vositalardan xabardor qiladi. Hamkorlik ta’limining mohiyati o‘qituvchi va o‘quvchilarning ta’lim jarayonida birgalikda ishlashlari, bir-birlarini chuqur tushuna olishlari, bir-birlariga nisbatan yaqinlikni his qilishlari, ta’lim maqsadiga erishganlik natijalarini hamkorlikda tahlil qilishidan iborat. Individual ta’lim o‘qitishning eng qadimgi turi hisoblanadi. Hayotiy tajribalarni ajdodlardan avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bo‘lishi bilan qavm boshlig‘i turli belgilar yordamida o‘zining tajribalarini yoshlarga o‘rgatgan. O‘qituvchi va o‘quvchining bevosita va individual aloqasiga misol sifatida repetitorlikni ko‘rsatish mumkin. O‘qishni tashkil etishning individual shakli antik davr va o‘rta asrlarda yagona usul bo‘lgan, undan ba’zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan. Faol o‘qitish (yoki interfaol ta’lim) ta’lim tizimida tobora ommalashayotgan ta’lim turi sanaladi. U ta’lim sub’ektlari – o‘qituvchi, o‘quvchi va o‘quvchilar guruhi o‘rtasida yuzaga keluvchi hamkorlik, qizg‘in bahs-munozalar, o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi. Shuningdek, o‘quvchilarda erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini erkin ifodalash, muammoli vaziyatlar yechimlarini birgalikda izlash ko‘nikma, malakalarini shakllantiradi. Interfaol ta’lim jarayonida bahs-munozara, muammoli vaziyat, trening, debat, intervyu, taqdimot namoyish va o‘yin texnologiyalaridan maqsadli foydalanish kutilgan natijani beradi. Muammoli ta’lim zamonaviy ta’lim mohiyatini aks ettiruvchi ilg‘or PT hisoblanadi. Undan ta’lim amaliyotida foydalanish talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, ilmiy farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash va ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma, malakalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Talabalarga pedagogik faoliyatni tashkil etishga oid topshiriq va masalalarni tavsiya etish ularda bilish faolligi va ijodiy qobiliyatni shakllantiradi. Ta’limning bu turida muammoli topshiriqlar, shuningdek, muammoli pedagogik vaziyatlarni hal qilish metodi faol qo‘llaniladi. Dasturiy ta’lim (dasturlashtirilgan o‘qitish) harakat (operatsiya)lar ketma- qiladi. Hamkorlik ta’limining mohiyati o‘qituvchi va o‘quvchilarning ta’lim jarayonida birgalikda ishlashlari, bir-birlarini chuqur tushuna olishlari, bir-birlariga nisbatan yaqinlikni his qilishlari, ta’lim maqsadiga erishganlik natijalarini hamkorlikda tahlil qilishidan iborat. Individual ta’lim o‘qitishning eng qadimgi turi hisoblanadi. Hayotiy tajribalarni ajdodlardan avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bo‘lishi bilan qavm boshlig‘i turli belgilar yordamida o‘zining tajribalarini yoshlarga o‘rgatgan. O‘qituvchi va o‘quvchining bevosita va individual aloqasiga misol sifatida repetitorlikni ko‘rsatish mumkin. O‘qishni tashkil etishning individual shakli antik davr va o‘rta asrlarda yagona usul bo‘lgan, undan ba’zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan. Faol o‘qitish (yoki interfaol ta’lim) ta’lim tizimida tobora ommalashayotgan ta’lim turi sanaladi. U ta’lim sub’ektlari – o‘qituvchi, o‘quvchi va o‘quvchilar guruhi o‘rtasida yuzaga keluvchi hamkorlik, qizg‘in bahs-munozalar, o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi. Shuningdek, o‘quvchilarda erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini erkin ifodalash, muammoli vaziyatlar yechimlarini birgalikda izlash ko‘nikma, malakalarini shakllantiradi. Interfaol ta’lim jarayonida bahs-munozara, muammoli vaziyat, trening, debat, intervyu, taqdimot namoyish va o‘yin texnologiyalaridan maqsadli foydalanish kutilgan natijani beradi. Muammoli ta’lim zamonaviy ta’lim mohiyatini aks ettiruvchi ilg‘or PT hisoblanadi. Undan ta’lim amaliyotida foydalanish talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, ilmiy farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash va ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma, malakalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Talabalarga pedagogik faoliyatni tashkil etishga oid topshiriq va masalalarni tavsiya etish ularda bilish faolligi va ijodiy qobiliyatni shakllantiradi. Ta’limning bu turida muammoli topshiriqlar, shuningdek, muammoli pedagogik vaziyatlarni hal qilish metodi faol qo‘llaniladi. Dasturiy ta’lim (dasturlashtirilgan o‘qitish) harakat (operatsiya)lar ketma- ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib keluvchi “dastur” terminidan kelib chiqadi. Ushbu ta’lim turining maqsadi o‘quv jarayonini boshqarishni yaxshilashdan iborat. Unga ko‘ra o‘qitish murakkab dinamik tizim sifatida qaraladi. Dasturiy ta’lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g‘oyalar asosida XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldi. Kompyuterli ta’lim o‘qitish jarayonini maxsus ta’lim dasturlariga muvofiq tashkil etilishini nazarda tutadi. Rivojlangan mamlakatlarda kompyuter xizmatidan ta’limda foydalanishning keng rivojlanishi bu boradagi quyidagi asosiy yo‘nalishlarni aniqlashga imkon berdi: o‘quv fanlari bo‘yicha o‘zlashtirish samaradorligini ta’minlash; idrok etish qobiliyati (qo‘yilgan masalani hal etish, mustaqil fikrlash, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni to‘plash, analiz, sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu ko‘nikmani shakllantirishga imkon beruvchi jarayonlarga e’tibor)ni kuchaytirish. Kompyuterlardan avtomatlashtirilgan test sinovlari o‘tkazish, baholash va boshqarishda keng foydalaniladi, bu vaqtni tejash imkonini beradi, natijada pedagogik jarayonning samaradorligi oshadi. So‘nggi yillarda innovatsion (yangilik kiritish) ta’limni tashkil etishga alohida ahamiyat berilmoqda. Ushbu ta’lim o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1) oldindan ko‘ra bilish, ya’ni o‘quvchining avvalgi va hozirgi tajribasi asosida o‘qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mo‘ljallashga o‘rgatishdan iborat bo‘lib, o‘quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda taxmin qilish, ko‘zlash, modellashtirish va loyihalashtirishni amalga oshira olishi zarur; 2) o‘quvchining hamkorlikda ta’lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizatsiya rivojlanishini hisobga olishda global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishini ta’minlash. Bugungi kunda masofaviy ta’lim (lotincha “distantia” – masofdan foydalanishga ehtiyoj oshmoqda. Masofaviy o‘qitish o‘quvchi qaerda va qanday holatda bo‘lishidan qat’iy nazar muayyan ta’lim muassasasi ta’lim dasturini o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Bu maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va boshqa bosma nashrlar, o‘rganilayotgan ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib keluvchi “dastur” terminidan kelib chiqadi. Ushbu ta’lim turining maqsadi o‘quv jarayonini boshqarishni yaxshilashdan iborat. Unga ko‘ra o‘qitish murakkab dinamik tizim sifatida qaraladi. Dasturiy ta’lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g‘oyalar asosida XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldi. Kompyuterli ta’lim o‘qitish jarayonini maxsus ta’lim dasturlariga muvofiq tashkil etilishini nazarda tutadi. Rivojlangan mamlakatlarda kompyuter xizmatidan ta’limda foydalanishning keng rivojlanishi bu boradagi quyidagi asosiy yo‘nalishlarni aniqlashga imkon berdi: o‘quv fanlari bo‘yicha o‘zlashtirish samaradorligini ta’minlash; idrok etish qobiliyati (qo‘yilgan masalani hal etish, mustaqil fikrlash, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni to‘plash, analiz, sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu ko‘nikmani shakllantirishga imkon beruvchi jarayonlarga e’tibor)ni kuchaytirish. Kompyuterlardan avtomatlashtirilgan test sinovlari o‘tkazish, baholash va boshqarishda keng foydalaniladi, bu vaqtni tejash imkonini beradi, natijada pedagogik jarayonning samaradorligi oshadi. So‘nggi yillarda innovatsion (yangilik kiritish) ta’limni tashkil etishga alohida ahamiyat berilmoqda. Ushbu ta’lim o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1) oldindan ko‘ra bilish, ya’ni o‘quvchining avvalgi va hozirgi tajribasi asosida o‘qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mo‘ljallashga o‘rgatishdan iborat bo‘lib, o‘quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda taxmin qilish, ko‘zlash, modellashtirish va loyihalashtirishni amalga oshira olishi zarur; 2) o‘quvchining hamkorlikda ta’lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizatsiya rivojlanishini hisobga olishda global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishini ta’minlash. Bugungi kunda masofaviy ta’lim (lotincha “distantia” – masofdan foydalanishga ehtiyoj oshmoqda. Masofaviy o‘qitish o‘quvchi qaerda va qanday holatda bo‘lishidan qat’iy nazar muayyan ta’lim muassasasi ta’lim dasturini o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Bu maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va boshqa bosma nashrlar, o‘rganilayotgan materialni kompyuter telekommunikatsiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar o‘tkazish, regional va milliy televidenie hamda ravdio orqali o‘quv dasturlarini namoyish etish, kabelli televidenie va ovozli pochta, ikki tomonlamali videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama videotranslyatsiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali ta’lim o‘qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga o‘qish imkonini yaratadi. O‘yin texnologiyalari talabalarda pedagogik faoliyatni samarali tashkil etish ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonining ishtirokchilari (o‘quvchi, ota-ona, pedagogik jamoa vakili, ekspert, ijtimoiy tashkilotlarning xodimlari va b.sh.) sifatida turli rollarni bajarish talabalar tomonidan zarur nazariy bilimlarni puxta o‘zlashtirilishiga imkon yaratadi. Rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari o‘yin texnologiyalarining asosiy shakllari sanaladi. Ta’lim shakllarining rivojlanishi. Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratib ko‘rsatiladi: individual, individual-guruhli, sinf-dars, ma’ruza, auditoriyadan tashqari va maktabdan tashqari. Ta’limning individual-guruhli shaklidan Yevropada XVI asrda keng foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo‘la oladi, bu davrda o‘quvchilar uchun asosiy o‘quv qo‘llanma zardushtiylikning muqaddas manbai “Avesto” (eramizdan avvalgi VII-VI asrlar) bo‘lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o‘qitish jamoali o‘qitish bilan birga olib borilar edi. O‘qituvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va o‘quvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chiqarib o‘qiydilar, keyin hamma birgalikda o‘qilganlarni takrorlaganlar, mashqlarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o‘qituvchining o‘quvchi bilan erkin suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali mashg‘ulotlar shaklida amalga oshirilgan. Otda yurish, ov qilish, qilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar harbiy tayyorgarlikning majburiy turlari hisoblangan. Ta’lim materialni kompyuter telekommunikatsiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar o‘tkazish, regional va milliy televidenie hamda ravdio orqali o‘quv dasturlarini namoyish etish, kabelli televidenie va ovozli pochta, ikki tomonlamali videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama videotranslyatsiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali ta’lim o‘qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga o‘qish imkonini yaratadi. O‘yin texnologiyalari talabalarda pedagogik faoliyatni samarali tashkil etish ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonining ishtirokchilari (o‘quvchi, ota-ona, pedagogik jamoa vakili, ekspert, ijtimoiy tashkilotlarning xodimlari va b.sh.) sifatida turli rollarni bajarish talabalar tomonidan zarur nazariy bilimlarni puxta o‘zlashtirilishiga imkon yaratadi. Rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari o‘yin texnologiyalarining asosiy shakllari sanaladi. Ta’lim shakllarining rivojlanishi. Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratib ko‘rsatiladi: individual, individual-guruhli, sinf-dars, ma’ruza, auditoriyadan tashqari va maktabdan tashqari. Ta’limning individual-guruhli shaklidan Yevropada XVI asrda keng foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo‘la oladi, bu davrda o‘quvchilar uchun asosiy o‘quv qo‘llanma zardushtiylikning muqaddas manbai “Avesto” (eramizdan avvalgi VII-VI asrlar) bo‘lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o‘qitish jamoali o‘qitish bilan birga olib borilar edi. O‘qituvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va o‘quvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chiqarib o‘qiydilar, keyin hamma birgalikda o‘qilganlarni takrorlaganlar, mashqlarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o‘qituvchining o‘quvchi bilan erkin suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali mashg‘ulotlar shaklida amalga oshirilgan. Otda yurish, ov qilish, qilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar harbiy tayyorgarlikning majburiy turlari hisoblangan. Ta’lim olish jarayoni kun chiqqandan kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari mavjud bo‘lmagan. XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o‘zining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” (“Bolalarni maktabda o‘qitish va tarbiyalash”) bo‘limida o‘quvchilarga jamoali o‘qitish haqida quyidagi tavsiyalarni beradi: 1) agarda o‘quvchilar birgalikda o‘qisalar, ular zerikmaydilar, fanni o‘rganishga qiziqish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun o‘zaro musobaqalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning o‘qishi yaxshilanishiga yordam beradi; 2) o‘zaro suhbatlarda o‘quvchilar kitobdan o‘qish yoki kattalardan eshitgan qiziqarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar; 3) bolalar birgalikda yig‘ilganlarida bir-birilari bilan do‘stlashadilar va bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar, balki bir-birlariga o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar mag‘rurlanadilar, . bir- birlaridan yaxshi odatlarni o‘rganadilar Burhoniddin Zarnuji (XII asr) “Bilim olish yo‘lida o‘quvchiga maslahatlar” nomli asarida maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. O‘qituvchi maktabda darsga tushinish va o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan o‘quv materiallarini tanlab olishi, darsda o‘rganiladigan materiallarni tushuntirib berishi kerak. O‘quv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda o‘zlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni qismlarga bo‘lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi XV asrda jamoali o‘qitishni tashkil etish g‘oyasini Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek davom ettiradi. Mutafakkir o‘zining madrasalarida individual mashg‘ulotlar tizimini bekor qiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yaqin bo‘lgan shaklini joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruhga odatda o‘z sohasida mashhur bo‘lgan olim mudarris (o‘qituvchi-professor) o‘qiydi, amaliy mashg‘ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhda kichik mudarris (o‘qituvchi) olib boradi. O‘qitishning muhim metodlari munozara va tortishuvlar hisoblangan. 2. Dars – o‘quv faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli. olish jarayoni kun chiqqandan kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari mavjud bo‘lmagan. XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o‘zining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” (“Bolalarni maktabda o‘qitish va tarbiyalash”) bo‘limida o‘quvchilarga jamoali o‘qitish haqida quyidagi tavsiyalarni beradi: 1) agarda o‘quvchilar birgalikda o‘qisalar, ular zerikmaydilar, fanni o‘rganishga qiziqish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun o‘zaro musobaqalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning o‘qishi yaxshilanishiga yordam beradi; 2) o‘zaro suhbatlarda o‘quvchilar kitobdan o‘qish yoki kattalardan eshitgan qiziqarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar; 3) bolalar birgalikda yig‘ilganlarida bir-birilari bilan do‘stlashadilar va bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar, balki bir-birlariga o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar mag‘rurlanadilar, . bir- birlaridan yaxshi odatlarni o‘rganadilar Burhoniddin Zarnuji (XII asr) “Bilim olish yo‘lida o‘quvchiga maslahatlar” nomli asarida maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. O‘qituvchi maktabda darsga tushinish va o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan o‘quv materiallarini tanlab olishi, darsda o‘rganiladigan materiallarni tushuntirib berishi kerak. O‘quv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda o‘zlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni qismlarga bo‘lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi XV asrda jamoali o‘qitishni tashkil etish g‘oyasini Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek davom ettiradi. Mutafakkir o‘zining madrasalarida individual mashg‘ulotlar tizimini bekor qiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yaqin bo‘lgan shaklini joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruhga odatda o‘z sohasida mashhur bo‘lgan olim mudarris (o‘qituvchi-professor) o‘qiydi, amaliy mashg‘ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhda kichik mudarris (o‘qituvchi) olib boradi. O‘qitishning muhim metodlari munozara va tortishuvlar hisoblangan. 2. Dars – o‘quv faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli. XV va XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi kuzatildi. Ushbu o‘zgarishlar bolalarga ta’lim berishning ommaviy shakli yuzaga kelishiga zamin yaratdi. Ulardan biri ta’limning guruhli (jamoali) shakli sanaladi. U G‘arbiy Rossiya (hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g‘arbiy qismlari) birodarlik maktablarida ilk bor qo‘llanilgan va o‘qitishning sinf-dars shaklining asosi bo‘lib qolgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga o‘quv yili, o‘quv kuni, dars, mashg‘ulotlar orasidagi tanaffus, o‘quv ta’tillari kabi tushunchalarni kiritdi. Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo‘lsada bugungi kunda ham keng ko‘lamda qo‘llanilib kelinmoqda. Sinf-dars tizimining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar: Ta’limning sinf-dars tizimi alohida o‘quv fanlarini o‘qitish metodikasi va didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini ko‘rsatib berdi. Afzalliklari: yaxlit pedagogik jarayonning tartibli kechishini ta’minlovchi tashkiliy tizim shakllanishi; jarayonlarning oson boshqarilishi: mavzuning jamoa bo‘lib muhokama qilinishi, birgalikda izlash jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro munosabatning shakllanishi; o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar tarbiyasiga hissiy ta’sir ko‘rsatilishi; o‘quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish imkoniyatining mavjudligi, bilimsizlikdan bilimlarni o‘zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi. Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni o‘rtacha darajada o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun mo‘ljallanganligi, bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun qiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar qobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi; o‘qituvchi uchun o‘qitish mazmuni va o‘qitish sur’atlari hamda metodlari bo‘yicha individual ishlarni tashkil etish, shuningdek, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda qiyinchilikning yuzaga kelishi; katta va kichik yoshli o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning qaror topmasligi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida aqliy rivojlanishida farqi bo‘lgan XV va XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi kuzatildi. Ushbu o‘zgarishlar bolalarga ta’lim berishning ommaviy shakli yuzaga kelishiga zamin yaratdi. Ulardan biri ta’limning guruhli (jamoali) shakli sanaladi. U G‘arbiy Rossiya (hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g‘arbiy qismlari) birodarlik maktablarida ilk bor qo‘llanilgan va o‘qitishning sinf-dars shaklining asosi bo‘lib qolgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga o‘quv yili, o‘quv kuni, dars, mashg‘ulotlar orasidagi tanaffus, o‘quv ta’tillari kabi tushunchalarni kiritdi. Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo‘lsada bugungi kunda ham keng ko‘lamda qo‘llanilib kelinmoqda. Sinf-dars tizimining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar: Ta’limning sinf-dars tizimi alohida o‘quv fanlarini o‘qitish metodikasi va didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini ko‘rsatib berdi. Afzalliklari: yaxlit pedagogik jarayonning tartibli kechishini ta’minlovchi tashkiliy tizim shakllanishi; jarayonlarning oson boshqarilishi: mavzuning jamoa bo‘lib muhokama qilinishi, birgalikda izlash jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro munosabatning shakllanishi; o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar tarbiyasiga hissiy ta’sir ko‘rsatilishi; o‘quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish imkoniyatining mavjudligi, bilimsizlikdan bilimlarni o‘zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi. Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni o‘rtacha darajada o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun mo‘ljallanganligi, bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun qiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar qobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi; o‘qituvchi uchun o‘qitish mazmuni va o‘qitish sur’atlari hamda metodlari bo‘yicha individual ishlarni tashkil etish, shuningdek, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda qiyinchilikning yuzaga kelishi; katta va kichik yoshli o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning qaror topmasligi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida aqliy rivojlanishida farqi bo‘lgan o‘quvchilarni o‘qitishda individuallashtirishga ahamiyat qaratish masalasi ayniqsa dolzarb xususiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab o‘qitish (tabaqalashtirilgan ta’lim) shakli yuzaga keldi (AQShda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi). Yevropa va AQShda XX asr boshida o‘quvchilarning individual, faol, mustaqil o‘quv ishlarini ta’minlashga qaratilgan ko‘plab ta’lim tizimlarining samaradorligi sinab ko‘rilgan. 1905 yili Dalton shahrida (Massachusets shtati) o‘qituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo‘llanilgan individual ta’lim ta’lim tizimda eng radikal hisoblangan. Bu tizim dalton-reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. Uni ba’zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataydilar. Bu tizimning mazmuni quyidagilardan iborat: o‘quv faoliyatining samaradorligi har bir o‘quvchining imkoniyati, qobiliyatiga bog‘liq: ta’lim faoliyati ustun turadigan o‘qishni an’anaviy tashkil etish o‘quvchining mustaqil o‘quv faoliyatining asosi hisoblanishi; o‘qituvchi vazifasining faoliyatni odob bilan tashkil etishdan iboratligi, sinf laboratoriyasining ustaxonalar bilan almashtirilishi; darslarning bekor qilinishi; o‘qituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, o‘quvchining laboratoriya (ustaxona)larda o‘qituvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil shug‘ullanishlari va zarur bo‘lgan paytda o‘qituvchidan yordam so‘rashlari. XX asr 20-yillarida ta’limning loyihali tizimi targ‘ib qilindi. Tizimning mazmuni o‘quvchilarning o‘zlari loyiha ishlari mavzuni tanlab olishlarini ifodalaydi. Loyiha ishlari real hayot bilan bog‘langan bo‘lishi va o‘quv guruhlari jamiyat hayotining ijtimoiy-siyosiy, xo‘jalik-ishlab chiqarish yoki madaniy- maishiy jihatlarini aks ettirish kerak bo‘lgan. O‘tgan asrning 60-yillarida amerikalik professor pedagog Lyuyd Tramk ishlab chiqqan Tramk rejasi ommalashdi. Ta’limning bu shakli mashg‘ulotlarni katta (100-150 nafar kishilik) auditoriyada 10-15 kishidan iborat guruhlarda yoki va o‘quvchilarning har biri bilan individual ishlarni olib borish g‘oyasini ilgari suradi. Ma’ruzani tashkil etishga turli texnik vositalardan foydalangan holda o‘quv o‘quvchilarni o‘qitishda individuallashtirishga ahamiyat qaratish masalasi ayniqsa dolzarb xususiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab o‘qitish (tabaqalashtirilgan ta’lim) shakli yuzaga keldi (AQShda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi). Yevropa va AQShda XX asr boshida o‘quvchilarning individual, faol, mustaqil o‘quv ishlarini ta’minlashga qaratilgan ko‘plab ta’lim tizimlarining samaradorligi sinab ko‘rilgan. 1905 yili Dalton shahrida (Massachusets shtati) o‘qituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo‘llanilgan individual ta’lim ta’lim tizimda eng radikal hisoblangan. Bu tizim dalton-reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. Uni ba’zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataydilar. Bu tizimning mazmuni quyidagilardan iborat: o‘quv faoliyatining samaradorligi har bir o‘quvchining imkoniyati, qobiliyatiga bog‘liq: ta’lim faoliyati ustun turadigan o‘qishni an’anaviy tashkil etish o‘quvchining mustaqil o‘quv faoliyatining asosi hisoblanishi; o‘qituvchi vazifasining faoliyatni odob bilan tashkil etishdan iboratligi, sinf laboratoriyasining ustaxonalar bilan almashtirilishi; darslarning bekor qilinishi; o‘qituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, o‘quvchining laboratoriya (ustaxona)larda o‘qituvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil shug‘ullanishlari va zarur bo‘lgan paytda o‘qituvchidan yordam so‘rashlari. XX asr 20-yillarida ta’limning loyihali tizimi targ‘ib qilindi. Tizimning mazmuni o‘quvchilarning o‘zlari loyiha ishlari mavzuni tanlab olishlarini ifodalaydi. Loyiha ishlari real hayot bilan bog‘langan bo‘lishi va o‘quv guruhlari jamiyat hayotining ijtimoiy-siyosiy, xo‘jalik-ishlab chiqarish yoki madaniy- maishiy jihatlarini aks ettirish kerak bo‘lgan. O‘tgan asrning 60-yillarida amerikalik professor pedagog Lyuyd Tramk ishlab chiqqan Tramk rejasi ommalashdi. Ta’limning bu shakli mashg‘ulotlarni katta (100-150 nafar kishilik) auditoriyada 10-15 kishidan iborat guruhlarda yoki va o‘quvchilarning har biri bilan individual ishlarni olib borish g‘oyasini ilgari suradi. Ma’ruzani tashkil etishga turli texnik vositalardan foydalangan holda o‘quv vaqtining 40 foizi, seminarlarga 20 foizi va laboratoriyalarda individual ravishda mustaqil ishlarni bajarishga 20 foizi ajratiladi. Yevropada o‘rta asrlarda dastlabki universitetlar paydo bo‘lishi bilan ta’limning ma’ruza-seminar tizimi asoslandi. Ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari, maslahat va ixtisoslik bo‘yicha amaliyot bugungi kunga qadar ma’ruza-seminar tizimda o‘qishning asosiy shakllari bo‘lib kelmoqda. Ushbu tizim odatda oliy va oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim amaliyotida faol qo‘llaniladi. O‘zbekistonda ma’ruza-seminar tizimidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari amaliyotida ham samarali foydalaniladi. Dars – o‘quv faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli. Ta’limning turli shakllaridan samarali foydalanish muhim didaktik vazifa sanaladi. Ta’lim amaliyotida ta’limning jamoaviy (ommaviy), guruhli va individual shakllaridan foydalaniladi. Ta’limning ommaviy shakli sinfdagi jami o‘quvchilarning o‘qituvchi rahbarligi ostida birgalikda harakatlarini ko‘zda tutadi. Guruhli shaklida esa o‘quvchilar 3-6 kishidan iborat guruhlar yoki juftliklarda ish olib boradilar. Guruhlar uchun topshiriqlar bir xil yoki turlicha bo‘lishi mumkin. Individual shakli har bir o‘quvchining alohida mustaqil ishlashini ko‘zda tutadi. Bu jarayonda o‘qituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan butun guruh o‘quv faoliyatini boshqarib boradi, o‘quv hamkorligini qaror toptiradi. Ommaviy ishlashning samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchining guruhni yaxlit nazorat qilish hamda har bir o‘quvchining ishini ko‘zdan qochirmaslik bilan bog‘liq. Biroq, ommaviy ishlash individual farqlarni hisobga olmaydi, u fanlarni o‘rtacha o‘zlashtiradigan o‘quvchiga mo‘ljallangan. Shuning uchun ba’zi o‘quvchilar berilgan ish sur’atidan ortda qoladilar, ayrimlar esa zerikib qiynalib ketadilar. Ta’lim olishning jamoaviy (ommaviy) shakli shakllangan, turg‘un o‘quvchilar guruhi bilan o‘quv faoliyatini tashkil etishni ko‘zda tutadi. Ta’limning guruhli shakliga ko‘ra o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida guruh o‘quvchilarining bilish faoliyatlarini boshqaradi. O‘quvchilarni jamoaviy, umumlashtirilgan-guruhli va tabaqalashtirilgan guruhlarga taqsimlash mumkin. vaqtining 40 foizi, seminarlarga 20 foizi va laboratoriyalarda individual ravishda mustaqil ishlarni bajarishga 20 foizi ajratiladi. Yevropada o‘rta asrlarda dastlabki universitetlar paydo bo‘lishi bilan ta’limning ma’ruza-seminar tizimi asoslandi. Ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari, maslahat va ixtisoslik bo‘yicha amaliyot bugungi kunga qadar ma’ruza-seminar tizimda o‘qishning asosiy shakllari bo‘lib kelmoqda. Ushbu tizim odatda oliy va oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim amaliyotida faol qo‘llaniladi. O‘zbekistonda ma’ruza-seminar tizimidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari amaliyotida ham samarali foydalaniladi. Dars – o‘quv faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli. Ta’limning turli shakllaridan samarali foydalanish muhim didaktik vazifa sanaladi. Ta’lim amaliyotida ta’limning jamoaviy (ommaviy), guruhli va individual shakllaridan foydalaniladi. Ta’limning ommaviy shakli sinfdagi jami o‘quvchilarning o‘qituvchi rahbarligi ostida birgalikda harakatlarini ko‘zda tutadi. Guruhli shaklida esa o‘quvchilar 3-6 kishidan iborat guruhlar yoki juftliklarda ish olib boradilar. Guruhlar uchun topshiriqlar bir xil yoki turlicha bo‘lishi mumkin. Individual shakli har bir o‘quvchining alohida mustaqil ishlashini ko‘zda tutadi. Bu jarayonda o‘qituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan butun guruh o‘quv faoliyatini boshqarib boradi, o‘quv hamkorligini qaror toptiradi. Ommaviy ishlashning samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchining guruhni yaxlit nazorat qilish hamda har bir o‘quvchining ishini ko‘zdan qochirmaslik bilan bog‘liq. Biroq, ommaviy ishlash individual farqlarni hisobga olmaydi, u fanlarni o‘rtacha o‘zlashtiradigan o‘quvchiga mo‘ljallangan. Shuning uchun ba’zi o‘quvchilar berilgan ish sur’atidan ortda qoladilar, ayrimlar esa zerikib qiynalib ketadilar. Ta’lim olishning jamoaviy (ommaviy) shakli shakllangan, turg‘un o‘quvchilar guruhi bilan o‘quv faoliyatini tashkil etishni ko‘zda tutadi. Ta’limning guruhli shakliga ko‘ra o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida guruh o‘quvchilarining bilish faoliyatlarini boshqaradi. O‘quvchilarni jamoaviy, umumlashtirilgan-guruhli va tabaqalashtirilgan guruhlarga taqsimlash mumkin. Ta’limning jamoaviy shakli ko‘p hollarda tabaqalashtirilgan guruhlar faoliyatini tashkil etishda qo‘llaniladi. O‘quv ishlarini tashkil etishning jamoaviy shakli o‘qituvchi va o‘quvchilarning dinamik yoki o‘zgaruvchan tartibli juftliklarida kechayotgan munosabatlaridir. Umumlashtirilgan-guruhli shakl har biri guruh tomonidan yagona topshiriqning faqatgina bir qismi bajarilishi nazarda tutiladi. Tabaqalashtirilgan-guruhli shakl o‘quv imkoniyatlari, ko‘nikmalari bir darajada shakllangan o‘quvchilar bilan ishlanishini ifodalaydi. Bunda o‘quvchilar juft bo‘lib ishlashlari ham mumkin. Ta’limning individual shakli o‘quvchilarning boshqa o‘quvchilar bilan bevosita aloqalarini ko‘zda tutmaydi. O‘z mohiyatiga ko‘ra sinf jamoasi yoki muayyan guruhlar bilan ishlashdan tubdan farq qilmasa-da, biroq o‘quvchi o‘zining shaxsiy imkoniyatlariga muvofiq o‘qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni mustaqil bajaradi. Bu maqsad yo‘lida maxsus tayyorlangan kartochkalardan foydalanish mumkin. Ta’lim maqsadlari va foydalanishning qulayligi nuqtai nazaridan ta’lim shakllari quyidagicha darajalanadi: asosiy, qo‘shimcha va yordamchi ta’lim. Dars – ta’limni tashkil etish asosiy shakli. Dars ta’lim jarayonining yaxlitligi nuqtai nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars tizimining xususiyatlari aks etadi, unda o‘quvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va o‘quv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir. O‘quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi o‘qituvchi uchun har bir o‘quvchi faoliyatiga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo‘lmaydigan ustunligi hisoblanadi. Darsda har bir o‘quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonida o‘rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi. Ta’limning jamoaviy shakli ko‘p hollarda tabaqalashtirilgan guruhlar faoliyatini tashkil etishda qo‘llaniladi. O‘quv ishlarini tashkil etishning jamoaviy shakli o‘qituvchi va o‘quvchilarning dinamik yoki o‘zgaruvchan tartibli juftliklarida kechayotgan munosabatlaridir. Umumlashtirilgan-guruhli shakl har biri guruh tomonidan yagona topshiriqning faqatgina bir qismi bajarilishi nazarda tutiladi. Tabaqalashtirilgan-guruhli shakl o‘quv imkoniyatlari, ko‘nikmalari bir darajada shakllangan o‘quvchilar bilan ishlanishini ifodalaydi. Bunda o‘quvchilar juft bo‘lib ishlashlari ham mumkin. Ta’limning individual shakli o‘quvchilarning boshqa o‘quvchilar bilan bevosita aloqalarini ko‘zda tutmaydi. O‘z mohiyatiga ko‘ra sinf jamoasi yoki muayyan guruhlar bilan ishlashdan tubdan farq qilmasa-da, biroq o‘quvchi o‘zining shaxsiy imkoniyatlariga muvofiq o‘qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni mustaqil bajaradi. Bu maqsad yo‘lida maxsus tayyorlangan kartochkalardan foydalanish mumkin. Ta’lim maqsadlari va foydalanishning qulayligi nuqtai nazaridan ta’lim shakllari quyidagicha darajalanadi: asosiy, qo‘shimcha va yordamchi ta’lim. Dars – ta’limni tashkil etish asosiy shakli. Dars ta’lim jarayonining yaxlitligi nuqtai nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars tizimining xususiyatlari aks etadi, unda o‘quvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va o‘quv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir. O‘quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi o‘qituvchi uchun har bir o‘quvchi faoliyatiga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo‘lmaydigan ustunligi hisoblanadi. Darsda har bir o‘quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonida o‘rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi. Dars ta’limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o‘ziga xos belgilarga ega, chunonchi: o‘quvchilarning doimiy guruhi, o‘quvchilar faoliyatiga ularning har biri xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, o‘rganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki o‘z xususiyatini ham aks ettiradi). 3. Darsga turlari va tuzilishi. Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Bu o‘quv materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o‘quvchilar va jamoa sifatida sinfning xususiyatlariga bog‘liq.. Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib ko‘rsatilgan: Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar yoshlarini hisobga olib o‘quv ishlarining turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari o‘rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to‘g‘ri keladi. Hatto, tekshirish darslari ham bu yerda ko‘pincha ishlar boshqa turlarini o‘z ichiga oladi: materialni og‘zaki yetkazish. qiziqarli hikoyani o‘qish. Darsning aynan mana shu turi aralash (kombinatsiyalashgan) yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Aralash darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish (o‘quvchilar bilan savol-javob qilish); yangi materialni o‘rganish; mavzuni o‘zlashtirishni dastlabki tekshirish; mashq yordamida yangi bilimlarini mustahkamlash; avval o‘rganilgan bilimlarni suhbat ko‘rinishida takrorlash; o‘quvchilarning bilimlarini baholash; uyga vazifa berish. Yangi bilimlarni o‘rganish (o‘quvchilarni yangi materiallar bilan tanishtirish) darsi o‘quvchilarni ularga tanish bo‘lmagan yangi material mazmuni bilan tanishtirish jarayoni bo‘lib, bunday dars bir nechta savollarni o‘z ichiga oladi, ularni o‘rganish uchun ko‘p vaqt talab qiladi. O‘qituvchi darsning mazmuni, aniq maqsadi va mustaqil ish shakllariga ko‘ra yangi materialni o‘zi bayon etadi. Ayrim hollarda o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida mustaqil faoliyat olib boradilar. Ushbu dars quyidagi tuzilishga ega: 1) yangi materialni o‘rganish uchun asos bo‘lgan avvalgi materialni takrorlash; 2) o‘qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi; 3) bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustahkamlash; 4) uyga vazifa berish. Dars ta’limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o‘ziga xos belgilarga ega, chunonchi: o‘quvchilarning doimiy guruhi, o‘quvchilar faoliyatiga ularning har biri xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, o‘rganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki o‘z xususiyatini ham aks ettiradi). 3. Darsga turlari va tuzilishi. Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Bu o‘quv materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o‘quvchilar va jamoa sifatida sinfning xususiyatlariga bog‘liq.. Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib ko‘rsatilgan: Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar yoshlarini hisobga olib o‘quv ishlarining turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari o‘rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to‘g‘ri keladi. Hatto, tekshirish darslari ham bu yerda ko‘pincha ishlar boshqa turlarini o‘z ichiga oladi: materialni og‘zaki yetkazish. qiziqarli hikoyani o‘qish. Darsning aynan mana shu turi aralash (kombinatsiyalashgan) yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Aralash darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish (o‘quvchilar bilan savol-javob qilish); yangi materialni o‘rganish; mavzuni o‘zlashtirishni dastlabki tekshirish; mashq yordamida yangi bilimlarini mustahkamlash; avval o‘rganilgan bilimlarni suhbat ko‘rinishida takrorlash; o‘quvchilarning bilimlarini baholash; uyga vazifa berish. Yangi bilimlarni o‘rganish (o‘quvchilarni yangi materiallar bilan tanishtirish) darsi o‘quvchilarni ularga tanish bo‘lmagan yangi material mazmuni bilan tanishtirish jarayoni bo‘lib, bunday dars bir nechta savollarni o‘z ichiga oladi, ularni o‘rganish uchun ko‘p vaqt talab qiladi. O‘qituvchi darsning mazmuni, aniq maqsadi va mustaqil ish shakllariga ko‘ra yangi materialni o‘zi bayon etadi. Ayrim hollarda o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida mustaqil faoliyat olib boradilar. Ushbu dars quyidagi tuzilishga ega: 1) yangi materialni o‘rganish uchun asos bo‘lgan avvalgi materialni takrorlash; 2) o‘qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi; 3) bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustahkamlash; 4) uyga vazifa berish. Bilimlarni mustahkamlash darslarida o‘quv ishining asosiy mazmuni ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor tushunib olish hisoblanadi. O‘quvchilar bilimlarni yangi manbalar bo‘yicha o‘rganib, chuqurlashtiradilar, o‘zlariga tanish qoidaga muvofiq yangi mazmundagi masalalarni yechadilar, ilgari olgan bilimlarini og‘zaki va yozma takrorlaydilar. Bu kabi darslar quyidagi tuzilmaga ega bo‘ladi: 1) uy vazifasini tekshirish; 2) og‘zaki va yozma mashqlarni bajarish; 3) topshiriq bajarilishini tekshirish; 4) uyga vazifa berish. Ko‘nikma hamda malakalarni shakllantirish va mustahkamlash darslari bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni o‘rganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari bolalar tomonidan o‘qituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini daslab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qaerda qanday qoida qo‘llanilishini o‘quvchilarning o‘zlari belgilaydilar. Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) ilgari o‘tilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o‘quvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari to‘ldiriladigan va o‘rganilayotgan kursning muhim g‘oyalari ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bo‘lim va o‘quv kurslarining yakunida o‘tkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning o‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o‘qib berish yoki o‘qituvchining o‘quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o‘tkazilishi mumkin. Tekshirish (nazorat) darslari o‘qituvchiga o‘quvchilarning ma’lum sohadagi bilim, malaka va ko‘nikmalari shakllanganlik darajasi, o‘quv materialini egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning bajarish yo‘llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari o‘quvchidan ushbu mavzu bo‘yicha uning hamma bilim, ko‘nikma va malakalarini qo‘llashini talab etadi. Tekshirish og‘zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi Bilimlarni mustahkamlash darslarida o‘quv ishining asosiy mazmuni ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor tushunib olish hisoblanadi. O‘quvchilar bilimlarni yangi manbalar bo‘yicha o‘rganib, chuqurlashtiradilar, o‘zlariga tanish qoidaga muvofiq yangi mazmundagi masalalarni yechadilar, ilgari olgan bilimlarini og‘zaki va yozma takrorlaydilar. Bu kabi darslar quyidagi tuzilmaga ega bo‘ladi: 1) uy vazifasini tekshirish; 2) og‘zaki va yozma mashqlarni bajarish; 3) topshiriq bajarilishini tekshirish; 4) uyga vazifa berish. Ko‘nikma hamda malakalarni shakllantirish va mustahkamlash darslari bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni o‘rganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari bolalar tomonidan o‘qituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini daslab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qaerda qanday qoida qo‘llanilishini o‘quvchilarning o‘zlari belgilaydilar. Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) ilgari o‘tilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o‘quvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari to‘ldiriladigan va o‘rganilayotgan kursning muhim g‘oyalari ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bo‘lim va o‘quv kurslarining yakunida o‘tkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning o‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o‘qib berish yoki o‘qituvchining o‘quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o‘tkazilishi mumkin. Tekshirish (nazorat) darslari o‘qituvchiga o‘quvchilarning ma’lum sohadagi bilim, malaka va ko‘nikmalari shakllanganlik darajasi, o‘quv materialini egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning bajarish yo‘llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari o‘quvchidan ushbu mavzu bo‘yicha uning hamma bilim, ko‘nikma va malakalarini qo‘llashini talab etadi. Tekshirish og‘zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi mumkin. Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy, tarbiyaviy-rivojlantirish vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi. Darsning ta’limiy vazifasi har bir darsning ta’lim vazifalarini belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish, dars mazmunini optimallashtirish, idrok etishning ilg‘or texnologiyalarini kiritish, turli shakl, metod va vositalaridan o‘rinli foydalanish, dars tuzilishiga ijodiy yondashish, ta’lim berishda jamoaviy, guruhli va individual shakllarini qo‘llash, operativ qayta aloqani ta’minlash, nazorat va boshqaruvni tashkil etish, darsning samarali kechishini ta’minlashdan iborat. Darsga qo‘yiladigan talablarning tarbiyaviy xarakterini o‘quv materialining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, ta’limiy faoliyat jarayonida erishish zarur bo‘lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish (qo‘yish), o‘quv ishlari maqsadi va mazmunidan kelib chiqib, tarbiyaviy masalalarni belgilash, o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, qobiliyatlilik, halollik, mehnatsevarlik, tirishqoqlik va boshqalar)ni shakllantirish, o‘quvchilarga pedagogik talablarni qo‘yish, ular bilan hamkorlikka erishish, ularning yutuqlaridan quvonish kabi holatlar tashkil etadi. Ta’lim jarayonida qo‘yiladigan pedagogik talablarning o‘quvchi shaxsini rivojlantirish imkoniyati o‘quvchilarda ijodkorlik, tashabbuskorlik, faollik kabi sifatlarni tarbiyalashda ko‘rinadi. Bunda o‘quv materiallarining o‘quvchilar idroki imkoniyatlari darajasini o‘rganish, hisobga olish, “rivojlanishning yaqin zonasini loyihalashtirish”, “o‘zib ketish” darajasidagi o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, rivojlanishidagi yangi o‘zgarishlarni rag‘batlantirish, o‘quvchilarning intellektual, emotsional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko‘ra bilish, boshlanayotgan o‘zgarishlarni hisobga olish asosida o‘quv mashg‘ulotlarini operativ qayta qurish kabilar kiradi. Noan’anaviy darslar. XX asrning 70-yillarida o‘quvchilarning darslarga mumkin. Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy, tarbiyaviy-rivojlantirish vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi. Darsning ta’limiy vazifasi har bir darsning ta’lim vazifalarini belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish, dars mazmunini optimallashtirish, idrok etishning ilg‘or texnologiyalarini kiritish, turli shakl, metod va vositalaridan o‘rinli foydalanish, dars tuzilishiga ijodiy yondashish, ta’lim berishda jamoaviy, guruhli va individual shakllarini qo‘llash, operativ qayta aloqani ta’minlash, nazorat va boshqaruvni tashkil etish, darsning samarali kechishini ta’minlashdan iborat. Darsga qo‘yiladigan talablarning tarbiyaviy xarakterini o‘quv materialining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, ta’limiy faoliyat jarayonida erishish zarur bo‘lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish (qo‘yish), o‘quv ishlari maqsadi va mazmunidan kelib chiqib, tarbiyaviy masalalarni belgilash, o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, qobiliyatlilik, halollik, mehnatsevarlik, tirishqoqlik va boshqalar)ni shakllantirish, o‘quvchilarga pedagogik talablarni qo‘yish, ular bilan hamkorlikka erishish, ularning yutuqlaridan quvonish kabi holatlar tashkil etadi. Ta’lim jarayonida qo‘yiladigan pedagogik talablarning o‘quvchi shaxsini rivojlantirish imkoniyati o‘quvchilarda ijodkorlik, tashabbuskorlik, faollik kabi sifatlarni tarbiyalashda ko‘rinadi. Bunda o‘quv materiallarining o‘quvchilar idroki imkoniyatlari darajasini o‘rganish, hisobga olish, “rivojlanishning yaqin zonasini loyihalashtirish”, “o‘zib ketish” darajasidagi o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, rivojlanishidagi yangi o‘zgarishlarni rag‘batlantirish, o‘quvchilarning intellektual, emotsional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko‘ra bilish, boshlanayotgan o‘zgarishlarni hisobga olish asosida o‘quv mashg‘ulotlarini operativ qayta qurish kabilar kiradi. Noan’anaviy darslar. XX asrning 70-yillarida o‘quvchilarning darslarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. Xavfni bartaraf etish uchun nostandart darslarning tashkil etishga e’tibor qaratildi. Noan’anaviy darsning ko‘plab turlari bo‘lib, asosiylari quyidagilardir: Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bog‘liq. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetarlicha o‘ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va o‘quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bo‘la olmaydi. Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta’minlaydigan o‘quv jarayonini tashkil etishning komleks choralarini ishlab chiqishdir. O‘qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko‘zga tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalash (rejalashtirish). Shu bilan birga o‘qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o‘z fanini erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bo‘lajak mashg‘ultning algoritmlari, samaradorligi bog‘liq bo‘lgan omillar va holatlarni hisobga olishni ta’minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda o‘quvchilarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o‘quv materialining xususiyati, uning amaliy ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o‘zlashtirish, mustahkamlash va tizimlashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va tuzatish kabi holatlar namoyon bo‘ladi. Bashoratlash darsni tashkil etilishining turli varianlarini baholash va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma’qulini tanlab olish. Loyihalash (rejalashtirish) o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish dasturini yaratish bo‘lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o‘zi uchun boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so‘rash, qaerda mavzuni kiritish, mashg‘ulot keyingi bosqichiga qanday o‘tish, oldindan ko‘zda tutilmagan qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. Xavfni bartaraf etish uchun nostandart darslarning tashkil etishga e’tibor qaratildi. Noan’anaviy darsning ko‘plab turlari bo‘lib, asosiylari quyidagilardir: Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bog‘liq. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetarlicha o‘ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va o‘quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bo‘la olmaydi. Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta’minlaydigan o‘quv jarayonini tashkil etishning komleks choralarini ishlab chiqishdir. O‘qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko‘zga tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalash (rejalashtirish). Shu bilan birga o‘qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o‘z fanini erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bo‘lajak mashg‘ultning algoritmlari, samaradorligi bog‘liq bo‘lgan omillar va holatlarni hisobga olishni ta’minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda o‘quvchilarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o‘quv materialining xususiyati, uning amaliy ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o‘zlashtirish, mustahkamlash va tizimlashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va tuzatish kabi holatlar namoyon bo‘ladi. Bashoratlash darsni tashkil etilishining turli varianlarini baholash va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma’qulini tanlab olish. Loyihalash (rejalashtirish) o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish dasturini yaratish bo‘lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o‘zi uchun boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so‘rash, qaerda mavzuni kiritish, mashg‘ulot keyingi bosqichiga qanday o‘tish, oldindan ko‘zda tutilmagan qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo‘yicha qayta o‘zgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan boshqaruv ta’sirning aniq va tushunarli bo‘lishi bilan farqlanadi. Maktabdan tashqari mashg‘ulotlarning asosiy va barqaror turlariga o‘qish jarayonining tarkibiy qismi sifatida qaraladigan, o‘quvchilarning mustaqil uy ishlari kiradi. Mustaqil uy ishlarining asosiy maqsadi – darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarini kengaytirish, chuqurlashtirish, ularni esdan chiqarishning oldini olish, o‘quvchilarning individual layoqati, iste’dod va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar o‘quv dasturi talablari, o‘quvchilarning qiziqish va ehtiyojlari hamda ularning rivojlanish darajalarini hisobga olib quriladi. O‘quvchilarning mustaqil uy ishlari ma’lum didaktik vazifalarni bajaradi. Chunonchi, darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o‘quv materialini kengaytirish va chuqurlashtirish, mashqlarni mustaqil bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish, dasturli material doirasiga kiruvchi hajmda individual topshiriqlarni bajarish asosida mustaqil fikrlashini rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va jurnal lavhalari statistik ma’lumotlar kabi o‘quv qo‘llanmalarini to‘plash va tayyorlash va boshqalar. Darslarda pedagogning o‘quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga urinmasliklari, yaxshi o‘zlashtirayotgan o‘quvchilarni rag‘batlantirib bormasliklari ta’lim amaliyotda keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib berishga ko‘pincha vaqt yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-kam hollarda o‘quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini ko‘rsatib beradilar, ularni bartaraf etish yo‘lini esa ko‘rsatmaydilar. Natijasida mustaqil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bo‘lib qoldi. Ta’lim jarayonida, shuningdek, darsning quyidagi yordamchi turlaridan ham foydalaniladi: qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo‘yicha qayta o‘zgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan boshqaruv ta’sirning aniq va tushunarli bo‘lishi bilan farqlanadi. Maktabdan tashqari mashg‘ulotlarning asosiy va barqaror turlariga o‘qish jarayonining tarkibiy qismi sifatida qaraladigan, o‘quvchilarning mustaqil uy ishlari kiradi. Mustaqil uy ishlarining asosiy maqsadi – darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarini kengaytirish, chuqurlashtirish, ularni esdan chiqarishning oldini olish, o‘quvchilarning individual layoqati, iste’dod va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar o‘quv dasturi talablari, o‘quvchilarning qiziqish va ehtiyojlari hamda ularning rivojlanish darajalarini hisobga olib quriladi. O‘quvchilarning mustaqil uy ishlari ma’lum didaktik vazifalarni bajaradi. Chunonchi, darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o‘quv materialini kengaytirish va chuqurlashtirish, mashqlarni mustaqil bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish, dasturli material doirasiga kiruvchi hajmda individual topshiriqlarni bajarish asosida mustaqil fikrlashini rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va jurnal lavhalari statistik ma’lumotlar kabi o‘quv qo‘llanmalarini to‘plash va tayyorlash va boshqalar. Darslarda pedagogning o‘quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga urinmasliklari, yaxshi o‘zlashtirayotgan o‘quvchilarni rag‘batlantirib bormasliklari ta’lim amaliyotda keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib berishga ko‘pincha vaqt yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-kam hollarda o‘quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini ko‘rsatib beradilar, ularni bartaraf etish yo‘lini esa ko‘rsatmaydilar. Natijasida mustaqil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bo‘lib qoldi. Ta’lim jarayonida, shuningdek, darsning quyidagi yordamchi turlaridan ham foydalaniladi: Fan to‘garaklari yo‘nalishi, mazmuni, ish metodi, o‘qish vaqti va boshqa jihatlari bilan ajralib turadi. Ular o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi.. To‘garaklar o‘qishni hayot bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararo bog‘liqlikni rivojlantiradi. Fan to‘garaklarida o‘quvchilarning ishlari o‘quv jarayonini faollashtiradi, o‘qish sifatini oshirishga yordam beradi. Ta’limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar ham kiradi. Ular ommaviy, guruhli va kichik guruhli bo‘lishi mumkin. O‘quv ekskursiyalari alohida fanlar hamda bir qancha fanlar bo‘yicha ham rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun o‘qituvchi unga puxta tayyorlanishi: ob’ekt va mashrut bilan oldindan tanishib chiqishi, to‘la rejani ishlab chiqishi, o‘quvchilarni bo‘lajak topshiriqlarni bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maqsad, ob’ekt, u bilan tanishish tartibi, o‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, topshiriqni bajarish uchun zarur bo‘lgan vositalar va uskunalar, yakun yasash ko‘rsatiladi. Ekskursiyani o‘tkazish metodikasi mavzu, didaktik maqsad, o‘quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi hamda ekskursiya ob’ektiga bog‘liq bo‘ladi. Maktab o‘quv rejasi turli fakultativ va tanlovi bo‘yicha kurslarni tashkil etishni ko‘zda tutadi. Ular o‘quvchilar, ularning ota-onalari istak va qiziqishlarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi. Amaliyotda fermerlik, iqtisod, elektro va radiotexnika, elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, botanika fanlarining ayrim sohalari, shuningdek, chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, rassomchilik, musiqa kabi kurslarni fakultativ sifatida o‘rganiladi. Fakultativ va fanlarni ro‘yxatini aniqlashda faqat o‘quvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va maktab imkoniyatidan kelib chiqiladi. Fakultativ va tanlovi bo‘yicha mashg‘ulotlar majburiy va umumiy o‘rta ta’lim fanlari bilan uzviy bog‘liqlikda o‘tkazilishi kerak. Odatda o‘quvchilarning ma’lum o‘quv materiali yoki topshirig‘i ustida mustaqil ishlashlari ularda maslahat (konsultatsiya)ga nisbatan ehtiyojni yuzaga keltiradi. Maslahatni tashkil etish vaqtida asosan o‘quvchi savol beradi. To‘g‘ri Fan to‘garaklari yo‘nalishi, mazmuni, ish metodi, o‘qish vaqti va boshqa jihatlari bilan ajralib turadi. Ular o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi.. To‘garaklar o‘qishni hayot bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararo bog‘liqlikni rivojlantiradi. Fan to‘garaklarida o‘quvchilarning ishlari o‘quv jarayonini faollashtiradi, o‘qish sifatini oshirishga yordam beradi. Ta’limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar ham kiradi. Ular ommaviy, guruhli va kichik guruhli bo‘lishi mumkin. O‘quv ekskursiyalari alohida fanlar hamda bir qancha fanlar bo‘yicha ham rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun o‘qituvchi unga puxta tayyorlanishi: ob’ekt va mashrut bilan oldindan tanishib chiqishi, to‘la rejani ishlab chiqishi, o‘quvchilarni bo‘lajak topshiriqlarni bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maqsad, ob’ekt, u bilan tanishish tartibi, o‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, topshiriqni bajarish uchun zarur bo‘lgan vositalar va uskunalar, yakun yasash ko‘rsatiladi. Ekskursiyani o‘tkazish metodikasi mavzu, didaktik maqsad, o‘quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi hamda ekskursiya ob’ektiga bog‘liq bo‘ladi. Maktab o‘quv rejasi turli fakultativ va tanlovi bo‘yicha kurslarni tashkil etishni ko‘zda tutadi. Ular o‘quvchilar, ularning ota-onalari istak va qiziqishlarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi. Amaliyotda fermerlik, iqtisod, elektro va radiotexnika, elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, botanika fanlarining ayrim sohalari, shuningdek, chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, rassomchilik, musiqa kabi kurslarni fakultativ sifatida o‘rganiladi. Fakultativ va fanlarni ro‘yxatini aniqlashda faqat o‘quvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va maktab imkoniyatidan kelib chiqiladi. Fakultativ va tanlovi bo‘yicha mashg‘ulotlar majburiy va umumiy o‘rta ta’lim fanlari bilan uzviy bog‘liqlikda o‘tkazilishi kerak. Odatda o‘quvchilarning ma’lum o‘quv materiali yoki topshirig‘i ustida mustaqil ishlashlari ularda maslahat (konsultatsiya)ga nisbatan ehtiyojni yuzaga keltiradi. Maslahatni tashkil etish vaqtida asosan o‘quvchi savol beradi. To‘g‘ri tashkil etilgan konsultatsiya o‘quvchilarga o‘quv materialini egallashda qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. Maslahat davomida o‘qituvchi o‘quvchilar faoliyatini u yoki bu masalani to‘g‘ri tushunishga mustaqil keladigan, ular uchun qiyin topshiriqni tushunib oladigan qilib, o‘rganilayotgan materialni mohiyatini ochishga o‘rganadigan qilib yo‘naltiradi. Ta’limning mazkur turi o‘qituvchiga o‘quvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlash, alohida e’tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning diqqatini jalb etishga imkon beradi. To‘g‘ri tashkil etilgan konsultatsiya o‘quvchilarda o‘zini nazorat qilish, bilimlarga tanqidiy ko‘z bilan qarashni tarbiyalaydi. O‘qimishlilik darajasini to‘g‘ri aniqlashga yordam beradi. Ta’limning ma’ruza-amaliy tizimi. O‘zRning “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da ko‘zda tutilgan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari mustaqil hayotga kirib kelayotgan yoshlarga muayyan soha yo‘nalishi bo‘yicha chuqur, differensatsiyalashgan kasbiy bilimlar berish imkoniyatini yaratadi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida ta’limning ma’ruza-amaliy tizimidan foydalaniladi. Mashg‘ulotlar ikkita birlashtirilgan darslar ko‘rinishida 80 minut davom etadi. Ularning o‘ziga xosliklari quyidagilardan iborat: - ma’ruza o‘quvchilarning mustaqil ishlari uchun taxminiy asos sifatida katta hajmdagi tizimlashtirilgan axborotlarni berishning asosiy shakli (80 minut tashkil etiladi); - amaliy mashg‘ulot akademik litsey, kasb-hunar kolleji o‘qituvchisi rahbarligi ostida olgan o‘quv axborotlari (leksiya va mustaqil ishlari)ni chuqurlashtirish, tahlil qilish, kengaytirish, qo‘llash va ularning o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishini nazorat qilish shakli; - akademik litsey, kasb-hunar kollejida o‘qish asosiy shakli sifatida o‘quvchilarning mustaqil faoliyatlari amalga oshiriladi; - o‘quv guruhi o‘quvchilarni uyushtirishning asosiy shakli (uning doimiy tartibi odatda butun ta’lim davomida saqlanib qoladi); - o‘quv guruhlari to‘plami akademik litsey, kasb-hunar kollejida kurslardan tashkil etilgan konsultatsiya o‘quvchilarga o‘quv materialini egallashda qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. Maslahat davomida o‘qituvchi o‘quvchilar faoliyatini u yoki bu masalani to‘g‘ri tushunishga mustaqil keladigan, ular uchun qiyin topshiriqni tushunib oladigan qilib, o‘rganilayotgan materialni mohiyatini ochishga o‘rganadigan qilib yo‘naltiradi. Ta’limning mazkur turi o‘qituvchiga o‘quvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlash, alohida e’tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning diqqatini jalb etishga imkon beradi. To‘g‘ri tashkil etilgan konsultatsiya o‘quvchilarda o‘zini nazorat qilish, bilimlarga tanqidiy ko‘z bilan qarashni tarbiyalaydi. O‘qimishlilik darajasini to‘g‘ri aniqlashga yordam beradi. Ta’limning ma’ruza-amaliy tizimi. O‘zRning “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da ko‘zda tutilgan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari mustaqil hayotga kirib kelayotgan yoshlarga muayyan soha yo‘nalishi bo‘yicha chuqur, differensatsiyalashgan kasbiy bilimlar berish imkoniyatini yaratadi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida ta’limning ma’ruza-amaliy tizimidan foydalaniladi. Mashg‘ulotlar ikkita birlashtirilgan darslar ko‘rinishida 80 minut davom etadi. Ularning o‘ziga xosliklari quyidagilardan iborat: - ma’ruza o‘quvchilarning mustaqil ishlari uchun taxminiy asos sifatida katta hajmdagi tizimlashtirilgan axborotlarni berishning asosiy shakli (80 minut tashkil etiladi); - amaliy mashg‘ulot akademik litsey, kasb-hunar kolleji o‘qituvchisi rahbarligi ostida olgan o‘quv axborotlari (leksiya va mustaqil ishlari)ni chuqurlashtirish, tahlil qilish, kengaytirish, qo‘llash va ularning o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishini nazorat qilish shakli; - akademik litsey, kasb-hunar kollejida o‘qish asosiy shakli sifatida o‘quvchilarning mustaqil faoliyatlari amalga oshiriladi; - o‘quv guruhi o‘quvchilarni uyushtirishning asosiy shakli (uning doimiy tartibi odatda butun ta’lim davomida saqlanib qoladi); - o‘quv guruhlari to‘plami akademik litsey, kasb-hunar kollejida kurslardan iborat bo‘ladi; - kurslarda o‘quv mashg‘ulotlari jadvalga binoan yagona o‘quv rejasi va dasturlari bo‘yicha amalga oshiriladi; - o‘quv yili ikki semestr, attestatsiya davri va ta’tillarga bo‘linadi; - har bir semestr hamma o‘quv fanlari bo‘yicha yakuniy attestatsiya (imtihon topshirish) bilan yakunlanadi; - akademik litsey, kasb-hunar kollejida o‘qish muhim fanlar bo‘yicha attestatsiya (bitiruv imtihonlarini topshirish) va mutaxassisligi bo‘yicha bitiruv malakaviy ishni himoya qilish bilan yakunlanadi. Akademik litsey, kasb-hunar kollejlarda ta’lim ma’ruza, seminar, laboratoriya ishi, o‘quvchilarning ilmiy tadqiqotchilik ishlari (O‘ITI), o‘quvchilarning mustaqil o‘quv ishlari, ishlab chiqarish amaliyoti, chet elda ish tajribasini oshirish kabi shakllarda tashkil etiladi. Ta’lim natijalarini nazorat qilish va baholash shakli sifatida kundalik, oraliq va yakuniy nazorat, baholash reytingi tizimidan, referat va kurs, bitiruv ishlaridan foydalaniladi. Nazorat uchun savollar: 1.Ta’limning tashkiliy shakllarining rivojlanishi ta’riflab bering. 2. Ta’limning individual shakli qanday afzalliklarga ega? 3. Sinf-dars tizimining afzalliklari nimalardan iborat? 4. Zamonaviy darsga qanday talablar qo‘yiladi? 5. Noan’anaviy darslar deganda nimani tushunasiz? 6. Fan to‘garaklarini tashkil etilishi qanday maqsadlarga xizmat qiladi? 7. Darsga tayyorgarlik qanday bosqichlarda kechadi? 8. Ta’limning ma’ruza-amaliy qismi qanday xususiyatlarga ega? 9. Har bir darsda o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilishni amalga oshirish va baholash zarurmi? Agarda zarur deb hisoblasangiz mumkin bo‘lgan metodik variantlarini ko‘rsatib bering. iborat bo‘ladi; - kurslarda o‘quv mashg‘ulotlari jadvalga binoan yagona o‘quv rejasi va dasturlari bo‘yicha amalga oshiriladi; - o‘quv yili ikki semestr, attestatsiya davri va ta’tillarga bo‘linadi; - har bir semestr hamma o‘quv fanlari bo‘yicha yakuniy attestatsiya (imtihon topshirish) bilan yakunlanadi; - akademik litsey, kasb-hunar kollejida o‘qish muhim fanlar bo‘yicha attestatsiya (bitiruv imtihonlarini topshirish) va mutaxassisligi bo‘yicha bitiruv malakaviy ishni himoya qilish bilan yakunlanadi. Akademik litsey, kasb-hunar kollejlarda ta’lim ma’ruza, seminar, laboratoriya ishi, o‘quvchilarning ilmiy tadqiqotchilik ishlari (O‘ITI), o‘quvchilarning mustaqil o‘quv ishlari, ishlab chiqarish amaliyoti, chet elda ish tajribasini oshirish kabi shakllarda tashkil etiladi. Ta’lim natijalarini nazorat qilish va baholash shakli sifatida kundalik, oraliq va yakuniy nazorat, baholash reytingi tizimidan, referat va kurs, bitiruv ishlaridan foydalaniladi. Nazorat uchun savollar: 1.Ta’limning tashkiliy shakllarining rivojlanishi ta’riflab bering. 2. Ta’limning individual shakli qanday afzalliklarga ega? 3. Sinf-dars tizimining afzalliklari nimalardan iborat? 4. Zamonaviy darsga qanday talablar qo‘yiladi? 5. Noan’anaviy darslar deganda nimani tushunasiz? 6. Fan to‘garaklarini tashkil etilishi qanday maqsadlarga xizmat qiladi? 7. Darsga tayyorgarlik qanday bosqichlarda kechadi? 8. Ta’limning ma’ruza-amaliy qismi qanday xususiyatlarga ega? 9. Har bir darsda o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilishni amalga oshirish va baholash zarurmi? Agarda zarur deb hisoblasangiz mumkin bo‘lgan metodik variantlarini ko‘rsatib bering. Ta’limni tashkiliy shakllari. 1. Dars nima.? A) Maqsadsiz ko‘zlangan ta’lim jarayoni. V) Ma’lum maqsad ko‘zlangan ta’lim jarayoni. S) O‘qituvchi raxbarligida bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘quvchiga yetkazuvchi ta’lim. *D) Ma’lum maqsad ko‘zlangan alohida xonada yoshlar bilan o‘qituvchi xamkorligida olib boriladigan ta’lim jarayoni. 2.O‘quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni mustaqil egallash yo‘li bilan ta’limni tashkil etish, o‘quvchilarning ijodiy fikrlari va idrok etish faolliklarini rivojlantirish. Bu ta’rif qaysi o‘qish turiga tegishli? A) kompyuterli ta’lim; V) tushuntirish–namoyishli ta’lim; S) masofali ta’lim; *D) muammoli ta’lim; 3. Tinglash, o‘qish, mexanik yod olish, eslab qolish va matnni so‘zma-so‘z takrorlash qaysi o‘qishda asosiy faoliyat turlari hisoblangan. Bu yerda o‘qishning qaysi turi tasvirlangan? A) tushuntirish; *V) sokratcha; S) arxaik; D) kompyuterli; Ye) dogmatik. 4. Bu darsning tuzilishi quyidagicha: yangisi uchun asos hisoblangan ilgarigi materialni takrorlash, o‘qituvchining yangi materialni tushuntirib berishi va darslik bilan ishlash, tushunishini tekshirish va bilimlarini, dastlabki mustahkamlash, uyga vazifa. Darsning qaysi turi haqida gap bormoqda? A) bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darsi; Ta’limni tashkiliy shakllari. 1. Dars nima.? A) Maqsadsiz ko‘zlangan ta’lim jarayoni. V) Ma’lum maqsad ko‘zlangan ta’lim jarayoni. S) O‘qituvchi raxbarligida bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘quvchiga yetkazuvchi ta’lim. *D) Ma’lum maqsad ko‘zlangan alohida xonada yoshlar bilan o‘qituvchi xamkorligida olib boriladigan ta’lim jarayoni. 2.O‘quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni mustaqil egallash yo‘li bilan ta’limni tashkil etish, o‘quvchilarning ijodiy fikrlari va idrok etish faolliklarini rivojlantirish. Bu ta’rif qaysi o‘qish turiga tegishli? A) kompyuterli ta’lim; V) tushuntirish–namoyishli ta’lim; S) masofali ta’lim; *D) muammoli ta’lim; 3. Tinglash, o‘qish, mexanik yod olish, eslab qolish va matnni so‘zma-so‘z takrorlash qaysi o‘qishda asosiy faoliyat turlari hisoblangan. Bu yerda o‘qishning qaysi turi tasvirlangan? A) tushuntirish; *V) sokratcha; S) arxaik; D) kompyuterli; Ye) dogmatik. 4. Bu darsning tuzilishi quyidagicha: yangisi uchun asos hisoblangan ilgarigi materialni takrorlash, o‘qituvchining yangi materialni tushuntirib berishi va darslik bilan ishlash, tushunishini tekshirish va bilimlarini, dastlabki mustahkamlash, uyga vazifa. Darsning qaysi turi haqida gap bormoqda? A) bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darsi; V) ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darsi; *S) yangi material bilan tanishish darsi; D) bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirish darsi; 5. O‘qituvchining darsga tayyorlanishida quyidagi bosqichlar ko‘rsatiladi: A) yordamchi, sinfdan tashqari ish; V) konsultatsiya, instruktaj, konferensiya; S) didaktik, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi *D) diagnostika (tashxis qilish), bashorat (prognoz) qilish, loyihalashtirish (rejalashtirish); 6. Pedagogning qaysi jarayonini sahnadagi aktyorlar faoliyatiga o‘xshatish mumkin? A) Hamma javoblar to‘g‘ri V) Estetik his-tuyg‘u S) Muloqot, bilimi *D) Xatti-harakat, dars olib borish jarayonini 7. Sinfda yuzaga kelgan pedagogik vaziyatning asl sababini kimdan axtarish kerak? A) O‘quvchidan V) Pedagogik Kengashdan S) Maktab direktoridan *D) O‘qituvchidan ADABIYoTLAR: 1. Abdullaeva Sh., Asqarov A. Umumiy pedagogika. Nopedagogik oliy ta’lim muassasalari uchun o‘quv qo‘llanma. -Toshkent: Fan va axborot texnologiyalari, 2019. -280 b. 2. Avliyakulov N. Pedagogik texnologiyalar. –T.: “Fan va texnologiyalar”, 2018 y. V) ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darsi; *S) yangi material bilan tanishish darsi; D) bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirish darsi; 5. O‘qituvchining darsga tayyorlanishida quyidagi bosqichlar ko‘rsatiladi: A) yordamchi, sinfdan tashqari ish; V) konsultatsiya, instruktaj, konferensiya; S) didaktik, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi *D) diagnostika (tashxis qilish), bashorat (prognoz) qilish, loyihalashtirish (rejalashtirish); 6. Pedagogning qaysi jarayonini sahnadagi aktyorlar faoliyatiga o‘xshatish mumkin? A) Hamma javoblar to‘g‘ri V) Estetik his-tuyg‘u S) Muloqot, bilimi *D) Xatti-harakat, dars olib borish jarayonini 7. Sinfda yuzaga kelgan pedagogik vaziyatning asl sababini kimdan axtarish kerak? A) O‘quvchidan V) Pedagogik Kengashdan S) Maktab direktoridan *D) O‘qituvchidan ADABIYoTLAR: 1. Abdullaeva Sh., Asqarov A. Umumiy pedagogika. Nopedagogik oliy ta’lim muassasalari uchun o‘quv qo‘llanma. -Toshkent: Fan va axborot texnologiyalari, 2019. -280 b. 2. Avliyakulov N. Pedagogik texnologiyalar. –T.: “Fan va texnologiyalar”, 2018 y. 3. Mavlonova R.A.,Raxmonqulova N.X. va boshqalar. Umumiy pedagogika//darslik// Toshkent: 2016 y. 538 b. 4. Ataeva N., Salaeva M., Hasanov S. Umumiy Pedagogika //darslik// Fan va texnologiya nashiriyoti, 2013 y 862- b. 5. Xoliqov A. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. - T: “Iqtisod-moliya”, 2010 y. 424 b. 6. Toxtaxodjaeva M.X. va boshqalar. Pedagogika. 1-qism //darslik//. – Toshkent. O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010 y. 400 b. 7. Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. – T: “Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxona”, 2005y 8. Pedagogika. A.Munavvarov tahriri ostida, -Toshkent: O‘qituvchi, 2006 9.Podlasыy I.P. Pedagogika. V 3-x chastyax. Uchebnik. - M, izd-vo “Vlados”, 2008g. 10. Golovanova N.F. Obщaya pedagogika. Uchebnoe posobie. – M.: “Rech”, 2005g. Qo‘shimcha adabiyotlar: 10. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T: O‘zbekiston, 2018y. 11. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni /Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: “Sharq”, 1998y. 12. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonuni / Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- T.: “Sharq”, 1998y. 13. O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonun. –T.: O‘zRQ-406-son. 2016 yil 14 sentyabr. 14.“2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatalar strategiyasi”. –T.: “Adolat”, 2017 y. 15. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish” Qonuni. O‘RQ-419-son. 2017 y. 16. Mirziyoev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. //O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga 3. Mavlonova R.A.,Raxmonqulova N.X. va boshqalar. Umumiy pedagogika//darslik// Toshkent: 2016 y. 538 b. 4. Ataeva N., Salaeva M., Hasanov S. Umumiy Pedagogika //darslik// Fan va texnologiya nashiriyoti, 2013 y 862- b. 5. Xoliqov A. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. - T: “Iqtisod-moliya”, 2010 y. 424 b. 6. Toxtaxodjaeva M.X. va boshqalar. Pedagogika. 1-qism //darslik//. – Toshkent. O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010 y. 400 b. 7. Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. – T: “Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxona”, 2005y 8. Pedagogika. A.Munavvarov tahriri ostida, -Toshkent: O‘qituvchi, 2006 9.Podlasыy I.P. Pedagogika. V 3-x chastyax. Uchebnik. - M, izd-vo “Vlados”, 2008g. 10. Golovanova N.F. Obщaya pedagogika. Uchebnoe posobie. – M.: “Rech”, 2005g. Qo‘shimcha adabiyotlar: 10. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T: O‘zbekiston, 2018y. 11. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni /Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: “Sharq”, 1998y. 12. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonuni / Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- T.: “Sharq”, 1998y. 13. O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonun. –T.: O‘zRQ-406-son. 2016 yil 14 sentyabr. 14.“2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatalar strategiyasi”. –T.: “Adolat”, 2017 y. 15. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish” Qonuni. O‘RQ-419-son. 2017 y. 16. Mirziyoev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. //O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi // T: “O‘zbekiston”, 2016. – 56 b. 17. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.//Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza// –T.: “O‘zbekiston”, 2017y. – 104 b. 18. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi //O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi 07-12-2016 // -T: “O‘zbekiston”, 2017 y. - 48 b. 19. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017 y. – 491 b. 20. Xasanboev J., To‘rakulov X., Xaydarov M., Xasanboeva O., Usmonov N. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. -T.: “Fan va texnologiya”, 2009y. 21. Qurbonov Sh, Seytxalilov E. Ta’lim sifatini boshqarish. -Toshkent: Turon-Iqbol, 2006. kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi // T: “O‘zbekiston”, 2016. – 56 b. 17. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.//Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza// –T.: “O‘zbekiston”, 2017y. – 104 b. 18. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi //O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi 07-12-2016 // -T: “O‘zbekiston”, 2017 y. - 48 b. 19. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017 y. – 491 b. 20. Xasanboev J., To‘rakulov X., Xaydarov M., Xasanboeva O., Usmonov N. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. -T.: “Fan va texnologiya”, 2009y. 21. Qurbonov Sh, Seytxalilov E. Ta’lim sifatini boshqarish. -Toshkent: Turon-Iqbol, 2006.